Torne ibarra azpieskualdea

Azpieskualdean zehar mugitzea ez da erraza autoz ez bada. Finlandiako Gobernuarena den VR-Yhtymä garraio-konpainiaren trenak Ylitorniotik eta Pellotik igarotzen dira Kolarirako bidean. Trenbide honek Torniotik iparrerako bidea egiten du eta azpieskualdean, bidaiarientzako hiru geltoki daude: Ylitorniokoa, Aavasaksakoa eta Pellokoa. Trenbidea azpieskualdera 1966ean iritsi zen lehenbizikoz, eta ordutik, trenbide honen bidez, beste linea batzuk hartu eta Finlandia guztitik bidaiatzeko aukera dago [12].

Lappiko gainontzeko udalerrietan zehar edo azpieskualdeko herrien artean bidaiatzeko bestalde, autoa edo autobusa hartu beharra dago. Iparretik hegora zeharkatzen duen autobidea Valtatie 21a da; autobide hau Tornion hasi eta Enontekiöko Kilpisjärvi herriraino doa, Finlandia ipar-mendebaldeko muturreraino. Pekanpää, Kainuunkylä, Armassaari, Nuotioranta, Ylitornio, Alkkula, Kuivakangas, Kaulinranta, Aavasaksa, Juoksenki, Orajärvi, Turtola eta Pello herriak zeharkatzen ditu autobideak; Botniako Golkotik iparreraino, autobideak 459 km-ko luzera dauka. Gainera, azpieskualdea Rovaniemi hiriburuarekin lotzen duen beste errepide bat ere badago, Kantatie 83 errepidea. Honek, guztira, 77 km dauzka, eta Rovaniemiko hirigunetik Valtatie 21 autobidearekin bat egiten duen eta Pello herritik pare bat km-tara dagoen Keskustaajama izeneko guneraino doa. Suediara igarotzeko errepidezko bi muga nagusi daude: Pellotik suediar Pellora eta Aavasaksa zubitik Övertorneåra doazenak [13][14].

Mugakide dituen udalerritako aireportuak, Kemi-Tornio, Pajala eta Rovaniemi aireportuak, azpieskualdearen sarrera eta irteteko ateak dira. Kemiko portua ere, Tornionjoki inguruko ekonomia suspertzeko balio izan duen azpiegitura garrantzitsua da.

Araba baino handiagoa den arren, Lappiko azpieskualde txikiena eta biztanle gutxien dituena da. Bi udalerritan banatua dago: iparraldean dagoen Pello eta Ylitornio. Bigarrena betidanik udalerri handi eta nagusiena izan den arren, azken urteotan bi udalerrien garrantzia parekatzen ari da; batik bat, Ylitornioren biztanleria jaitsieragatik. Mugakideak, Norrbottengo konderria mendebaldean, Tunturien Lappi iparraldean, Rovaniemi hiriburuaren azpieskualdea ekialdean eta Kemi-Tornio Ardatza hegoaldean dira. Bi udalerriak nahiko zabalak diren, herrixka askotan banatuak daude; aipatzekoak dira, hala nola, Tornionjoki ibaiaren bi aldetan dauden Pello, Juoksenki eta Turtola, eta Ylitornioko elizatea, Aavasaksa eta Raanujärvi.

Udalerriak Finlandiako Dukerri Handiaren garaian eraiki ziren eliza berrien ondorengo zuzenak dira. Eliza berri hauek, gaineko elizbarrutitik banandu eta udalerri berriak sortzeko balio izan zuten XIX. mendearen bukaeran. Sortu zen lehen udalerria Ylitornio izan zen, 1809. urtean Finlandiako Dukerri Handia Suediar Erresumatik bereizi zenean; Pello aldiz, Turtola herrian eraikitako elizaren bitartez banandu zen Ylitorniotik 1867. urtean.

Armarria	Izendapen ofiziala	Azalera	Biztanleria
Pelloko armarria	Pello	1.863,66 km²	3.989
Ylitornioko armarria	Ylitornio	2.212,64 km²	4.740

Lappiko batzar nagusiko ordezkariak eskualdea osatzen duten 21 udalerrietako udalbatzek aukeratzen dituzte. Hala, biztanle kopuruaren arabera, udalerri bakoitzak hainbat batzarkide hautatzeko aukera du; kasu honetan, Pellok bi eta Ylitorniok bina ordezkari izendatzen dituzte.

