Tafalla

Erromatarren garaian Tubala izan zuen izena. Toponimoaren jatorriaz hainbat hipotesi izan arren, ziur asko arabierazkoa (الطفيلة, Al-Tafaylla) da, "laboreak hasten direnean" esan nahi duena.

José María Jimeno Juríok Iberiar Penintsulako hainbat eskualdetako atahulla edo atafulla toponimoekin lotura zuela esan zuen, baita Kataluniako Altafulla eta Taüll, Asturiasko Tavalles, Andaluziako Tahullas, baita Sahara Mendebaldeko Tarfaya ere toponimoekin ere. Joan Corominesek honelako etimologia proposatu zuen: tahwila (XIII. mendeko idazle batek ager hitzaren baliokidea zela esan zuen) eta tahwîl ('aldaketa').[6]

1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Tafaila forma proposatzen zuen, 1990ean atzera egin eta Tafalla aukeratu zuen arren.

Tafallako armarriak honako blasoi hau du:[7]

Tafallako banderak Tafallako armarri dauka hondo zuri baten gainean, Borgoinako gurutze gorri batekin, eta armarria erdian.

Tafallako goiburua "Zurekin bai ikustekorik" ("Mucho que ver contigo") da. Lelo modernoa da, turismo arlokoa, hiria sustatzeko, hiriaren bitxitasunari erreferentzia egiten diona.

Tafalla hiria Nafarroako Erialdeko erdialdean dago kokatuta. Izan ere, hegoalde mediterraneoak (erromatarren Ager Vasconum) eta iparralde menditarrak (Saltus Vasconum) bat egiten dute bertan. Gainera, hiri-kaskoan gurutzatzen dira Nafarroa Garaiko bi errepide garrantzitsu: Iruñea eta Tutera lotzen dituen iparralde-hegoaldeko ardatza alde batetik, eta ekialde-mendebaldekoa, Zangoza eta Lizarra lotzen dituena, beste aldetik.

Iruñearekiko lotura N-121 errepidea eta AP-15 autobidea hartuta lortzen da eta autobide hauek Tutera, Zaragoza eta Madrilera ere eramaten dute. Burdinbidea ere badauka (Renfe), Iruñea, Castejón, Tutera, Bartzelona, Vigo eta Madrilera joateko.

Tafallako klima mediterraneoa eta azpimediterraneoaren arteko mugan dago. Klima kontinentalaren ezaugarriak ere baditu, neguak nahiko hotzak eta uda garaiko lehorteak direla eta. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa da, eta prezipitazioak 450 eta 600mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 70 inguru izaten dira.

Bertoko landaredia Nafarroa Garaiaren iparraldeko atlantikoaren eta hegoaldeko mediterraneoaren iragatekoa da. Udalerrian zeuden baso gehienak galdu dira. Monte Plano aldean baso autoktonoak bizirik dirau, batez ere artez eta zenbait erkametzez osaturik. Eremu malkartsuak, nekazal erabilera ez dutenak, ipuruz, elorri-triskaz eta artez beterik daude.

Sastraka mediterraneoa ere badago: erromero, salbia, izpiliku, ezkai edo astakamamila. Beste leku batzuetako landaredia lurzoruaren araberakoa da: igeltsua nagusia denean, gipsofiloa; lurzoru gazietan, milazka; edo buztin-lurrean, espartzua. Zidakos ibaiaren ertzean, Beracha, La Sarda, Carravieja edo Valmediano izeneko lekuetan, arte eta birlandaturiko Alepo pinuen azalera txikia gorde da.

