Triceratops

1887an aurkituriko fosila, hasieran Bison alticornis izena eman zitzaiona.

Gaur egun Triceratops gisa identifikaturiko aztarna zaharrena 1887an aurkitu zen George Lyman Cannon-en, Denver (Colorado) inguruan. Garezurraren goikaldeari itsatsiriko bi adar ziren. Othniel Charles Marsh paleontologoari bidali zioten fosila eta honek Pliozenoko bisonte erraldoi baten fosila zela esan zuen. Bison alticornis izena eman zion[1]. Hurrengo urtean Ceratopsia familiako dinosauroek adarrak zituztela argitaratu bazen ere[2] pliozenoko ugaztun baten adarrak zirela esaten jarraitu zuen. 1888an John Bell Hatcherrek Wyomingo Lace Formazioan garezur osoago bat aurkitzean aldatu zuen iritziz[3]. Edmund B. Wilson cowboyak sakan batean garezur erraldoia aurkitu zuen eta soka botata jasotzen ahalegindu zenean adarra hautsi zitzaion. Adarra Hatcherrek ikusi zuenean gainerako garezurra lokalizatu eta berreskuratu zen[4]. Ceratops horridus izena eman zitzaion. Fosila garbitzen ari zirela muturreko hirugarren adarra agertu zen eta Othniel Charles Marshek Triceratops horridus izena eman zion[5]. Orduan konturatu zen berak bisonte gisa identifikaturiko fosila Triceratops batena zela[6]. Espeziearen horridus izenak "zimurra" esan nahi du, gerora pentsatu da triceratops zahar baten fosila izan zitekeela.

1896an egindako eskeleto oso baten ilustrazioa.

Behin Triceratops-a identifikatuta Hatcherrek beste 31 aurkitu zituen 1889 eta 1891 artean[4]. Fosil berri hauetariko askok hainbat aldaera agertzen zituzten hasierako harekiko eta Marshek hainbat espezie zendatu zituen, baita genero berri bat asmatu ere, Sterrholophus.

Marsh hil ondoren Hatcherrek fosil hauek aztertzeari ekin zion baina hau ere gaixotu eta Richard Swann Lull paleontologoak ekin zion ikerketari. Lull eta ondorengo ikerlariek fosilen arteko erlazio filogenetikoak eratu zituzten eta espezie kopurua nabarmen gutxitu zuten. Bi multzo eratu zituzten; alde batetik T. horridus, T. prorsus eta T. brevicornus, garezur handia eta adar txikidunak, eta bestetik T. elatus eta T. calicornis adar luzeak zituztenak[7]. Sailkapen honek 1980. eta 1990. hamarkadetaraino iraun zuen.

T. horridus.

Triceratops prorsus.

1986an John Ostrom eta Peter Wellnhofer ikerlariek espezie bakarra zela adierazi zuten, Triceratops horridus[8]. Arrazoi nagusia zen aurkitu diren belarjale handien aniztasuna oso txikia dela, genero bakoitzeko espezie bakarra edo bi baino ez. Arrazonamendu honi jarraiki, T.M. Lehmanek aldaera anitzak azaltzeko dimorfismo sexuala eta adin desberdinak argudiatu zituen, lehen taldekoak emeak zirela eta bigarrenekoak ar zahar gaixoak[9].

Urte batzuk beranduago Catherine Forsterrek bi espezie finkatu zituen, T. horridus eta T. prorsus. Garezurraren itxuran bereizten dira biak. T. prorsus espezieak T.horridus-ek baino mutur motzagoa zuen, sudurreko adarra luzeagoa zuen eta begi gaineko adarrak zuzenagoak zituen[10].

T. hatcheri aparte gelditu zen eta genero berria asmatu zen, Nedoceratops[11]. 2009an John Scannella eta Denver Fowler ikerlariek planteamendu berria ontzat eman zuten, Hell Creek Formazioan estrato geologiko desberdinetan agertzen zirela frogatuz[12].

• T. horridus (Marsh, 1889) Marsh, 1889 (hasieran Ceratops) - horridus izenak "zimurra" esan nahi du.
• T. prorsus (Marsh, 1890) - prorsus izenak "aurerra begira" esan nahi du.[13]

T. horridus (urdina) eta T. prorsus (gorria) dinosauroen tamainak gizakiarekin alderatuta.

Luzeran 7'9 eta 9 metro artean izaten zuten eta 3 metro inguruko garaiera[14]. Pisuari dagokionez 6'1 eta 12 tona artekoak aurkitu dira[15]. Triceratopsaren ezaugarri nabarmenena garezurra da, lehorreko animalia guztien artean aurkitu den handiena baita. Esate baterako Kelsey izeneko T. horridus baten neurriak honako hauek ziren; 7'3 metroko luzera , bi metrotako garezurra, 2'3 metrotako altuera eta 6 tonatako pisua[16].

"Lane" izeneko triceratopsa, ezagutzen den hezurdura osoena.

Gorputzarekiko proportzioan tamaina handiko garezurra zuten Triceratops-ek.

Garezurrak mokoa du aurrealdean, hezur bakarrez osaturikoa, eta honen atzean hezur aurremaxilarak ditu, hortzik gabe eta sudurzulo handiekin. Honen atzean barailako hezurrak daude, 36-40 haginekin, hauetako 3-5 bertikalki ezarriak. Haginak elkarren alboan pilaturik daude barrura kurbatzen den egitura osatuz. Sudurzuloen gainean adar bat ageri da, batzuetan independenteki osatua[17].

