Turin
Turin[1] (italieraz ofizialki Torino; piemonteraz Turin; latinez: Augusta Taurinorum) Italiako ipar-mendebaldean, Po eta Dora Riparia ibaien lotunean, dagoen hiri handia da. Izen bereko probintziako eta Piemonte eskualdeko hiriburua da. 2012an 905.352 biztanle zituen[2] eta hortaz Italiako laugarren hiria da biztanle kopuruaren arabera. Haren metropoli-eremuan bi milioi biztanle inguru ditu 2.300 km2-ko azaleran[3] eta estatuko hirugarren gunea da, ekonomia eta ekoizpenaren aldetik.
| Turin Torino Turin | ||
|---|---|---|
| Italiako udalerria | ||
 | ||
| ||
| Administrazioa | ||
| Estatu burujabe |  Italia | |
| Eskualdea |  Piemonte | |
| Italiako hiri metropolitarra | Turingo Hiri Metropolitanoa | |
| Alkatea | Chiara Appendino (en)  | |
| Izen ofiziala | Torino | |
| Jatorrizko izena | Torino Turin | |
| Posta kodea | 10121–10156 | |
| ISTAT kodea | 001272 | |
| Geografia | ||
| Koordenatuak | 45°04′45″N 7°40′34″E | |
 | ||
 | ||
| Azalera | 130.01 km² | |
| Altuera | 239 m | |
| Mugakideak | Baldissero Torinese, Beinasco, Borgaro Torinese, Collegno, Grugliasco, Mappano, Moncalieri, Nichelino, Orbassano, Pecetto Torinese, Pino Torinese, Rivoli, San Mauro Torinese, Settimo Torinese eta Venaria Reale | |
| Demografia | ||
| Biztanleria | 841.600 (2023ko urtarrilaren 1a) −29.352 (2020) | |
| Dentsitatea | 6.473,35 bizt/km² | |
| Informazio gehigarria | ||
| Telefono aurrizkia | 011 | |
| Ordu eremua | UTC+01:00 eta UTC+02:00 | |
| Hiri senidetuak | Volgograd, Esch-sur-Alzette, Bagneux, Chambéry, Córdoba, Detroit, Gaza, Glasgow, Nagoia, Lille, Lieja, Salt Lake City, Quetzaltenango, Bogota, Shenyang, Rotterdam, Uagadugu, Kolonia, Tirana, Rosario, Esmirna, San Petersburgo eta Wenzhou | |
| Katastro kodea | L219 | |
| Sailkapen sismikoa | 4 (Oso txikia) | |
| Matrikula | TO | |
| Hizkuntza ofiziala | italiera | |
| comune.torino.it | ||
2006an, neguko Olinpiar Jokoen XX. edizioa han ospatu zen. Italiako erreferentziazko produktu asko bertatik datoz, hala nola Martini edaria, Gianduia txokolatea edo kafe espresa. Automobilgintzan ere pisu handia du, FIAT marka 1899an bertan sortua baita.
Savoiako dukerriko hiriburua izan zen 1562tik 1847ra arte, bai eta Sardiniako Erresumakoa eta Italiako Erresumako lehena ere[4].
Geografia
Inguru naturala
Turin Italiako ipar-mendebaldeko ordoki zabal eta emankor batean dago. Turineri lau ibaien hiria deitu izan zaio[5] bertatik igarotzen baitira Po ibaia, eta honen hiru adar (Stura di Lanzo, Sangone eta Dora Riparia). Hiria Frantziarekin lotura nagusiena den Susako haranaren sarreratik gertu kokatzen da.
Po ibaiak hiria bi zatita banatzen du, alde batetik mendebaldea inguru ia guztiz laua dena, itsas mailatik 240 eta 280 metroko garaieran kokatzen dena. Ibaiaren ekialdean aldiz mendi apalez osaturiko ingurua dago, 'Collina torinese' bezale ezaguna dena, Colle della Maddalena izanik puntu garaiena 715 metrorekin.
Hiriko ordokiaren mendebalde eta iparraldean, Mendebaldeko Alpeak hasten dira kolpean, distantzia gutxira garaiera handiko mendiak aurkitzen ditugularik. Lerro zuzenean 60 km ingurura dagoen Grand Paradiso mendigunea da inguru garaiena, 4000 metrotik gorako tontorrekin. Hau dela eta, zeru garbiko egunetan Alpeen mendikateko zati luze bat ikusi daiteke hiritik bertatik, Monviso menditik, Monte Rosaraino.