Tafallan dagoen, itsasoaren mailatik 430 metrora, Nafarroako Gobernuak 1992n jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]

Datu klimatikoak (Tafalla, 1992-2021)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.3	21.0	26.4	29.9	35.9	41.0	39.6	41.2	36.0	30.4	23.2	18.3	41.2
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.4	11.2	14.8	17.3	21.7	26.6	29.2	29.4	24.7	19.5	13.0	9.5	18.9
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.6	6.6	9.5	11.7	15.6	19.8	22.1	22.2	18.6	14.4	9.1	5.9	13.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	2.2	2.6	4.8	6.6	9.9	13.6	15.8	16.2	13.3	10.0	5.6	2.7	8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-5.8	-6.7	-8.1	-1.9	0.9	4.2	8.6	8.4	5.1	0.0	-4.6	-8.4	-8.4
Batez besteko prezipitazioa (mm)	42.1	39.6	50.3	59.8	52.6	45.7	28.1	22.6	42.7	58.9	61.6	42.8	546.9
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	56.1	49.9	50.5	51.8	49.7	72.0	100.2	47.4	85.2	55.4	42.8	41.6	100.2
Eguzki orduak	130.2	156.8	213.9	219.0	266.6	300.0	334.8	306.9	243.0	189.1	132.0	93.0	2585.3
Hezetasuna (%)	78.5	72.8	67.4	66.7	64.3	60.4	58.9	58.9	63.7	70.8	77.6	80.8	68.4
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Tutera eta Tafalla, Portugaleko Setubalekin batera, duela mende askotatik agertzen dira iberiar kroniketan, baita teoria horien oinarriak ezarri zituzten idazleetan ere, Noeren biloba Tubal patriarkak sortutako kolonia gisa, Uholde Handiaren ondoren. Pedro de Medina kosmografoak, 1493 inguruan, iberiaren jatorri tubalikoaren froga gisa, hiru toponimoak aipatzen ditu, Flavio Joseforen testu batean oinarrituta. Flavio Josefok, I. mendeko kronikagileak, Tubal aipatzen du iberiarren aita gisa, eta Errodrigo Semenoitz Arradakoaren beste batean (XIII. mendea) patriarka eta Pirinioetan kokatutako jendea kokatzen ditu. XVI. mendeko Beuter kronikariakproba horien berri ematen du eta nafarrak kantauriarrekin identifikatzen ditu, eta euskara Iberiako lehen hizkuntza bezala, gero latinak ia hustu zuena. Hasiera mitiko horien oroigarri, Tafallak Tubal izena jarri zion bere armarriari.[10]

Bestalde, 1998an egindako ikerketa batean Kalkolito garaiko- duela 4500 eta 3700 urte artean- aldi baterako kokalekuak zeudela adierazi zuen. Burdin Aroan jada kokaleku iraunkorrak zeuden. Eskualden zeuden zortzi kokalekutik nagusienak Valmediano oppiduma eta erromatarren garai arte ailegatu zen Romerales ziren. Erromatarren garairako proposamen bat dago, inskripzio galdu batean oinarritua, Ptolomeoren koordenatuetan eta hurbileko galtzada erromatarrean, bere izen erromatarra Curnonion izan zitekeenaren gainean. Garai hauan Zidakosetik hurbil 15 kokaleku inguru zeuden, El Busquil, La Pedrera, La Recueja, Los Cascajos edo El Escal izeneko lekuetan. La Loberan Thurscando izena grabaturik zuen hilarria topatu zuten, egun herriko kultura-etxean dagoena.[11]

Gartzia IV.a Santxitz

XI. mendeko dokumenturen batean, Altaffaylla, bere izenaren aldaera grafiko batek populazioaren jatorri arabiar posible bat iradoki zien aditu batzuei. Eliza goiko mugako agintari musulmanek altxatutako gotorleku batetik jaio zen, gaur egungo Santa Luzia muinotik VIII. eta IX. mendeetan Iruñeko lurralde kristauaren sarbideak gertutik zaintzeko. Toponimia oinarri hartuta, oraintsuko teoria batek antzinako kolonia militar berantiar batekin lotzen du lekua. Akitaniako hainbat tokitan bezala, han ere taifal talde bat egongo zen, hegoaldeko Errusiako estepetako zaldizko sarmaziarren antzekoak. Erromatar Inperioaren zerbitzura zeuden nekazari gerlarien finkapena izango zen IV. mendean, edo, alanoak bezala, Hispanian banaloekin eta sueboekin mendebaldeko Pirinioetan barrena 409. urtean sartu ziren herrien zurrunbilotik ateratako banda txiki bat.