Ondorengoa da Torne ibarreko udalerriek 2013-2016 aldirako Lappiko Kontseilura bidalitako ordezkaritza [15]:

Europar Batasuneko herrialdeekin eta Finlandiako gainontzeko azpieskualdeekin alderatuta, Torne ibarra azpieskualdean, 15 urte baino gutxiagoko biztanleriaren ehunekoa oso baxua da, %11,6koa, eta 65 urte baino gehiagokoa aldiz, oso altua, %26,3koa. Erlijioari dagokionez, gehienak sinesgabeak edo luteranoak dira, bereziki laestadianismo mugimendu kontserbadorekoak. Udalerriko hizkuntza ofizial bakarra finlandiera da; izan ere, biztanleria osoaren %99,4aren ama hizkuntza da. Zehazki, Torne ibarrean hitz egiten den finlandieraren aldaera bitxi batean hitz egiten dute herritarrek, meänkieli deritzoten dialektoan. Bigarren mailako hizkuntzak iparraldeko samiek hitz egiten duten ipar samiera eta suediera dira. Udalerri honetako jatorrizko biztanleak samiak dira; hala ere, XVI. mendetik aurrera, finlandiarren (gehienak, savoniarrak eta tavastiarrak) kopuruak izugarri egin zuen gora eta, apurka, samiek finlandiarren ohiturak bereganatu zituzten [16].

Atzerritarrak (2010) [17]
Z.	Jaioterria	Biztanleak
1	Suedia	44
2	Errusia	14
3	Turkia	6
4	Estonia	5
5	Erresuma Batua	5

8.700 biztanle pasatxo dituen azpieskualde hau, biztanle gutxien duen Lappiko azpieskualdea da. 70eko hamarkadaz geroztik, urtez urte biztanleria jaisten doa, Finlandiako ekonomia krisialdiaren ondorioz batik bat; izan ere, industria hitza bertan ezezaguna denez eta ekonomia Tornio hiriaren esku dagoenez, krisialdiak gogor astindu zuen lehen sektoreko azpieskualdea eta hainbat herritarrek lan bila kanpora jo behar izan zuten -batez ere, Helsinki, Rovaniemi eta Tornio hirietara-. Gaur egun bi udalerriek biztanleak galtzen dituzte; Pelloren biztanleria hogeita hamar urtetan %36a jaitsi da eta Ylitorniorena aldiz, %42,5a.

Nazioartean ospetsuenak diren azpieskualdeko herritarren artean, Eero Mäntyranta iraupen eskiatzailea dago; finlandiar eskiatzaile ospetsuenen artean dagoen honek, guztira, hiru urrezko, bi zilarrezko eta bi brontzezko domina olinpiko irabazi zituen 1960ko, 1964ko eta 1968ko neguko olinpiar jokoetan; gainera, 30 km-ko lasterketan munduko txapeldun izan zen zortzi urtez. Innsbrucken ospatu ziren 1964ko Olinpiar Jokoak eskiatzaile honen gailur profesionala izan ziren; bertan bilakatu zen finlandiar kirolari arrakastatsuenetako bat eta "Mister Seefeld" izengoitia irabazi zuen.

Sami Jauhojärvi.

Etorkizun handiko beste kirolari batzuk, Et-Po -72 izotz-hockey taldean hezitako jokalari gazteak dira; hala nola, gaur egun Frölunda HC izotz-hockey talde suediarrean jokatzen duen Toni Koivisto ospetsua, eta aurtengo denboraldian Raumako Lukko taldean jokatuko duen Jarkko Kauvosaari jokalaria. Olli-Markus Taivainen pellotarra ere aipatzekoa da, hogei urtekin, iaz eski orientazioko distantzia ertaineko munduko txapelduna bihurtu zena. Kirolariekin bukatzeko, Sami Jauhojärvi iraupen eskiatzailea aipatu beharra dago; ylitornioar honek, brontzezko bi domina irabazi zituen Liberecen ospatu zen 2009ko Iraupen Eskiko Munduko Txapelketan, zehazki, 4x10 km-ko lasterketa eta talde esprint probetan [19][20].

Toni Koivisto jokalari gaztea.

Dena den, herrialdean ezagunenak diren udalerriko biztanleen artean, bi lehen ministroak aipatu behar dira; 1919. urtean Finlandiako lehen ministro izandako Kaarlo Castrén, eta 1995etik 2003ra izandako Paavo Lipponen sozial-demokrata. Azkenik, kirolarekin eta politikarekin zerikusi gutxi duen Rosa Liksom artista dugu. Iparraldetik iritsitako bere ipuin laburrek arrakasta handia izan dute herrialde guztian [21][22].