2016ean UNESCO-k Po ibai inguruko parkea eta mendi ingurua (Collina torinese) biosferaren erreserba bezala izentatu zituen[6][7]. 2020ean aldiz FAO eta Arbor Day Foundation-ek Turineri Tree City of the world 2019 saria eman zioten[8].
Mugakideak
Turinek honako udalerri hauekin egiten du muga:
Baldissero Torinese
Beinasco
Borgaro Torinese
Collegno
Grugliasco
Mappano
Moncalieri
Nichelino
Orbassano
Pecetto Torinese
Pino Torinese
Rivoli
San Mauro Torinese
Settimo Torinese
Venaria Reale
Turinetik hondoko herri garrantzitsuetara dagoen distantzia:
Asti 57 km, Vercelli 79 km, Biella 84 km, Alessandria 93 km, Novara 96 km, Cuneo 98 km, Verbania 155 km. Frantziako muga igarobide gertuena hiritik 70 km ingurura dago Mont Cenis-eko mendatetik. Chambery-ra 206 km dago, Niza 222 km, Geneva 250 km eta Lyon 314 km.
Klima
Köppen klima sailkapenaren arabera, Turinek klima ozeaniko epela (Cfb) dauka.[9][10]
 Datu klimatikoak (Turin Caselle aireportua, 1961-1990)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 5.8 | 8.4 | 12.7 | 16.6 | 20.7 | 24.7 | 27.6 | 26.5 | 23.1 | 17.3 | 10.8 | 6.9 | 16.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -3.3 | -1.1 | 2.1 | 5.6 | 9.9 | 13.8 | 16.3 | 15.7 | 12.6 | 7.2 | 1.8 | -2.3 | 6.5 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 40.5 | 52.5 | 76.9 | 104.1 | 120.3 | 97.6 | 66.6 | 79.8 | 70.1 | 88.9 | 75.5 | 41.6 | 914.4 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 4.4 | 5.2 | 7.0 | 8.4 | 10.4 | 8.7 | 5.9 | 7.2 | 6.0 | 5.8 | 6.8 | 4.1 | 79.9 |
| Eguzki orduak | 111.6 | 118.7 | 158.1 | 180.0 | 195.3 | 219.0 | 260.4 | 223.2 | 168.0 | 142.6 | 105.0 | 108.5 | 1990.4 |
| Hezetasuna (%) | 75 | 75 | 67 | 72 | 75 | 74 | 72 | 73 | 75 | 79 | 80 | 80 | 74.8 |
| Iturria: Italiako defentsa ministerioaren webgunea.[11] | |||||||||||||
Historia
Lehenbiziko biztanleak tauriniak, antzinako liguriar herri bateko kideak, izan ziren. K.a. III. mendean Taurasia izena eman zioten kokaleku honi. K.a. 218an Hanibal kartagotar jeneralak kokalekua, zati batean, suntsitu zuen[12]. K.a. 29 aldean Zesar Augustok Erromaren mendeko kolonia militar (Augusta Taurinorum) bihurtu zuen.
Erromatar Inperioaren gainbeheraren ostean, lonbardiarrek inbaditu zuten. 773an Karlomagnoren frankoek hartu zuen. XI. mendetik aurrera Savoiako etxearen esku gelditu zuen. 1404an Torinoko Unibertsitatea sortu zuten. 1536tik 1562ra frantziarrek okupatu zuten. 1563an, Cateau-Cambresisko bakearen ostean, Savoiako dukerriaren hiriburu bilakatu zen[12].
Espainiako Ondorengotza Gerran Frantziak setiatu zuen (1706), baina Savoiako Victor Amadeo eta Eugeniok askatu. Napoleondar Gerretan (1798-1814) berriro frantsesen mende erori zen. 1815ean Savoiako etxeari itzuli zitzaion eta, harrezkero, Italiako batasunaren aldeko higikundeen gunea izan zen. 1861ean, Turinen izendatu zuten Viktor Emanuel Italiako errege eta, 1865 arte, Italiako Erresumako lehen hiriburua izan zen.
2006ko otsailaren 10etik 26 arte XX. Neguko Olinpiar Jokoak antolatu zituzten hirian.