Gauza jakina da, ordea, 924ko uztailaren 14an Abd ar-Rahman III.aren tropak, Nafarroan aurrera egiten ari zirela, Antso I.a Gartzeitzen aurkako zigorrekin, Ebroko muga musulmanentzat arriskutsua zelako eta aurreko urtean Errioxa birkonkistatu zutelako, Tafallatik igarotzen direla, mugako plaza militar garrantzitsua, eta bertako gaztelua suntsitu egiten dutela. Kronikak dioenez, "musulmanek dena arpilatu zuten eta metodikoki suntsitu zituzten mota guztietako etxe eta eraikuntza guztiak". Tropek ez zuten erresistentziarik aurkitu, eta kanpaina Zarrakaztelutik Irunberrirantz joan zen.[12]

Antzeko gertakariak gertatu ziren 937an. Gero, 1040n Gartzia IV.a Santxitzek Estefania Foixkoa erreginari emandako hiribilduen konstelazioan agertzen da. 1043. urtean Ramiro I.a Aragoikoak bere anaiorde Gartzia IV.a Santxitzeri Nafarroako Erresuma kendu nahi izan zionean, Zaragozako, Huescako eta Tuterako errege-erreginak kanpatu zituen bere aliatuekin Tafallan, behin betiko bileraren zain, Ramirorentzat porrot handia izan zena, eta erresuma euskaldunaren independentzia berretsi zain. Hau Tafallako gudua zen.[13]

1172an Alexandro III.ak Iratxeko monasterioa eta bere abade Bibiao bere babespean hartzen ditu eta bere monjeen prerrogatibak eta jabetzak berresten ditu, horien artean Tafallak bere ondasun guztiak aipatzen dituelarik. 1175ean Iratxeko abadeak Iruñeko gotzainari Tafallako San Pedro eliza Arbeitzako eta Zubielkiko elizengatik aldatzen dio; gotzainak, gainera, Biloriako eliza ematen dio monasterioari.

Ordurako monarkiaren barruti edo edukitza baten erdigunea zen. Ariol Santxitz (1040), Antso Fortunioitz (1047), Semeno Azearitz (1055), Lope Gartzeitz (1076), Antso Antzeitz (1093), Eneko Fortunioitz (1117), Lope Enekoitz (1135) eta Semeno Azearitz (1143) kargu izan zen. Diploma batek, zalantzarik gabe akastuna, Antso V.a Ramiritz erregeari, bere zerbitzuen sari gisa, inozotzat eta zerbitzugintzarik gabekotzat (toto in toto inienuatoak) jo zituen foru baten bidez, populatzaileen gizarte-goratze goiztiarra egozten dio. Fidagarriagoak dira Antso VI.a Jakitunaren foruko klausulak, 1157n. Tibalt II.ak, 1256ko otsailaren 6an berretsi eta erromantzez berrikusi ondoren, errege jaurerriko hiribildu hartako nekazariak ditu hartzaile, bere mugapeko kortserak mugatzen ditu, zenbait kasu prozesal eta zigor ebazten ditu eta Arga eta Aragoi ibaien artean belarrak doan aprobetxatzeko baimena ematen du. Antso VII.a Azkarrak, bere aldetik, 1206ko martxoan eguneratu zuen nekazarien eta artzainen talde garrantzitsu haren urteko bularra: 400 kahitze gari, beste hainbeste garagar eta 600 sause 400 ahari; gainera, Tafallako gaztelua kontserbatzeko eta bertan errege-lursailak gordetzeko lanetarako ere eman behar zuten.

