Txinako historia

Mendebaldeko Zhou dinastiaren populazioa eta mugak Txinan

K.a. 1029. urteaz geroztik, Zhou dinastia (txinera tradizionalez: 周朝; pinyinez: Zhōu Cháo; Wade–Giles: Chou Ch'ao) izan zen Txinako agintaria, K.a. 258ra arte iraun zuen egoera.[1] Zhou dinastiak sistema feudal bat erabili zuen, noblezia lokalari boterea emanez eta euren leialtasuna erabiliz lurraldearen kontrol zabala izateko. Ondorioz, Txinako gobernuak oso deszentralizatua eta ahula izateko joera zuen une hartan, eta askotan enperadoreak ezer gutxi egin zezakeen arazo nazionalak konpontzeko. Hala ere, gobernua bere posizioari eusteko gai izan zen Zeruaren Aginpidea sortzean, gobernatzeko hautatutako enperadorea jainko gisa ezar zitekeelako. Zhouk ere aurreko garaietako giza sakrifizioa moteldu eta txinera bateratu zuen. Azkenik, Zhou gobernuak kolonoak Yangtze ibaiaren haranera bizitzera bultzatu zituen, Txina Erdialdeko Inperioa sortuz.

Baina K.a. 500. urterako, bere egonkortasun politikoa murrizten hasi zen behin, etengabeak ziren herri nomaden erasoen eta printze eta familia borrokalarien barne-gatazkaren ondorioz. Mugimendu filosofiko berriek murriztu zuten azken arazo hori, batez ere Konfuziok bultzatutakoa. Zaharrekiko eta estatuarekiko errespetuari buruz idatzi filosofikoak (konfuzianismo deritzenak) Han dinastian erabiliko ziren geroago. Gainera, Lao Tzuren taoismo kontzeptuak, yin eta yang eta berezko dualtasuna eta naturaren eta unibertsoaren oreka barne, ezagun bihurtu ziren aldi horretan. Baina, azkenean, Zhou dinastia desegin zen, tokiko nobleak botere gehiago irabazten hasi ziren heinean, eta haien gatazka Erresuma Borrokalarien garairaino iritsi zen, K.a. 402 - 201 urteen artean. [1]

Azkenean, buruzagi batek lortu zuen boterea, Qin Shi Huang (txinera tradizionalez: 始皇帝; pinyinez: Shǐ Huángdì), Zhouko azken enperadorea bota eta Qin dinastia ezarri zuena.[1] Qin dinastia izan zen Txina Inperialeko lehen dinastia, K.a. 221etik 207ra iraun zuena. [1] Enperadore berriak sistema feudala indargabetu eta botererako haren mende egongo zen burokrazia izendatu zuen zuzenean. Huangen indar inperialek edozein erregio erresistentzia zapaldu zuten, eta txinatar inperioa sustatu zuten Hego Txinako Itsasorantz eta Vietnamgo iparralderantz hedatuz. Antolaketa handiago batek zerga-sistema uniformea, errolda nazionala, errepide-eraikin arautua (eta orga-zabalera), neurketa estandarrak, moneta estandarra eta idatzizko eta ahozko hizkuntza ofiziala ekarri zituen.[1] Beste erreforma batzuek ureztatze-proiektu berriak, zetaren fabrikazioa sustatzea eta (ezagunena) Txinako Harresi Handia eraikitzen hastea ekarri zuten, Txinako herria etengabe arrantzatzen zuten eraso nomadak kanpora ateratzeko diseinatuta. Hala ere, Shi Huang bere tiraniaren ondorioz ezaguna egin zen, langileak harresia eraikitzera behartu zituen, zerga astunak ezarri zituen, eta gogor zigortu zituen haren kontra jarri ziren guztiak. Konfuzianismoaren jarraitzaileak zapaltzen zituen eta legalismoa sustatzen zuen, jendea berez txarra zela eta haiek kontrolatzeko gobernu indartsu eta boteretsua behar zela. Legalismoa ikuspegi errealista eta logikoz busti zen, eta eztabaida zibilizatuaren plazerrak fribolotzat zituen. Horren guztiaren ondorioz, Shi Huang oso gorrotatua izan zen berre herritarren aldetik. Qin ahultzen hasi zen heinean, hainbat fakzio hasi ziren Txinaren kontrolaren alde borrokatzen.