Ekonomia
Kokagune bereziak –Alpeetatik datozen errepide nagusien bilgunea, Po ibaiaren ordokiaren sarrera– eta energia baliabideak eskuratzeko erraztasunak hiriaren garapen bizkorra ekarri dute, gehienbat XX. mendean. Industria nagusiak siderurgia eta, batez ere, transformazio metalurgia dira: automobilgintza (FIAT, Lancia, Italiako ekoizpenaren % 86), aeronautika, tresna elektrikoak, doitasun mekanika, etab. Gainera, bereziki aipatzekoak dira, kimika industria (ehun artifizialak, plastikoak, ongarriak), elektroteknika industria, botikagintza, oihalgintza (artilea, kotoia), elikadura eta arte grafikoak.
Kultura
- Teatro Regio di Torino
- Turingo Egiptoar Museoa
Artea
415etik apezpiku barrutia denez gero, erlijiozko arkitektura ugari dago Turinen. Nabarmentzekoak dira, besteak beste:
- San Giovanni Battista katedrala (Duomo di San Giovanni), 1492-1498.
- La Consolata eliza (Santuario della Consolata), 1679-1714
- Superga basilika (Basilica di Superga), 1717-1731.
Orobat, mende luzez duke eta errege hiria izanik, jauregi anitz aurkitzen dira bertan, besteak beste:
- Madama jauregia (Palazzo Madama), XIII. mendean eraikitzen hasia, Sardiniako eta Italiako senatuaren egoitza XIX. mendean eta egungo Antzinako Arteetako Museoa.
- Carignano jauregia (Palazzo Carignano), 1680.
- Errege jauregia (Palazzo Reale), 1646-1658.
Aipagarria da, orobat, Turingo unibertsitatea, 1404an eraikia.
San Giovanni Battista katedrala. .jpg.webp)
Superga basilika. 
Carignano jauregia. 
Palazzo Madama.
Kirola
- Juventus FC, futbol taldea.
- Torino FC, futbol taldea.
Hedabideak
- La Stampa egunkaria.
Turindar ospetsuak
- Gianni Agnelli (1921-2003), enpresagizona.
- Giuliano Amato (1938-), Italiako Lehen Ministro ohia.
- Amedeo Avogadro (1776–1856), fisikaria.
- Marcel Bich (1914-1994), enpresagizona.
- Carla Bruni (1967-), modelo ohi eta egile-abeslaria.
- Carlo Levi (1902-1975), idazle eta margolaria.
- Primo Levi (1919-1987), idazlea.
- Rita Levi-Montalcini (1909-2012), 1986ko Medikuntza eta Fisiologiako Nobel sariduna.
- Viktor Emanuel II.a Italia batuaren lehenbiziko erregea.
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013/01/24 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- Euskaltzaindia. 157. araua: Europako hiriak. .
- Torino: 2012ko biztanleria Demo.istat.it
- Bartaletti, Fabrizio. (2009). Le aree metropolitane in Italia e nel mondo. Bollati Boringhieri, 91-92 or..
- «Torino Turistica - Servizio Telematico Pubblico - Città di Torino» web.archive.org 2007-08-18 (Noiz kontsultatua: 2020-12-02).
- Lanzardo, Dario, 1934-. (2010). La città dei quattro fiumi : Torino lungo le sponde di Po, Dora, Stura, Sangone. Edizioni del Capricorno ISBN 978-88-7707-120-0. PMC 742504736. (Noiz kontsultatua: 2020-12-01).
- (Italieraz) «Po e collina Torino Riserva Biosfera - Piemonte» ANSA.it 2016-03-19 (Noiz kontsultatua: 2020-12-01).
- «Collina Po | United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization» www.unesco.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-01).
- «Tree Cities» treecitiesoftheworld.org (Noiz kontsultatua: 2020-12-01).
- Turin, Italy. weatherbase.com (Noiz kontsultatua: 2020-12-2).
- Turin’s Application for the 2022 European Green Capital Award. comune.torino.it (Noiz kontsultatua: 2020-12-2).
- Visualizzazione tabella CLINO della stazione / CLINO Averages Listed for the station Milano Linate. Italian Air Force Meteorological Service (Noiz kontsultatua: 2010-05-26).
- Turin. 2013. Encyclopædia Britannica Online. 2013ko urtarrilaren 25ean begiratua.