Tibalt I.a Nafarroakoa

Tibalt I.ak nekazaritzako azken prestazio horiek urteko 1400 soldatako errolda bihurtu zituen 1245eko apirilaren 18an, errentamendu gisa. Jaun-eskubide horien zenbatekoak garapen demografiko nabarmena erakusten du. Andre Maria elizaren jatorrizko gunearen ondoan, XII. mendean, zabalgune bat zegoen, Antso VII.a Azkarraren foruan hiribildu berri gisa aipatua eta, antza denez, San Pedro elizarekin identifika zitekeena. Errege horrek Zuntzerra ondoren izeneko jauregia edo jauregia zuen, San Nikolas kaperaren ondoan, urte haietan Oriz, Baztan, Lehet eta Subizako leinu ospetsuetako kideen omenez izandako gazteluaren oinean. Tibalt I.aren erregealditik Tuterako merindadean kokatuta, hiribilduak, zalantzarik gabe, XIX. mendera arte lortu zuen bere populaziorik hoberena. 1330ean 824 familia-buru zituen, eta horietako 70 egoera ekonomiko apaleko pejugalero gisa katalogatuta zeuden. Bere kezka komunak, dirudienez, Zidakoseko uren aprobetxamenduan oinarritzen ziren, bi harrapakinek arautuak, Joan Almorabidena eta errotarena, gehi artean Koroak kontserbatzen zituen lurren mesederako zen film bat. Ureztatzeei buruzko auziak zeuden, Erriberrirekin, adibidez, 1308an. Kaparrotsuri zegozkion txandak erosteko aukera aprobetxatu zen 1325ean. Gainerakoan, ez ziren arraroak errege ofizial batzuen gehiegikeriak, batez ere espezietan egindako petxen likidazioan eta prestazio pertsonalen eskakizunean; haien aurka arrakastaz egin zen protesta Luis I.a Nafarroakoaren 1307n, Alfontso Errobraikoa gobernadorearen (1316) eta Karlos I.a Nafarroakoaren (1325) aurrean. Era berean, hiriak bere ordenantzak adosten zituen, 1309an bezala, miesak, fruitu-haitzak, larreak, egurra eta eraikuntzako materialak zuzen ustiatzeko, haragien kalitatea, osasungarritasuna eta auzo-ordena bermatzeko, baita plañideren hileta-aieneetan ere.[14]

1348ko izurri beltz handiak bizilagunak bosten batera murriztu zituen, inguruko Artaxoa, Erriberri eta Larraga hiribilduek baino gorabehera handiagoa. 1366an, 20 etxe kapare eta 130 laborari baino ez ziren geratzen; haien artean artisau batzuk zeuden, hala nola harakin bat, jostun bat, zapatari bat, errementari bat, arkulari bat eta zenbait karraskari, gehi notario bat. Eta gutxiengo juduak hamar familia biltzen zituen, zeinen maileguengatik kitatu baitziren erregeen eskribautza-tasak. Izurriteen, eskulan eskasiaren eta nekeziaren zurrunbiloari gerra zibilaren presak eta triskantzak gehitu zitzaizkion mende bat geroago. Krisi ekonomikoaren ondorio batzuk arintzeko, Karlos II.ak La Sarda, El Saso eta Candaraiz luberritzea baimendu zuen 1367n. Txapitelaren eskubideak ezabatzean, haren ondorengoak aleak libreki merkaturatzea ahalbidetu zuen 1387n; 1418n Karlos III.ak berak San Sebastian baino bi data lehenagotik bost egunez azoka bat egiteko ahalmena eman zion hiriari, aurrerago bederatzira luzatuko zirenak. Hala ere, karga komun finkoak zuzendu beharra zegoen, bere garaian populazio ugariago eta oparoagoarentzat kalkulatuak; kuartelen araberako zerga aldakorra ere 1425ean 100 suren kopuru konbentzionalaren gainean tasatu behar izan zen, 180koaren ordez.