Zetaren Bidea Asian

Han dinastia (K.a. 206 - 220) Txinako bigarren dinastia inperiala izan zen, aurretik Qin dinastia zuela eta ondoren Hiru Erresumak (220–265). Lau mendetan zehar, Han dinastiaren aroa urrezko arotzat hartzen da Txinako historian. Han dinastiako enperadorerik handienetako batek, Wu Hangoa enperadoreak, bakea ezarri zuen Txina osoan, ehun urte geroago Mediterraneoan ikusitako Pax Romanaren parekoa. [1] Gaur egun ere, Txinako talde etniko nagusiak bere burua "Han herria" dela dio. Han dinastia ezarri zen bi nekazarik Shi Huangen seme ahulagoaren aurka altxatzea lortu zutenean. Gobernu berriak Qinen zentralizazioa eta burokrazia mantendu zituen, baina neurri handi batean lehen ikusitako errepresioa murriztu zuen. Bere lurraldea Korea, Vietnam eta Erdialdeko Asiara zabaldu zuten, Qin baino inperio handiagoa sortuz.

Han dinastiakoak harremanetan egon ziren Persiar Inperioarekin Ekialde Ertainean eta Erromatarrekin, Zetaren Bidearen bidez, eta harekin salgai asko, zeta batez ere, merkaturatu ahal izan zituzten. Txinatarrek eta Erromatarrek kontaktua izan zuten, baina kontaktu gehienak ez zuzenak ziren. Antzinako zibilizazio askoren eragina izan zuen Zetaren Ibilbideak, zeinak Txina, India, Ekialde Ertaina eta Europa lotu baitzituen. Enperadoreek, Wuk bezala, konfuzianismoa "erlijio" nazional gisa sustatu zuten (nahiz eta teologoek eztabaidatzen duten erlijio edo filosofia gisa definitzen den). Konfuziori eskainitako santutegiak eraiki ziren eta Txinako burokrazian sartu ziren jakintsu guztiei filosofia konfuziarra erakutsi zitzaien. Burokrazia are gehiago hobetu zen merezimendu handiko ikasleak hautatzen zituen azterketa-sistema bat ezarrita. Burokrata horiek, askotan, eskola berezietan hezitako goi-mailako pertsonak izaten ziren, baina haien boterea, askotan, beren trebetasunaren bidez burokraziara ekarritako klase apalak egiaztatzen zuen. Txinako burokrazia inperiala oso eraginkorra zen eta errespetu handikoa erresuma osoan zehar, 2.000 urte baino gehiago iraun zuela kontutan hartuta. Gobernua oso antolatua zegoen eta lege militarra, judiziala (auzitegien eta lege zorrotzen sistema erabiltzen zuena), nekazaritzaren ekoizpena, ekonomia eta herriko bizitza orokorra zuzentzen zituen. Gobernuak filosofia intelektuala, ikerketa zientifikoa eta erregistro historiko zehatzak ere sustatu zituen.

Hala ere, egonkortasun ikaragarri hori gorabehera, botere zentrala kontrola galtzen hasi zen I. mendearen bueltan. Han dinastiak boterea galdu ahala, gauza asko erortzen joan ziren, eta Txina kaos egoera batean sartu zen. 100. urterako, jarduera filosofikoa moteldu egin zen eta ustelkeria benetako arazoa zen burokrazian. Bertako lurjabeak kontrola hartzen hasi ziren jakintsuek beren betebeharrak alde batera utzi ahala, eta ondorioz nekazarien zergak nabarmen igo ziren. Taoistek kontraerasoa antolatu zuten, eta zuten botere galeraren aurrean protesta egiten hasi ziren. Botere magikoak aldarrikatzen hasi ziren eta Txina haiekin salbatzeko hitza eman zuten; 184an, Turbante Horien Matxinada taoistak (zapi horiko matxinatuek gidatua) porrot egin zuen, baina gobernua ahultzeko gai izan zen. Aurretik aipatutako Hunek eta gaixotasunek populazioaren erdia hil zuten, eta Han dinastia ofizialki 220. urtean amaitu zuten.

Cao Caok Luoyangen zuen boterea txikia zen eta Liu Bei eta Sun Quan militarrekin liskarrak eduki zituen. 206an Hegi Gorrietako gudua gertatu zen eta bertan inperioa hirutan zatituta geratu zen.

