Txikipedia:Iman
Imana hainbat metal (burdina, adibidez) beragana erakar ditzakeen harri edo metal puska bat da. Metalak erakartzeko gaitasun edo indar horri magnetismo deitzen zaio.
Iman naturalak daude, magnetita deitzen den harri mota, adibidez; baina gaur egun erabiltzen ditugunak artifizialak dira. Hau da, material horiei korronte elektrikoa aplikatuz ematen zaie magnetismo-propietatea.
Zerk eragiten du magnetismoa?
Magnetismoa elektroi izeneko partikula txiki batzuek modu jakin batean jokatzen dutenean gertatzen da.
Unibertsoko objektu guztiak atomo izeneko unitatez osatuta daude. Atomoak, txandaka, elektroiz eta beste partikula batzuez osatuta daude (neutroiak eta protoiak). Elektroiek atomoaren nukleoaren inguruan biratzen dute, honek beste partikulak barnebiltzen dituelarik. Biraka ari diren elektroi horiek indar magnetiko txikiak osatzen dituzte. Batzuetan objektu bateko elektroi askok norabide berean biratzen dute. Kasu hauetan, elektroien indar magnetiko txiki guztiak gehitzen dira objektua iman handi bat bihurtzeko.
Iman bat egin daiteke gaur egungo iman bat hartuz eta beste metal zati bat igurtziz. Metal zati berria norabide berean igurtzi behar da etengabe. Honek metal horretako elektroiak norabide berean biraka hastea eragingo du.
Elektrizitateak magnitudeak ere sor ditzake. Elektrizitatea elektroi-jario bat da. Elektroiak kable zati batean zehar mugitzen diren heinean, elektroiek atomo baten nukleoaren inguruan biratzen duten efektu bera dute. Horri elektroimana deitzen zaio.
burdina, altzairua, nikela eta kobaltoa iman onak dira beren elektroien kokapenari esker. Behin metal horiek iman bihurtzen direnean, imanak izaten jarrai dezakete mugarik gabe; kasu horretan, iman gogorrak esaten zaie. Baina gerta daiteke metal horiek eta beste batzuek ere aldi baterako bakarrik jardutea iman gisa, iman gogor baten ondoan egon ondoren; holakoei iman bigunak esaten zaie. Gainerako material gehienek -ura, airea eta egurra, adibidez- propietate magnetiko oso ahulak dituzte.
Imanen propietateak
Imanek indarrez erakartzen dituzte burdina, altzairua, nikela edo kobaltoa duten objektuak. Imanek beste iman gogor batzuk ere erakartzen edo uxatzen (urruntzen) dituzte. Hau gertatzen da iman bakoitzak bi polo edo mutur kontrajarri dituelako: ipar polo bat eta hego polo bat. Iman baten poloa beste baten poloetako batera gerturatzen denean, elkar erakarri edo aldarazi egingo du.
Iman bateko ipar poloak beste imanaren hegoaldeko poloa erakartzen ditu, baina beste imanaren ipar poloa uxatu egiten du. Era berean, hego poloek ipar poloak erakartzen dituzte, baina beste hego poloak uxatzen dituzte. Beste era batera esanda, bi iman gerturatzen ditugunean, poloak mota berekoak badira, elkar aldarazten dute; mota desberdinekoak badira, berriz, imanek elkar erakartzen dute.
Iman baten bi poloen arteko indar magnetikoek eremu magnetiko bat sortzen dute; hau da, imanak erasandako eremua. Eremu magnetiko batek iman guztiak inguratzen ditu.
Zertarako erabiltzen dira?
Imanen lehen erabileretako bat iparrorratzetan izan zen. Iparorratza orratz formako iman bat da, askatasunez bira dezakeena. Izan ere, gure Lur planeta iman erraldoi bat da; iparrorratzaren hego poloa Lurraren ipar poloak erakartzen duenez, iparrorratzak iparraldea seinalatzen du beti.
Gaur egun, leku askotan erabiltzen dira imanak: hozkailuetako ateetan paperei eusteko, ateak itxita edukitzeko; kreditu-txartelek banda magnetikoa dute. Ate automatikoek, musika-ekipoen bozgorailuek eta motor elektriko askok elektroimanak erabiltzen dituzte.