Lakarrako eta Asiaingo jauna, Remiru Antsoitz, Tafallako gazteluan giltzapetu zuten, bera eta Filhot Agramontekoaren artean egin ez zen dueluaren ondoren. Sei hilabetez preso egon ondoren, esku kolpe bat eman eta gazteluaren ardura hartu zuen. Gertaeraren berri izan zutenean, Tafallako jendeak armak hartu eta setioaren hirugarren egunean erori zen gaztelua setiatu zuten. Lakarrako jaunari heriotza-zigorra eta burua moztu zioten herriko plazan, 1379ko urtarrilean. Ertaroar beste gertaera aipagarri bat Iruñeko apezpiku Nikolas Etxabarri izan zen. 1468ko azaroaren 23an hil zuten Tafallatik gertu, San Frantziskotik San Sebastian elizarako bidean, Arnaldo Garroze, Peritz Katxo, Argaiz eta beste batzuek bultzatuta eta Piarres Azkoien jaunaren aurrean. Hilketaren lekuan dagoen harrizko gurutze batek gertaera gogoratzen du.

1473an, Zuria II.a Nafarroakoa erreginak, Tafallak aurretik emandako bederatzi azoka-egun zituela aipatuz (egun horiek San Sebastian egun baino bi egun lehenago hasi behar ziren), agintzen zuen frankoa izan zedila, aljina, lezta eta beste edozein eskubideren ezarpen orotatik betiko; hilero bi merkatu egotea ere onartu zuen, hau da, lehen asteartea eta azkena, eskubide orotako frankoak, azoka bezala; eta azoka eta merkatuetan parte hartzen zuten guztiek, egun horretatik hasita, merkatuetan, merkatuetan izan ezik. Esaten zuen eskerrak ematen zizkiola herriaren zerbitzu onengatik eta Joan II.ari 3000 florin eman zizkiolako.[10]

1512ko abuztuaren hasieran, Nafarroako beste plaza batzuekin batera eta Iruñeko ereduari jarraituz, Tafallak Albako dukearen armada inbaditzailearen aurrean kapitulatu zuen, garai hartan Nafarroako konkista egiten ari baitzen. 1512ko irailaren 21ean Tafallak ordezkariak bidali zituen Logroñora, Fernando II.a Aragoikoa errege gisa onartu eta leialtasuna agintzera. Fernandok, bere aldetik, ohiturari jarraituz, herri honetako eta Nafarroako beste herri batzuetako foruak berretsi zituen. Erresumako gotorleku eta gaztelu gehienak eraitsi ziren arren, batzuk, Tafallakoa kasu, konpondu eta indartu egin ziren, Frantziak babestutako Albreteko etxearen errebantxa saihesteko. Tafallan Hurtado Diaz Mendozakoa jarri zuten alkate 1512an, 100 lantza eta 200 zaldizko goarnizioarekin. 1521ean Karlos V.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoak gotorlekua behin betiko desegitea aginduko du. 1512ko urriaren erdialdean, Nafarroa Beherean armada frantziar-nafarraren operazioak hasi ziren Nafarroa Garaia birkonkistatzeko, eta hiri hori, berriz, Gaztelako goarnizioa astindu zuen. Gauza bera gertatzen da Nafarroako beste plaza batzuetan, Ahuntzegin eta Deiun, esaterako. 1512ko urriaren 21ean Antonio de Fonsecak, Logroñotik etorri eta Iruñea indartzera zihoanak, Tafalla hartu zuen berriro.

XVI. mendean zehar, Nafarroako Gorteak Tafallan bildu ziren 1531n eta 1536an. Lehenengo deialdian auzi prozesal garrantzitsuak ebatzi ziren; 1536koan, Gorteak osatzen zituzten hiru estatuen nagusitasunei buruzko gaiak, baita erresumako apezpiku naturalak eta kanpotarrak ez zirenak izendatzeari buruzkoak ere.

