Thailandia

Bertako klima tropikala da, eta ezaugarri nagusia montzoiak dira. Maiatz erditik irailera hego-mendebaldeko montzoi euritsu, bero eta lainotsua izaten da, Indiako ozeanotik sartzen den haizearen eraginez. Azarotik maiatz erdira ipar-ekialdeko montzoi lehor eta epela izaten da; orduan giroa hotzagoa da, iparraldean batez ere. Hegoaldeko istmoa beroa eta hezea da urte osoan zehar.

Hala ere, klima samurra da oro har: sasoirik beroenean, 29 °C izaten dira Chiang Mai-n (iparraldea) eta 30 °C Bangkoken; sasoirik hotzenean, 21 °C Chiang Main eta 25 °C Bangkoken.

Euriari dagokionez, alde handi samarrak daude eskualde batzuetatik besteetara. Khorateko ordokia, Bangkoketik Uttaradit-a bitarteko zelaiak eta ipar-ekialdea nahiko lehorrak dira; batez beste 1.000 mm inguru euri egiten du urtean: Bangkoken, 1.400 mm; Chiang Main, 980 mm. Erdialdean eta hegoaldean, berriz, euri asko egiten du: Chanthaburin (Kanbodiako mugaldean), 3.097 mm inguru; Phuketen (Malaysiako penintsularen erdialdean), 2.700 mm inguru eta Songkhla-n (penintsula horren hegoaldean), 2.200 mm inguru.

Thailandiako lurraldearen herena oihanez estalia da, zuhaitz erretxinadun eta zur gogorrekoez batez ere; baina hazten dira palmondoak, banbuak, ihiak eta hainbat iratze mota ere.

Nakhon Ratchasima, Chiang Mai, Hat Yai, Khon Kaen eta Nakhon Sawan.

Hizkuntzak: thailandiera (ofiziala), ingelesa (bigarren hizkuntza goi mailako gizartean), eta hainbat dialekto.

Erlijioa: budismoa, % 95, musulmanak % 3,8, kristauak % 0,5, hinduismoa % 0,1, gainerakoak % 0,6.

Etniak: thaiak, % 79,5 (% 52,6 siamdarrak eta % 26,9 laostarrak); txinatarrak, % 12,1; malaysiarrak, % 3,7; khmerrak, % 2,7; gainerakoak, % 2.

Lurraldeari dagokionez, zabalduena dauden herriak thaiak (budistak % 86), mun-khmerrak, karemak eta malaysiarrak dira. Thaiak Txina hegoaldetik iritsi ziren Thailandiara XIII. mende inguruan. Malaysiarrak Malaysiako mugaldean bizi dira; karem herrikoak, Birmaniako mugalde guztian; mun-khmerrak Kanbodiako mugaldean eta thaiak, gainerako guztian. Badira, horiez gainera, txinatarrak, semang herrikoak, tibeto-birmaniarrak eta miao-yaoak ere. Txinatarrak Bangkoken eta gainerako hiri nagusietan bizi dira; semang herrikoak, Malaysiako mugaldean; tibeto-birmaniarrak eta miao-yaoak, iparraldean. Hegoaldeko lau probintzietan malaysiar musulman gutxiengo bat bizi da.

Lurralde horretan malaysiera thai hizkuntza baino gehiago erabiltzen da; bestalde, talde horrek gizarteratze arazoak izan ditu, eta talde separatistak osatu dira. Talde horien ekintzez gainera, alderdi komunistaren ekintzak ere hartu behar dira kontuan, eta horrek segurtasun gabezia haztea ekarri du ondorioz.

Jaiotza tasa jaisteak eta bizitza maila igotzeak biztanleriaren hazkundea jaitsarazi du (% 3,4 1960an, % 1,5 1996an). Thailandiako biztanle gehienak nekazariak dira (% 80) eta batez besteko dentsitatea 117 bizt./km²-ko da.

Thailandian ez dago ia hiririk; Bangkok eta haren inguruak Asiako metropoli handienetako bat osatzen dute (10 milioi biztanle). Bangkok Handiak NPGren erdia sortzen du, eta industria ekoizpenaren hiru laurdenak. Bangkok urteko % 5 hazten ari da, eta gobernuak saio ugari egin baditu ere hazkundea planifikatzeko eta hiria arintzeko (hiri satelite berriak sortu, taldeko garraioak eta zirkulazioa hobetu, aireportu berria) emaitzak oraindik eskasak dira.