Tornetarrak Torne ibarreko biztanleak dira, bai finlandiarrak, bai suediarrak. Hauek, XVI. eta XVII. mendeetan iparraldera iritsitako finlandiarren ondorengo zuzenak dira, denboraren poderioz ibarrean egokitu zirenak. Moskuko Printzerri Handiaren erasoetatik ihesi eta Suediar Erresumak eskainitako onuren bila zetozen finlandiarrak ziren, batez ere, Karelia, Savonia eta Tavastia antzinako probintzietatik iritsiak. Hauek iristean, samiek iparralderantz jo zuten eta, horregatik, Torne ibar osoko sami bakarrak iparrerago aurki daitezke, Enontekiö udalerrian hain zuzen [23].

1809. urtean Torne ibarra, eta Övertorneå udalerria bitan zatituak izan ziren; nahiz eta Finlandiako Dukerri Handiak eta Errusiar Inperioak ibar osoa eskatu zuten, Suediako Erresumak ez zuen atzera egin eta bi herrialdeen arteko muga Muonionjoki eta Tornionjoki ibaietan ezarri zen. Gaur egun arte legez jarraitzen duen muga da hori. Modernizazioarekin bat, muga handitu egin zen eta suediar aldeak "suediartze" bat jasan zuen 1850 eta 1950 urte bitartean. Hala ere, gaur egun anaitasun handia dago bi aldeen artean eta egundaino tornetarren kultura eta hizkuntza, finlandieraren dialekto bat den meänkieli mantentzea lortu dute tornetarrek.

Lehen Hezkuntzako hamar eskola daude guztira azpieskualdean, bosna udalerriko. Eskola hauek, Ylitornioko Ainiovaaran, Kaulirantan, Mellakoskin, Raanujärvin eta Nuotioranta auzoan, eta Pelloko Lankojärvin, Lempeän, elizatean, Ruuhijärvin eta Turtolan daude. Bigarren Hezkuntzako instutuak aldiz, Ylitornio eta Pello elizateetan baino ez daude, Ylitornion Lukio eta Pellon Lukio izenekoak [24][25].

Osasunak azpieskualdea bitan banatzen du. Ylitornio Länsi-Pohja Ospitale Barrutian dago eta bertako ospitale bakarra Kemiko Länsi-Pohjako Ospitalea da, Ylitornio herrigunetik 100 bat km-ra. Dena den, Tornion beste ospitale txiki bat dago eta Ylitornioudalerrian eritasun arinak sendatzeko bi eskualde-erietxe daude. Pello aldiz, Lappi Ospitale Barrutian dago eta bertako ospitale bakarra Rovaniemiko Lappiko Ospitalea da, Pello herrigunetik 100 bat km-ra. Dena den, eritasun arinak sendatzeko bi eskualde-erietxe daude Turtola eta Pello herrietan [26][27].

Pelloko armarria

Ylitornioko armarria

Azpieskualdeko bi armarriek Pierre Louis Maupertuis zientzialariak eginiko bidaiarekin zerikusia dute.

Pelloko armarrian gau polarretan zerua argitzen duten iparraldeko izarrak daude, atzealde urdin ilun baten aurrean. Honek, Pierre Louis Maupertuis astronomo, matematikari eta filosofo frantsesaren ikerkuntza irudikatzen du. Izan ere, Lurraren forma arakatzeko, udalerriko hiru muinoen gailurretara igo zen 1736 eta 37 urten artean; Horilankero, Kittisvaara eta Niemivaara muinoen gailurretara hain zuzen. Eta esan bezala, muino hauetan ikerlariak arakatzen zituen izarrak azaltzen dira armarrian, gau polarretan zerua argitzen duten ipar izarrak. Armarria Olof Eriksson margolari helsinkiarrak sortu zuen [28].

Ylitornioko armarrian aldiz, zilarrezko atzealdearen gainean, hiru tontorreko mendi eta eguzki gorri bana daude. Hiru tontor hauek Ylitornioko Aavasaksa mendixka ospetsua irudikatzen dute, eta eguzki honek aldiz, gauerdiko eguzkia. Izan ere, Zirkulu Polar Artikoa udalerritik igarotzen da eta hain zuzen, gauerdiko eguzkia hegoaldeen ikus daitekeen lekua dugu Aavasaksa. Jaakko Hänninen artistak armarria sortzerakoan, udalerriaren ikur nagusiak margotu nahi izan zituen eta hauen inguruan eginiko ikerketek bertan izan duten eragina [29].