1560. urtean Tafalla eta Erriberri jurisdikzioari buruzko auzi batean hasi ziren. Tafallak bazuen justizia bat, 1479an Joanes III.a eta Katalina I.a Nafarroako legezko erregeen pribilegioz sortua, ordenaren aldaketak saihesteaz arduratzen zena eta hiribilduan sartzen ziren merkantzia guztien gaineko zerga bat kobratzen zuena. Baina Erriberriko merinozko tenientea, Zegama delako bat, Tafallan agertu zen, eskubide haiek beretzat eskatuz. Auzitegiak 1567ko martxoan eman zuen epaia, Erriberriko merinoari Tafallan bere funtzioak betetzea debekatuz eta autoritate-ikurra den makilarekin sartzea debekatuz, "ogibidea eta hari lotutako autoak salbuesteko bide ez balitz".[15]

1586an idatzi zen Tafallak bere artxiboan dituen pribilegioen eta gainerako paperen lehen Inbentarioa, gaur egunera iritsi ez dena, 1628 eta 1729an egindako ondorengo inbentarioengatik eta 1897an egindako aurkibideagatik izan ezik. 1985ean, Gida eta Inbentario oso bat egin zen, eta 1986an katalogazio bat. Bestalde, 1582an, abeltzainen eta nekazarien arteko akordio bat egin zen, eta lehenengo artzainen eta nekazarien artean sortu zen. 1595ean ospitale bat zuen. Otsaileko azokan gaztelarrek, aragoiarrek eta valentziarrek parte hartzen zuten, eta oihalak, lehen, zolak, mando-azienda eta espeziak eramaten zituzten. Gainera, astearteroko azokak jarraitzen zuen, 1473an ezarria. Bere klimaren osasungarritasunaren ondorioz, behin baino gehiagotan, Iruñean epidemiak zeudenean, erresumako auzitegiak bertara lekualdatu ziren.

Tafallak 1636an lortu zuen pribilegioa eta hiri titulua, Nafarroako Gorteetan esertzeko eskubidearekin. Gorteetan, Iruñeko, Lizarrako, Tuterako, Zangozako, Erriberriko, Agoizko, Bianako, Eloko, Aguilarko, Kasedako, Uharteko, Atarrabiako, Mendigorriko, Torralbako, Lesakako, Corellako, Zuñigako eta Lakuntzako diputatuak esertzen ziren, eta baita elizako ordezkariak ere. Batzuetan, Gorteek beren eserlekua ukatu zieten abade eta apezpiku batzuei, atzerritarrak (Nafarroatik kanpo) zirelako; hala gertatu zen Iratxeko abadearekin 1546an, non ez zuten onartu, Filipe II.a espainiar erregearen nahia gorabehera.[15]

1687an, oti izurrite batek Nafarroa suntsitu zuen, eta Tafallari ere eragin zion. Erregu handiak egin ziren Erresuma osoan, baina hurrengo urteetako udetan areagotu egin zen gaitza. 1695ean izurritea Iruñeko ateetaraino iritsi zen, eta zalantza sortu zen benetan otiak edo matxinsaltoak ote ziren. Naturalistarik ezean, gaian hiru nekazari tafallar izendatu zituzten peritu, eta benetako otiak zirela ziurtatu zuten.