Phanom Rung, Khmer Erresumaren tenplua.

Gaurko Thailandiak milagarren urte inguruan du sorrera. Tai herriko talde batzuk (Syam izenekoak) Txinako hegoaldetik Vietnam, Laos, Birmania eta Thailandia aldera zabaldu ziren garai horretan. XIII. mendean, bi tai erresuma sortu ziren ipar-ekialdean, Sukhothaikoa (1220) eta Chiang Maikoa (1296). Mende horren azkenaldera, Chiang Maiko erresuma Ping ibaiko ibarrean hegoaldera hedatu zen, eta mendean hartzen zituen eskualdeetako kultura, erlijioa (budismoa), agintzeko moldeak eta idazkera beretu zituen. XIV. mendearen erdialdera, tai erresuma berri bat (Ayuthya hiriburu zuena) eratu zen erdiko ordokiaren hegoaldean; kanbodiarren khmer inperioa eta Sukhothaiko erresuma beheraldian zirela baliatuz, horien lurraldeak mendean hartu zituen. Gaurko Thailandiaren lurraldea hartzen zuen erresuma horrek; hala ere, inguruko erresumen zabaldu nahia eta hiriburutik urrun zeuden eskualdeen bereizi nahia zirela bide, erabateko mugarik ez zuen izan. 1569an, birmaniarrek menderatu eta basailu bihurtu zuten Ayuthyako erresuma, baina Naruasan printzea buru zuela 1584an burujabetasuna lortu zuen berriro. XVI-XVII. mendeetan beste lurraldeekin harremanak lotzen hasi zen; hurrenez hurren, portugaldar, espainiar, holandar, eta britainiar merkatariak sartu ziren eta hiriburuaren inguruetan bizitzen jartzea ere lortu zuten, baina eragin handirik ez zuten izan Thailandiako bizitzeko eran. 1688an, 600 soldadu frantses heldu zirela eta erbestekoen kontra sortu zen joeragatik, gobernuak atzerritar guztiak kanporatu zituen. Mende t´erdian beste lurraldeekin harreman gutxi izan zuen. 1767an birmaniarrak sartu ziren, Ayuthya hiria desegin eta lurraldea mendean hartu zuten, baina urte gutxiren buruan Phya Tak jeneralak (Taksin) Thon Buri (gaurko Bangkoken ondoan) askatu eta erresumako hiriburu egin zuen, eta hura birmaniarren eskuetatik askatzeaz gainera, Laos bere egin zuen (1778). 1781ean, Phya Tak erotu zela eta, Phya Chakkri jeneralak (Rama I.a), Chakkrien dinastia sortuko zuenak, hartu zuen aginpidea eta Bangkok Thailandiako hiriburu egin zuen.

Chakkri dinastia bitartean aldaketa handiak izan ziren Thailandian. Rama I.aren (1782-1809), Rama II.aren (1809-1824) eta Rama III.aren (1824-1851) erreinuetan Thailandiako aginpidea zentralizatu zen, lurralde berriak konkistatu ziren (Malaysiako penintsula eta iparraldeko zenbait eskualde), jakintza maila hobetu zen eta Txinarekiko merkataritza harremanak indartu ziren (1850. urte inguruan, Bangkokeko 400.000 biztanleetatik erdia txinatarra zen). Rama IV.ak (1851-1868) europarrei Thailandian sartzeko bideak zabaldu zizkien; kontsul egoitzak jarri zituen, irakasleak eta teknikoak eraman zituen, baina aldi berean Kanbodia frantsesei utzi behar izan zien, eta misiolarien eraginari kontra egiteko budismoa eraberritu zuen. Rama V.a errege berritzailea izan zen; esklabotasuna eta feudalismoaren garaiko antolaketa ezereztu zituen; burdinbideak eginarazi eta ikaskuntza publikoa indarrean jarri zuen; berebat Frantziari Laos eta Ingalaterrari Malaysiako penintsularen parte bat eman behar izan zien. Rama VI.arenak (1910-1925) aitak bidean jarritako berrikuntzak jarraitu zituen (Siamgo unibertsitatea sortu zuen, 1917; lehen mailako ikasketak nahitaezko jarri, 1921). Rama VII.ari (1925-1932) munduan ekonomia krisi handia zen aldian agintzea egokitu zitzaion (1929ko krisia), eta egoera bideratu ezinik 1932ko ekainean gudarosteak estatu kolpe bat jo eta monarkia konstituzio bidez agintzera behartu zuen.