Etnografiarekin eta artearekin zerikusia duten bi leku daude Pellon. Lehena, Etnografinen museo edo Etnografia museoa, Pello herrian dagoen zurezko eraikin bat da; bertan, udalerriaren historia eta Torne ibarreko biztanleen jatorria aztertzen dira. Museo honek, ibarreko puntako museo izatea lortu du azkeneko urtetan egin diren eraberritze lanei esker. Bigarrena, Lapin Keramiikka/ Lapin Savi izeneko gunea da; hemen aldiz, Lappi eskualdean bertan sortutako zeramika ospetsuaren erakusketa eta denda bat daude. Ylitornio udalerrian aldiz, historiarekin zerikusia duten zenbait museo daude, hala nola, Iikan Tupa eta Katajan Pirtti Museoa. Nuotioranta auzoan dagoen museo honetan, Lappi eskualdeko antzinako etxe eta egiturak daude erakusgai; esaterako, XIX. mendeko egongela eta logela bana ikus daitezke. Beste gune ezagun bat, Alkkulan dagoen Eskola Museoa da, finlandieraz Koulumuseo. Hemen, Ylitornio herriko aspaldiko eskolako material eta objektu ugari daude erakusgai, XX. mende hasierakoak denak [30][31][32].

Aavasaksa zubia negualdean.

Bertako eraikinen aspaldiko egiturei eta balio historikoari esker, Ratasjärvi, Meltosjärvi eta Raanujärvi herrixkak eta Aavasaksa eta Kittisvaara muinoak monumentu izendatuak izan ziren 1993. urtean [33].

Denen artean, hauek dira azpieskualdeko eraikin eta oroitarri ezagunenak:

• Aavasaksa zubia: Tornionjoki ibaia zeharkatzen duen zubi hau, Torne ibarreko zubi ospetsuena da. Guztira, 471 metroko luzera eta 9 metroko altuera dauzka eta 1965. urtean eraikia izan zen. Aavasaksa gune turistikotik pare bat km-ra dagoen zubiak Finlandia eta Suedia herrialdeak batzen ditu eta tornetar kulturaren ikur nagusienetako bat da [34].

• Annikki Kariniemiren Estatua: Annikki Kariniemiren oroimenez eginiko estatua Ylitornioko oroitarririk ezagunenetako bat da. Ensio Seppänenek egin zuen 1990. urtean eta hasiera batean herrigunean egoteko eraikia izan zen arren, gaur egun, Aavasaksa muinoan dago. Annikki, Laponiako lehen emakumezko idazle arrakastatsua izan zen eta bere ipuinek herrialde guztian zehar bidaiatu zuten. Estatuaren helburua, Lappin, eta orokorrean sami kulturan, emakumeei dieten errespetua irudikatzea izan zen autorearen hitzetan [35].

• Eeroren Estatua: Eero Mäntyranta eskiatzailearen omenez eginiko estatua hau, Pello herrian eraiki zen 1967. urtean. Izan ere, finlandiar eskiatzaile ospetsuenen artean dagoen pellotar honek, guztira, hiru urrezko, bi zilarrezko eta bi brontzezko domina olinpiko irabazi zituen 1960ko, 1964ko eta 1968ko neguko olinpiar jokoetan; gainera, 30 km-ko lasterketan munduko txapeldun izan zen zortzi urtez. Innsbrucken ospatu ziren 1964ko Olinpiar Jokoak eskiatzaile honen gailur profesionala izan ziren; bertan bilakatu zen finlandiar kirolari arrakastatsuenetako bat eta "Mister Seefeld" izengoitia irabazi zuen [36].

• Maupertuisen oroitarria: Pierre Louis Maupertuis zientzialariaren omenez Aavasaksa muinoaren gailurrean dagoen oroitarria da; izan ere, zientzialariak XVIII. mendean eginiko ikerketak, mendixkako ikuspegiak, Ylitornio eta Pello udalerriak eta Torne ibarra munduan zehar zabaldu zituen. Maupertuis beraz, ibarrean oso maitatua den pertsonaia historikoa da eta honen omenez, herritarren diru-laguntzari esker oroitarri hau eraikitzea lortu zen.

• Pelloko eliza: herrigunean dagoen eliza da Pelloko eraikinik garrantzitsuena; zurezko eliza luterano hau, 1953. urtean zabaldu zuten amerikar luteranoen diru-laguntzari esker, II. Mundu Gerra eta Laponiako Gerren ostean. Guztira, 350 fededunentzako eserlekua dago eta eraikin nagusiaz gain, pare bat metrora ezkila-dorrea ospetsua dago. Pelloko eraikin zaharrena ez den arren, udalerriak izena zor dion eraikina da [37].

