Txikipedia:Supernoba

Supernoba batzuk hilzorian dauden izar masiboek eragiten dituzte. Hori gertatzen da gure Eguzkiaren masa baino bost aldiz handiagoa den izar batek eztanda handi batekin amaitzen duenean bere existentzia.

Izar masiboek erregai nuklear kantitate handiak erretzen dituzte nukleoan. Honek energia-tonak sortzen ditu, eta nukleoak asko berotzen dira. Beroak presioa sortzen du eta izar baten errausketa nuklearrak sortutako presioak ere izarra suntsitzea eragozten du.

Izarra, orduan, aurkako bi indarren arteko orekan dago. Izarraren grabitatea izarra ahalik eta bola txiki eta estuenean estutzen saiatzen da. Baina izarraren nukleoan erretzen den erregai nuklearrak presio handia sortzen du kanpoalderantz. Kanporanzko bultzada honek grabitatearen barruranzko presioari eusten dio.

Izar masibo bat erregairik gabe geratzen denean, hoztu egiten da. Horren ondorioz, presioa gutxitu egiten da. Grabitateak irabazten du, eta bat-batean izarra kolapsatu egiten da. Kolapsoa oso azkar gertatzen da, segundo gutxitan, eta talka-uhin handiak sortzen ditu, izarraren kanpoaldea lehertzea eragiten dutenak.

Oro har, nukleo oso trinko bat geratzen da, nebulosa batekin, hau da, hedatzen ari den gas beroko hodei batekin batera. Izar baten supernoba batek, gure Eguzkiaren tamaina baino 10 aldiz handiagoa bada, unibertsoko objekturik trinkoenak sor ditzake: zulo beltzak.

Bigarren supernoba mota bat bi izarrek euren artean orbitatzen duten sistemetan gerta daiteke, baldin eta gutxienez izar horietako bat Lurraren tamainako nano zuri bat bada. Nano zuri bat gure Eguzkiaren tamainako izar bat erregairik gabe geratu ondoren gelditzen dena da. Nano zuri batek beste batekin talka egiten badu edo bere gertuko izarretik materia gehiegi ateratzen badu, nano zuriak eztanda egin dezake.

Hubble teleskopioarekin hartutako benetako irudia. SN 2020fqv izena ezarri zioten bat-batean aurkitu zuten "izar superdistiratsu berriari"; SN 2020fqv supernoba. Ondo ezagutzen ziren NGC 4568 galaxia eta bere ondoko NGC 4567 galaxia. Biak "nahiko gertu", 59 bat milioi argi-urtera. Halako batean puntu txikitxo bat besterik ez zen izar batek eztanda egin zuen eta edozein izar baino distiratsuago bihurtu zen. Supernoba bihurtu zen.

Zientzialariek asko ikasi dute unibertsoari buruz supernobak aztertuz. Zientzialariek bigarren supernoba mota (nano zuriak) espazioko distantziak neurtzeko erregela gisa erabiltzen dute.

Izarrak unibertsoaren fabrikak direla ere ikasi dute. Izarrek gure unibertsoan dagoen guztia sortzeko behar diren elementu kimikoak sortzen dituzte. Euren nukleoetan, izarrek hidrogenoaa bezalako elementu sinpleak elementu astunago bihurtzen dituzte. Elementu astunago horiek, karbonoa eta nitrogenoa kasu, bizitzarako beharrezkoak diren elementuak dira.

Izar masiboek bakarrik sor ditzakete elementu astunak, hala nola urrea, zilarra eta uranioa. Supernoba leherkorrak gertatzen direnean, izarrek espaziora botatzen dituzte pilatutako elementuak eta sortu berriak.