Uharte Arakil

Herria ohiko abiapuntua da Beriain mendira igotzeko.

• Larraun iparraldean
• Irañeta eta Arakil ekialdean
• Ergoiena hegoaldean

Antzinako Erromaren garaian, Antoninoren Ibilbideak aipatzen du Asturica Augusta eta Burdigala artean (hau da, Astorga eta Bordele artean) bazela Mansio Aracaeli izeneko leku bat[5], Alba pasa eta gero (Durruma) eta Alantonera iritsi aurretik (Atondo?). Aracilum izeneko herri bat zegoen, askotan Uharte Arakilekin identifikatu dena[6]. Hala ere, azken ikerketetan arabera, bide garrantzitsu honetan Uharte-Arakilen zegoena ez zen herri edo hiri bat, baizik eta Mansio sinple bat[5].

Identifikazio horretan oinarrituta, Antzinaroan Uharte-Arakil baskoien lurraldean zegoela ondorioztatu da. Hala ere, badirudi beranduago Merobaudesek bagaudak garaitu zituenean aipatzen den Aracellinatorum frangit insolentiam Bacaudarum horretako Aracellinatorum ez dela Uharte Arakil, baizik eta Araciel, gaur egungo Corellatik gertu. Honela, baliteke Uharte-Arakil ez egotea baskoien lurraldean, baizik eta barduliarrenean, Lekunberritik gertu aurkitu den mugarri batean oinarritua[7].

Edonola ere, Mansio Aracaeli hori Veleiatik Pompaelora dihoan kaltzadan zegoen[8].

Litekeena da Zamartzen Erdi Aro osoan egotea helburu sakratuetarako erabilitako lur bat, aurkitu diren hilobiak ikusita, baina bisigodoen garaiko arrasto gutxi aurkitu dira. Hala ere, 1048tik aurrera (aurkitu den txanpon baten urtea) eliza erromanikoa eraiki zen bertan, eta XI. mendetik aurrera jendea hilobiratu da[5].

1355an, Izurri Beltzaren lehen erasoaren ostean, Karlos II.a Nafarroakoak Uharte Arakil sortzea agindu zuen, errekaren hegoaldean, Gipuzkoatik zetozen ohiko erasoak (askotan animalien lapurretarako, baina bestetan pertsonen heriotza ere zekarrena) ekiditeko asmoz. Uharten bildu zituen Muztillano, Argindoain, Amurgin, Etxabe, Agiregi, Mendikoa, Epelloa, Urzegi, Blastegi, Illardia eta Gatizano herri txikietako pertsonak. Etxarri-Aranatzekin batera, mugaren defentsarako helburua zuen, baina herritarrek ez zuten bertara joan nahi. 1357an herrietako etxeak eraitsi ziren eta Uharteri Lizarraren forua eman zitzaion[9]. Lehen urteak gogorrak izan ziren, eguraldi lehorraren ondorioz 1361ko maiatzaren 12an zergak barkatu zitzaizkien, ezin izan baitzuten bi urtez ez zerealik ez ardorik jaso[10]. XV. mendearen amaieran[9] edo XVI.aren hasieran sute handi bat izan zuen eta, ondoren, izurri beltzaren erasoaldi garrantzitsu bat[11].

Urte horietan Beaumontarrekin lerrokatu ziren Nafarroako Gerra Zibilaren baitan, gaztelarren aldekoak zirenak. Erregeak, hala ere, hainbat eskubide eman zizkien, tartean justizia egiteko edo feria egiteko aukera[9].

1997ko martxoaren 31n, arratsaldeko 19:43an, Madriletik Irunera zihoan Renfe Intercity motako tren bat bere bidetik atera zen Uharte Arakilgo geltokiaren parean, gehiegizko abiaduraz zihoala eta. Istripuan zortzi pertsona hil ziren.