Rama IX.a, Thailandiako erregea.

Gaurko Thailandiak 1932ko estatu kolpean ditu oinarriak. Urte horretatik 1992 arteko politika demokraziaren aldeko borrokek, militarren estatu kolpeek eta nolabaiteko ekonomia berritzeak markatu dute. 1938an Pibul Songgram mariskalak hartu zuen aginpidea, gudarostearen laguntzarekin. Bigarren Mundu Gerran Japoniaren alde irten zen eta horren truke Malaysiako penintsulako eta Kanbodiako zenbait lurralde eskuratu zituen. Gerra bukatzean ordea, Pridi Phanomiong aliatuen aldekoari utzi behar izan zion aginpidea. 1948an gudarosteak hartu zuen berriro aginpidea eta Pibul mariskala izendatu zuen Lehen ministro. 1958an Sarit Thanarat jeneralak Pibul aginpidetik kendu, konstituzioa ezeztatu eta bozketak galarazi zituen. 1963an, Sarit Thanarat hiltzean, Thanom Kittikachorn jenerala izan zuen ondorengo. 1962an alderdi komunistak bultzatutako gerrilla nahiko zabaldua zegoen eta Estatu Batuak sartu ziren hura zapaltzera. 1968an konstituzio berria zen, eta 1969an legebiltzarra eratu zen. 1971n gudarosteak aginpidea hartu eta legebiltzarra ezeztatu zuen. Baina gobernuak 1973 arte baino ez zuen iraun, ikasleen manifestaldiak zirela eta Rama IX.a erregeak kargua kendu baitzien militarrei. Hiru urtez, askatasun handiagoa izan zen, komunikabideentzat eta giza-elkarteentzat batez ere; baina gerrillak ere gehiagora egin zuen eta 1976an gudarostea egin zen berriro aginpidean jabe. 1992ko hauteskundeetan gudarosteko hautagaiak irten ziren garaile, baina herriak demokraziaren alde borrokan segitu zuen, eta Lehen ministro aukeratu berria zen Suchinda Krapayoon jeneralak kargua utzi behar izan zuen. Urte bereko ekainean konstituzioa berritu zen; hauteskundeak egin ziren berriro eta alderdi demokratikoek lortu zuten gehiengoa. Zibil bat, Chuan Leekpai (Alderdi Demokratako kide), jarri zen Lehen ministro. 1995eko hauteskundeetan Banharn Silpa-Archa iritsi zen aginpidera. Agintari berriak klientelismo harremanei eman zien lehentasuna, eta nekazariek manifestazio ugari egin zituzten haren politikaren kontra (1996). Hala, Legebiltzarra desegin zen berriz ere, eta 1996ko azaroko hauteskundeetan Chaovalith Yongchaiyuth jenerala bihurtu zen Lehen ministro. Ministro berriak ezin izan zuen ekonomia osatu, ezta finantza sektorea ere, eta horrek 1997ko udako diru krisi izugarria ekarri zuen. Urte horretan bertan, Chaovalith Yongchaiyuthek dimisioa aurkeztu zuen, eta Chuan Leekpai jarri zen haren lekuan. Egoera latza zen eta Mundu Diru Funtsak neurri gogorrak jarri zizkion. Nekazariak pobreturik zeuden prezioen jaitsieraren eta dirulaguntzen etenaren ondorioz. Manifestazio ugari egin zen Bangkoken egoera horren kontra. Zenbait ministrok dimititu egin zuten 1999. urtean zehar, espekulazioaren salaketapean. 2001eko eta 2006ko hauteskundeak Thai Rak Thai alderdiko Thaksin Shinawatrak irabazi zituen, baina, bere agintaldian, prentsa askatasuna mehatxatu izanaz, botoak erosteaz, botereaz baliatuz bere enpresei laguntzeaz eta poliziaren gehiegikeriaz salatu zuten. 2006an, hauteskundeak egin ziren berriz, baina oposizioak boikotatu egin zituen eta beste deialdi bat egin behar izan zuten. 2006ko irailean, Thaksin New Yorken zela, militar talde batek estatu kolpea jo eta amaiera eman zion hamabost urteko demokraziari. Junta militarrak konstituzioa baliogabetu, legebiltzarra eta gorte konstituzionala desegin, gerra-legea ezarri eta jarduera politiko guztiak eta alderdi politikoak debekatu eta prentsa-zentsura ezarri zuen. Militarrek erregeari leial izatea zin egin, eta behin behineko gobernu bat eratu zuten. Abuztuan, militarrek hauteskundeak egiteko baimena eman zuten. Thaksin lehendakari ohiaren aldeko batek irabazi zituen, Samak Sundaravejek. Ez zuen askorik iraun, handik gutxira kendu baitzuten kargutik, ustelkeria egotzita. Thaksinen koinatu Samak izan zen orduan lehendakaria. Haren aurkakoek usteltzat salatu zuten eta manifestazio eta protesta handiak egin zituzten haren aurka; protestak sei hilabetez iraun zuten, manifestariek Lehen Ministroaren jauregia hartu zuten; gobernuak salbuespen egoera ezarri zuen eta armada atera zuen kalera. Armadak Somchai jarri zuen agintean. 2008ko udazkenean, 30.000 manifestari ibili zen kalez kale eta hiriburuko bi aireportuak hartu zituzten. Egoeraren larria ikusirik, armadak Somchairen dimisioa eskatu zuen. Azkenean, 2008ko bukaeran, Abhisit Vejjajiva aukeratu zuen legebiltzarrak Lehen Ministro, baina haren izendapenak protesta gogorrak sortu zituen oposizio berriaren artean.