Tafallak, Lizarra, Erriberri, Tutera, Biana eta Cascanterekin batera, Erresumako Gorteetara memoriala aurkeztu zuen 1688an, Nafarroan olioa inportatzea debekatzeko arauak hartzeko arrazoiak azalduz. Argudiatzen zuten olioa zela beren diru-iturri nagusietako bat, eta haien ekoizpenak erresuma osoa hornitzen zuela, baita esportaziorako zati handi bat soberan zegoela ere. Bestalde, Mendialdeko herriak inportazio askearen aldekoak ziren, merkeagoa baitzen eta Nafarroako beste produktu batzuen trukea bultzatzen baitzuen. Azkenean, ezetsi egin zen aipatutako hirien eskaera.[15]

Tafallako Ardoaren Batzarra Tafallako Udal erakunde bat izan zen, eta haren aurrekariak Nafarroako Errege Kontseiluaren xedapen "protekzionistetan" daude, XVI. mendearen erdialdetik, kanpoko ardoa Tafallan sartzea debekatzen zutenak. Bere kokapen estrategikoagatik, "mandazain eta trajezainen" igarobide egiten baitzuten, xedapen horiek behin eta berriz urratu ziren. Kontseiluak antzinako "kapitululak" berresteari uko egin zionez (lehen aipatutako xedapenak), Udalak ordenantza berri batzuk idatzi zituen, eta 1729an aurkeztu zizkion Errege Kontseiluari, eta horrek, aldaketa batzuekin, proiektua onartu zuen. Batzarraren ordenantzak Tafallatik kanpoko ardoa sartzeko debekuan kondenatzen ziren. Batzordea, xedapenak betetzeaz arduratzen dena, astero bilduko da, eta zaintzaileak eta gordailuzain bat izendatuko dira, urtero kontuak emateko. Kontseiluak auzotar uzta biltzaile guztiak Batzarreko kide izatera behartuko ditu, eta ez bakarrik 100 oinezko baino gehiagoko mahastiak dituztenak. Batzordearen jarduera mende amaieran bertan behera geratu zen, eskumenei buruzko hainbat auziz zipriztinduta, 1834an iraungi zen arte.[16]

XVIII. mendearen amaieran, uztak garia, garagarra, oloa, ardoa, olioa, frutak eta barazkiak izaten ziren batez ere, eta, gainera, ardi-azienda, txabola, mandarra eta behi-azienda zegoen, ordena garrantzitsu horretan.

Iberiar Penintsulako gerran, harresiek eta Iruñetik hurbil egoteak plaza garrantzitsu bihurtu zuten, eta frantziarrek berehala okupatu zuten 1808an, eta 1809an gotortu. 1808an Tafallatik Erriberarantz zihoan destakamendu frantziar batek San Sebastiango geruza baliotsua lapurtu zuen. Aipatutako urteko maiatzaren 2an Tafallako Udalak Nafarroako Foru Aldundiari jakinarazi zion albistea. Aldundiak hurrengo egunean erantzun zuen, Tafallako agintariei dagokion sumarioa osatzeko baimena emanez. Frantziako destakamenduko buruarengana jo ondoren, kapa preziatua itzultzea lortu zen, tafallarren poz handiz. 1809ko urriaren hasieran, gerrillari talde bat, Xabier Minaren agindupean, soldadu frantziar talde baten atzetik iritsi zen Tafalla ingurura, non frantziarrak babestu ziren. Mina Irunberrirantz abiatu zen.