Garezurraren goikaldean begizulo bakoitzaren gainean metrobeteko luzerako adar bana dago. Hezur jugalak beherantz begira daude, epijugalek estalita, baina ez dira oso handiak. Garezurraren atzealdeko hezurrak fusionaturik daude eta geruza bikoitza osatzen dute, horrela eratzen da gola[17].

Odol hodi ugariren aztarnak aurkitu dira garezur guztian zehar, gaur egungo hegaztien moko keratinotsuetan bezala. Honek iradokitzen duena da burua keratinaz estalita izango zukeeela eta hegaztietan keratina koloretsua denez agian triceratopsaren buruak ere kolore bizia izango luke[5].

Bizkarrezurrari dagokionez lepoko hamar orno zituen, bizkarreko hamabi, sakroan hamar eta isatsean 45. Lepoko aurreneko lau ornoak fusionaturik zeuden eta bederatzigarrenetik aurrera hasten dira saihetsak agertzen[17]. Sakroko ornoak ere fusionaturik agertzen dira.

Espezie bien gorputza sendoa zen, gorputz-adar sendo eta motzekin. Esku bakoitzean hiru apatx zituzten eta oinetan launa[18]. Ibiltzerakoan apatxak alboetara ateratzen zituzten eta pisu guztia besoetako hiruna apatx horietan finkatzen zuten, laugarren eta bosgarren hatz bestigial bana bazuten ere[17].

T. horridus heldua eta kumea.

Animalia taldekoi gisa irudikatu izan badira ere, ez dago hori baieztatzen duen froga handirik. Horrelako jokaera duten dinosauroen kasuan ohikoa izaten da hezurtegiak aurkitzea, ehundaka edo milaka ale dituztenak, baina Triceratops-aren kasuan gehienez ere familia unitateak aurkitu dira[21]. 2012an Wyomingen tamaina ezberdineko hiru triceratopsen hezurdurak elkarrekin agertu ziren eta hiruretan handienak Tyrannosaurus baten erasoaren markak zituen[22]. 2020an aurkituriko ebidentzia berriek erakusten dute triceratopsak bost-hamar aletako taldetan biziko zirela.

Hell Creek Formazioan 200 aletik gora aurkitu ziren[23] eta Barnum Brownek 500 batera aurkitu izana ere aipatu zuen[4], baina honek soilik erakusten du garaiko belarjale ugariena zela.

Anatomia endokranealaren analisiek iradokitzen dute triceratopsek usaimen eskasa zutela gainerako dinosauroekin konparatuz eta belarriak frekuentzia baxuko soinuak entzuteko egokituta zeudela[24].

Triceratops-a belarjalea zen. Hortzeria aztertuta esan daiteke altuera txikiko landareak jaten zituela[17]. Horrela animalia bazkatzen ari zela burua 45º-tako inklinazioan izaten zuen eta horrela adarra zuzen izaten zituenez babesturik gelditzen zen[25]. Dena den gai ziren adar, moko eta baraila indartsuekin landare altuagoak behera bota eta jateko ere[17].

Triceratops garezurren hazkuntza lerroa.

John R. Horner eta Mark Goodwin ikerlariek 2006an 28 garezur aztertu zituzten, itxura eta tamaina desberdinetakoak eta hazkuntza lerro bat osatu zuten hauetako hamarrekin[26]. Txikienak 38 cm-ko luzera zuen eta adar txiki tenteak zituen. Gazteek adarrak eta gola atzerantz kurbaturik zituzten. Helduek azkenik adarrak aurrerantz begira zituzten eta gola zapala[5]. Adinarekin triceratopsaren itxura aldatu egiten zela frogatu zuten horrela, hortik aurkituriko garezur aniztasun handia.

T. horridus baten garezurra; adar tenteak eta atzean gola haizemaile baten gisa zabal.

Eztabaida gogorrak izan dira elementu hauen funtzioaren inguruan. Atzeko golaren inguruan Lull-ek mastekatzeko giharrak txertatzea izan zitekeela esan zuen, potentzia handiagoa lortzeko[27]. Urte askotan onartua izan bazen ere ez da txertatze egitura berezirik aurkitu[28]. Gorputzaren tenperatura erregulatzeko erabiltzen zuela ere proposatu izan da[29]. Aipaturiko 2006ko John R. Hornerren eta Mark Goodwinen ikerketak heldutasun maila identifikatzeko ere balioko zuela pentsatzen da[26].

Adarrei dagokienez bi hipotesi nagusitu dira; borroka eta gorteiatzea. Jakina da Tyrannosaurus inguruko harrapari handiena zela eta hainbat dinosauroren artean triceratopsa ere ehizatzen zuela. Hainbat fosilek erakutsi dituzte tiranosaurioaren horzkadak. C. H. Sternberg-ek 1917an adarrak harrapariei aurre egiteko babes egiturak zirela proposatu zuen lehenengo aldiz[30] eta Robert Bakkerrek berdina egin zuen 70 urte beranduago[31].

Ilustrazioetan sarritan ikusi izan dira triceratopsak elkarren artean borrokan adarrak gurutzaturik, gaur egun hainbat animaliek egiten duten antzera[32], ez dago adostasunik horretarako erabiltzen ote zuten. Dena dela Davitashvilik 1961ean proposatu zuen erakusketa sexualaren teoriak gero eta onarpen handiagoa du[33].