2016ko urrian Bhumibol erregea hil zen hirurogei urte baino gehiagoko erregealdiaren ondoren eta bere seme Maha Vajiralongkorn errege berria koroatu zuten.

Thailandiako kultura, thaia, Txinako hegoaldekoa da berez, baina azken 800 urteotan hinduen, karen, khmer eta mon herrien eragin handia izan du.

Ageriko zeinu kultural bat antzinako arkitektura da, tenplu eta jauregiei dagokienez batez ere. Horren adierazgarri dira Thailandian dauden milaka tenplu budista. Eraikuntza aipagarrienak Ban Chiengeko nekropolisa, K.a. 3600. urtetik K.o. 200. urtea bitarte erabili izan zena; Sukhotai, eta inguruetako Si Satchanalai eta Kampheng Pet hiriak, tai estiloan XIII-XIV. mendeetan eraikiak; Ayuthya hiria, Thailandia Siam izenaz ezagutzen zen garaiko hiriburua eta bertako tenpluak, eta Thung-Yai-Huai-ko santutegia dira.

20. mendetik aurrera, Asiako beste herrialde batzuetan bezala, zinema propioa garatu duen herrialdea da Thailandia. 1920ko hamarkadatik aurrera hasi zen zinea garatzen. 21. mendean, zenbait zuzendari independentek egindako filmek izena eman diote nazioartean bertako zineari, Apichatpong Weerasethakulekin hasita, zeinaren 2002ko filmak, nazioartean Blissfully Yours izenarekin zabalduak, Un Certain Regard saria irabazi zuen urte hartako Cannesko zinemaldian.[5]

Beste zuzendari independente batzuk dira Aditya Assarat (Wonderful Town), Anocha Suwichakornpong (Mundane History), Pimpaka Towira (One Night Husband), Thunska Pansittivorakul (Voodoo Girls), Sivaroj Kongsakul (Eternity), eta Wichanon Somumjarn (In April the Following Year, There Was a Fire). Zine honetaz gain, mainstream deitu dezakegun zine komertziala ere ez da falta Thailandian, eta honetako filmekin: Fan Chan, Shutter, Kung Fu Tootsie, Bangkok Traffic Love Story. 2019 bitartean, inoizko film thai arrakastatsuena Pee Mak da, 33 milioi dolarreko salmentekin, horietako asko Asiako beste herrialde batzuetan jasoak.