Pelloko eliza.

• Turtolako eliza: Turtola herrian dagoen eliza luteranoa da. Laponiako Gerran suntsitua izan zen antzinako elizaren errautsen gainean eraiki zen hau. 1953. urtean zabaldu zen eta hau ere, amerikar kristauen diru-laguntzari esker eraiki zen. Guztira, 220 sinesdunentzako eserlekua dago [38].

• Ylitornioko eliza edo Andreen eliza: azpieskualdeko eraikin garrantzitsuena da Pelloko elizarekin batera eta XX. mendean eraiki zen herrigunean. Harrizko eliza hau 1939. urtean eraikitzen hasi ziren, baina Neguko Gerrak eraikuntza-lan hauek eten egin zituen. Udalerriko gizonak finlandiar gudarosterakin bat egin zuten bitartean, emakumeak eliza eraikitzeaz arduratu ziren; ondorioz, Naisten kirkoksi izenaz ezaguna da eliza, gutxi gorabehera euskaraz Andreen eliza esan nahi duena. Elizak 550 fededunentzako eserlekua dauka eta bere hilerrian, Bigarren Mundu Gerran hil ziren 222 ylitornioarren hilobiak daude. 1818an eraikitako zurezko ezkila-dorrea antzinako elizatik gorde den egitura bakarra da eta udalerriko estruktura zaharrena da [39].

Azpieskualdean bi kirol talde ospetsu daude. Lehena, Pellon Ponsi edo PePo taldea, Pelloko kirol talde ezagunena da. Taldeak parte hartzen duen kirolak iraupen eskia, orientazioa eta atletismoa dira. Taldekide ospetsuenen artean, Eero Mäntyranta, Olli-Markus Taivainen eta Sari Keskitalo daude. Lehena, finlandiar eskiatzaile ospetsuenen artean dago eta guztira, hiru urrezko, bi zilarrezko eta bi brontzezko domina olinpiko irabazi zituen 1960ko, 1964ko eta 1968ko neguko olinpiar jokoetan; gainera, 30 km-ko lasterketan munduko txapeldun izan zen zortzi urtez. Innsbrucken ospatu ziren 1964ko Olinpiar Jokoak eskiatzaile honen gailur profesionala izan ziren; bertan bilakatu zen finlandiar kirolari arrakastatsuenetako bat eta "Mister Seefeld" izengoitia irabazi zuen. Bigarrena, hogei urtekin eski orientazioko distantzia ertaineko munduko txapelduna da. Sari Keskitalo tornioarra berriz, finlandiar sprinter onena dugu, 2006tik herrialdeko sprint txapelketa gehien irabazi dituen emakumea [40]

Zirkulu Polar Artikoaren seinalea Juoksenkin.

Beste taldea, izotz-hockey talde ospetsua, Suomi-sarja Finlandiako hirugarren mailan jokatzen duen Et-Po -72 da; 2009-10eko denboraldian lehenengo taldeko laugarren postuan gelditu zen. Taldeak, Portimojärvi aintzirari zor dio izena eta 1972. urtean sortu zen. Seiehun bat pertsonentzako eserlekua duen Plussa-areena izotz-zelaian jokatzen ditu partiduak eta hauek, Ylitornioko ikuskizun jendetsuenak izan ohi dira. Taldean hazi eta hezi diren jokalari ospetsuenak, Konstantin Astrakhantsev errusiarra eta, Raumako Lukkon eta Frölundan jokatzen duten Jarkko Kauvosaari eta Toni Koivisto ylitornioarrak dira [41].

Udako solstizio gauean, San Joan egunean, Finlandian oso ospetsua den festa bat antolatzen da Aavasaksan. Izan ere, Aavasaksa muinoaren gailurretik ekainaren 24ean baino ezin daiteke ikusi eta bertan, udalak eta Torne ibarreko erakunde turistikoak, ekitaldi eta kontzertuak antolatzen dituzte. Herrialdean egun honetan pizten dituzten su handienetako bat ere muino honetan egon ohi da [42].

Oranki herrixkan bestalde, ekainero, arte lehiaketa bat antolatzen da. Herrixkatik pare bat km-tara dagoen baso batean hain zuzen, artistek beren obrak erakusten dituzte eta 2001etik berrogeita hamar bat artelaneko baso-hilerri bat bilakatu da gune hori. Ospe handia lortu duen txapelketa da eta urtero, gutxi gorabehera hamar bat eskultura iristen dira herrixka txiki honetara [43].

Ylitornio elizatea Ainiovaara muinoaren gailurretik.