220an Cao Pik (edo Ts’ao-Pei-k) hartu zuen boterea eta azkeneko Han enperadorea garaitu zuen, Wei dinastia sortuz iparraldean 265arte.

221an Liu Bei]]k bere burua Han dinastiaren ondorengoa izendatu zuen Chengdun, Shu estatua aldarrikatuz hego-mendebaldean 263arte.

Sun Quanek Ibai Urdinaren inguruan Wu erreinua hego-ekialdean aldarrikatu zuen 222an 280arte, eta 229an enperadore izendatu zuen bere burua.

Modu honetan hiru erreinu sortu ziren Txinan, hiruek ala hiruek Han dinastiaren ondorengoak zirela esaten zutelarik.

265tik 420ra Jin dinastiak berriro ere bildu zuen Txina osoa. 263an Weiren tropek Shu estatua konkistatu zuten, eta modu horretan hiru erreinuetatik bira igaro ziren. 265ean Sima Yanek, Sima Qianen ondorengoak, Wei enperadorea boteretik kendu eta Caoren familiaren boterearekin bukatu zuen, Jin dinastia ezarriz. 280an Jinek Wu erreinua konkistatu zuten eta beraz iraganeko Han inperio osoa biltzea lortu zuten.

304tik aurrera ezegonkortasun handia egon zen Txinako iparraldean eta berriro hautsi zen batasuna. Jin dinastiaren kortea Nanjingera mugitu zen eta bertan egon zen 420 urterarte.

304tik 439ra Txinako iparraldea Jin dinastiaren kontroletik aldendu eta bertan tribu ezberdinek euren erreinuak ezarri zituzten, hamasei guztira.

423-440an To-Pa-Tao-k (Tuoba edo topa turkiar herriaren buruzagiak) iparraldeko hamasei erreinuak konkistatu zituen eta berriro batu, Iparraldean estatu bakarra sortuz (Wei dinastia izenaren hartzen 588raino). Modu honetan Txina bi erreinutan banatu zen, bata iparraldean eta bestea hegoaldean. Bakoitzean dinastia ezberdinak egon ziren gobernatzen urte gutxitan.

Iparraldean To-Pa-Tao-k yuanyuan herriaren aurka defentsa antolatu zuen. Hasieran dinastia budismoaren kontra ziren, baina gero babesa eman zion.

581an Yang Jian iparraldeko Zhou dinastiako generalak boterea eskuratu eta Sui dinastia ezarri zuen. Zortzi urte geroago, 589an hauek hegoaldeko Chen dinastia garaitu eta iparraldea eta hegoaldea berbatu zuten.

Garai honetan Kanal Handia eta Txinako Harresia eraiki ziren. Budismoaren aldeko hautua egin zen.

604an Yang Guangek bere aita ordezkatu zuen, eta insurjentzia militarrak egon ziren. 617an Sui dinastiako bigarren enperadorea erail zuten eta Tang dinastia ezarri zen.

618an Li Yuanek boterea hartu zuen Gaozu enperadore moduan, Tang dinastia ezarriz. 624an bere semeetako batek bere bi anaiak erail zituen Xuawuren atean, Chang'anen eta aitaren abdikazioa behartu ondoren bigarren Tang enperadore bilakatu zen, Taizong.

Aitaren eta semearen konkubina izan zen emakume batek botere handia hartu eta Zhongzong bere seme eta tronurako ondorengoa erditik kendu ondoren Wu enperatriz izendatu zuten, Txinako historian egon den goi agintari emakumezko bakarra. Emakume hau Zhou dinastiako kidea zen eta urte horietan bere dinastia berrezarri zuen. Hala ere 705ean Zhongzongek bere ama tronutik kendu eta Tang dinastia berrezarri zuen. Honek barne borrokak sortu zituen eta azkenean Xuanzong enperadoreak lortu zuen boterea, Tang dinastiakoa.

Arazo guzti hauek kontutan izanda ere Txinako historiako garairik oparoena izan zen. Xinjiang probintzia erreinuan batu zen eta honek Txinaren tamaina Qing dinastian egongo zen tamainara heldu arte inoiz egon zen handiena izan zen.

755an An Lushaneko matxinadak estatuaren boterea izugarri murriztu zuen. Bere eragina mendetan nabaritu zen eta uigur eta tibetar herriei kontsezioak eman behar izan zizkieten, Txinaren errekurtsoak gutxiagotuz.