2007an Uharte Arakilgo alkate kargurako Agrupación Electoral Independiente San Miguel (AEISM) eskuineko taldeko Joaquín María Uharte Lakuntza aukeratu zuten. Udaleko zazpi zinegotzietatik lau lortu zituen taldeak, eta, hortaz, gehiengo osoa udalean. Baliogabeko botoak 2 izan ziren (guztien %0,44) eta 34 boto zuri izan ziren (botoen %7,52). Abstentzioa %27,82koa izan zen.

2010eko ekainaren 4an AEISMko lau zinegotziek kargua utzi zuten eta udalbatzan EAEren zerrendan aurkeztutako eta ordurako talderik gabeak ziren hiru hautetsiak geratu ziren[12]. Azaroaren 11n haietako bat, Ismael Legarra, alkate izendatu zuten kudeaketa batzordearen izenean[13].

2011ko udal hauteskundeetan ere bi talde aurkeztu ziren: garaile atera zen Bildu eta PP[14].

2019ko udal hauteskundeetan hautagai zerrenda bakarra aurkeztu zen, EHBildurena.

Uharte Arakilgo Udaleko idazkaria Irañeta eta Arruazuko idazkari ere bada.

• HELBIDEA: Udaletxearen Plaza, 1

Eraikin gotikoa, 1359koa, Nafarroako Karlos II.ak herri gotortu berrian inguruko herrixketako biztanleak bildu zituen garaikoa alegia. 1484ko sutearen ondorioz elizaren beheko aldea baizik ez zen salbatu. estilo gotiko berankorrean berregin zuten hurrengo urteetan, XVI. mendeko lehen urteetaraino.

1600an izandako beste sute batek teilatua suntsitu zuen, koruko ganga izan ezik; erretaula nagusia (XVI. mendearen bigarren erdialdea) ere salbatu zen. 1631 eta 1635 artean bukatu ziren berreraikitzeko lanak. Arkupea 1713tik 1718ra bitarteko urteetan eraiki zen. Erantsia du apaizaren etxea, XVIII. mendekoa hura ere.

Gaur egun duen itxura XVIII. mendearen bukaeran egindako erreforma neoklasikoen emaitza da gehienbat.

Gurutze latindarreko oinplanoa du, lau tartekoa, eta burualde zuzena. Gurutzadurako besoak erdi zirkularrak dira. Nabearen lehen zatia gotikoa da, XIV. mendearen erdialdekoa, hurrengo biak XV. mende bukaerakoak eta XVI. mende hasierakoak eta gurutzadura eta burualdea eraikuntzaren hirugarren aldikoak dira, 1781-1789koak. Estalkiak eta gangak ere garai desberdinetakoak dira.

Korua XVII. mendearen hasierakoa da.

Kanpoaldean ere nabari dira eraikuntzaren faseak. Dorrea nabearen azken tartearen gainean dago, Erdi Aroko tipologia gotikoari jarraikiz, baina 1810ean berreraiki zen.

Erretaula nagusi barrokorako (XVIII. mende erdialdekoa), 1600eko sutean kaltetutako erretaula errenazentistaren erliebe eta irudiak baliatu ziren. Erretaula berria 1753an bukatu zen. Polikromia, berriz, XVIII. mendekoa da eta gainerako elementuak ere bai: sileria, organoa, sakristiako zilarrezkoa objektuen bilduma.

Udalerrian kokatuta dago San Migelen santutegia, Aralarko mendilerroaren ekialdeko muturrean.

Zamartzeko monasterioa Uharte Arakilgo Zamartze auzoan kokatuta dago.

San Donato baseliza Uharte Arakilgo lur-sailetan eta Beriain mendiaren gailurrean kokatuta dago.

Aralar aldera dago, bide ondoan. Jatorria Erdia Aroan du ziurrenik. Nabe errektangularra eta luzea du eta bi isuriko teilatua. Hormak harlanduxkoz eginak dira. Sarrera epistola aldean dago eta arku beheratu bat du.