X. mendean desagertu zen dinastia. 904an Zhu Wenek Chang'an konkistatu zuen eta 907an azken Tang enperadorea erail, Liang dinastia aldarrikatuz.

Hurrengo urtean oso ezegonkorrak izan ziren Txinan, 907tik 960ra. Urte hauek Bost Dinastia eta Hamar Erresumen garaia izenarekin ezagutzen dira. Iparraldean bost dinastia ezberdinek agindu zuten garaia honetan eta hegoaldean hamar erreinu sortu ziren.

Txinako egoera Song dinastiaren Hegoaldeko garaian

960an Iparraldeko Zhou dinastiako Zhao Kuangyin militarrak Song dinastia sortu zuen Tang dinastiaren ondoren egon ziren 5 dinastien ondorengo moduan. Kaifengen ezarri zuen hiriburua eta hegoaldeko hainbat erreinu konkistatu zituen Txinak Tang dinastiarekin izan zuen boterearen parte bat berreskuratuz. Komertzioa izugarri hasi zen eta diruaren erabilera normalizatu. Dinastia honen agintean khitan, tangut eta yurchen herriek euren estatuak sortu zituzten iparraldean. Azkeneko herri honek 1127an Song dinastia hegoaldera mugiarazi zuen. Hiru herri hauek txinatarren dinastia eredua ezarri zutenez txinatar historialarientzat dinastien zerrendatan agertzen dira.

1127tik 1279ra Hegoaldeko Song erreinua sortu zen, iparraldetik ihes egitean. Hiriburua Hangzhoun jarri zen. Inoiz ez zuten lortu iparraldea bereganatzea.

Txinaren batasuna 1279an gertatu zen, baina mongoliarrek bai iparraldea bai hegoaldea konkistatu zutelako.

Mongoliarrak herri altaiko nomada ziren, baina munduan inoiz egon den inperiorik handiena konkistatzea lortu zuten. Euren mugak Europa ziren mendebaldean, Iran hegoaldean eta Txina ekialdean.

Genghis Khanek Xiak konkistatu zituen eta bere semea Ogedei Khanek Jinak 1234an. 1271an Kublai Khan Yuan dinastia sortu zuen Beijingen. 1279an Song dinastia garaitu zuen guztiz. Garai honetan Ibai Horiak sorturiko uholdeek eta izurriteek gosea eta gaixotasunak ekarri zituzten. Hau dela eta ezegonkortasun handiko epea zabaldu zen.

Kangxi Enperadorea, Qing dinastiakoa

Yuan dinastiaren garaian sortu zen ezegonkoratsun sozialak Zhu Yunzhang errebeldeak boterea lortzea ekarri zuen eta 1369an Ming dinastia sortu zuen, hiriburutzat Nanjing hartuz. Bere semeak Beijingera eraman zuen gortea.

Yongleren garaian Txina munduko potentzia maritimorik handiena bilakatu zen, Zheng Hek Asia eta Afrika inguruan bidaiak egin zituen, baina koste ekonomiko handiegiarekin.

Ming garaian paper moneta erabiltzeari uko egin zioten eta zilarra erabili zen berriro. Zilarra lortzeko negozio bideak ireki ziren Japoniarekin eta XVI. mendetik aurrera Portugalekin Macao hiriaren bitartez. HAuek zilarra Filipinetatik Amerikara bidaltzen zuten.

Qing dinastiak 1644tik 1911rarte agindu zuen Txinan. Mantxuriatik etorriak ziren eta horregatik euren hizkuntza ezarri zuten ofizial gisa. Taiwan, Tibet, Mongolia eta Xinjiang konkistatu zituzten.

Botere handia zuten baina matxinada handiak ere izan zituzten. 1851tik 1864ra Taiping matxinada izan zuten, milioika hildako eragin zituena. XIX. mendean Opioaren Gerrak egin zituzten Britania Handiaren aurka, Hong Kong galduz.

1894 eta 1895an Korearen inguruko gaiengatik Japoniar-txinatar gerra izan zen. Gerra honetan Korea eta Taiwan galdu zituen eta hauek Japoniaren esku geratu ziren. Galdu zutenez jendea altxatu eta errepublikaren aldeko aldarri handiagotu zen.