1810eko urtarrilean, Minaren gerrillarien partida Tafallara etorri zen. Zubira iristean, frantziar goarnizioko komandantearekin, ofizial batekin eta medikuarekin topo egin zuten, eta preso hartu zituzten. Jarraian, isil-isilik, gotorlekurantz abiatu ziren, 500 soldaduz hornitua, ustekabean harrapatzeko asmoz. Baina guardia gerrillarien hurbiltasunaz ohartu zen, ataria itxi eta alarma jo zuen. Mina, gotorlekuari erasotzeko baliabiderik gabe, Frantziako ostatu batzuk arpilatzearekin konformatu zen, eta Miranda Argara erretiratu zen. Gerra garaian, frantziarrek Tafalla gotortu zuten, Nafarroako beste herri batzuekin batera, erresuma osoan zebiltzan gerrillarien partiden aurkako neurri gisa. 1812ko otsailaren 9an, egunsentian, Frantzisko Espotz Minako gerrillarien dibisioa Tafallara iritsi zen. Frantziar goarnizioaren aurreratuak, Santa Klara monasterioan zegoenak, gerrilarien aurkako sua hautsi zuen, hauek erantzunez. Laster, goarnizioak San Frantziskoko gotorlekura erretiratzea erabaki zuen, dibisiorako bidea libre utziz. Espotzek ez zion gotorlekuari eraso egin, ez baitzuen astintzeko trenik, eta frantziarrek gordetzen zituzten jakiez jabetzearekin konformatu zen. Gerrilariek Tafallan egon ziren bost egunetan hamabost mila garagar eta olo lapurreta inguru egin zituzten, eta frantziarrek Santa Klara monasterioan zituzten presoak aske utzi zituzten. Abuztuaren erdialdean, Abbé jeneral frantsesa Tafallara etorri zen, hiru mila oinezko, berrehun zaldi eta artilleriako bost piezaren buru, hornitzeko asmoz. Abuztuaren 21ean Abbé Tafallatik atera zen Iruñerako norabidean, buxadura konboi bat ekarriz. Baina Espotz Minako dibisioko gerrllariek posizioak hartu zituzten Tebas inguruko bidean, eta zutabe frantziarrari eraso zioten.[10]

Errekoletoen komentua, 1824ko marrazki batean

Frantziarrek, gogor egin ondoren, Iruñera alde egin behar izan zuten, Espozen esku utziz konboiaren zati bat, eta bi komandante, 17 ofizial eta hirurehun soldadu baino gehiago hil ziren, baita zauritu ugari ere. Urriaren hasieran, 3500 infantek eta 150 zaldik osatutako zutabe frantziar bat, Abbé jeneralaren agindupean, Tafallatik Oteitzarantz abiatu zen, gero Lizarrara bide deserabilietatik joateko asmoz, Ezpotz Mina han harrapatzeko, bere gerrillari dibisioko hirugarren batailoiarekin bakarrik baitzegoen. Baina zutabe honek ezin izan zituen gerrillariak harritu, Abbéren asmoen berri izan ondoren, Nobeletan bere bila irten baitziren. Urriaren 11n Abbé jeneralaren zutabeak Tafallatik Iruñera ale konboi handi bat zeraman, goizeko seietan Tafallatik irten zelarik. Baina bidean Espotz Minaren gerrillarien dibisioak eraso egin zion. Frantziarrak ezin izan ziren Iruñera iritsi gaueko hamaikak arte, bidea gorpuz josita utziz eta zekarten alearen zati handi bat galduta. 1813ko urtarrilaren 28an, Abbé jenerala, lau mila oinezko, berrehun zaldi eta lau kanoiren buru, Tafallatik irten zen Iruñerako bidean. Espotz zain zituen bere dibisioko bigarren, laugarren eta bortzgarren batailoiekin eta Puiu eta Mendibil arteko zalditeriarekin, eta azken herri horretako zubia moztarazi zuen.

Abbé garaitua izan ondoren, Espotz Tafallara itzuli zen setioa estutzera, eraso odoltsu bat eginez, baina ez zuen emaitzarik izan. Azkenean, zenbait eguneko setioaren ondoren, frantziarrek amore eman zuten, kapitulatu ondoren. Espotzek gotorleku guztiak eraisteko agindu zuen, baita Errekoletoen komentua eta Mencoen jauregia ere, handik aurrera frantziarrak han gotortu ez zitezen. Otsailaren 23an atera zen Espotz Tafallatik, Sausera bidean. Martxoaren amaieran, Frantzikco Espotz Minaren gerrilarien dibisioko bigarren eta seigarren batailoiak eta laugarren zalditeria-eskuadroia Tafallara etorri ziren, Sadabatik. Hil bereko 31n, Espotz Minaren aginduz, Lerinerantz abiatu ziren, non bi erregimentu frantziar garaitu zituzten. Maiatzaren hasieran, Clausel jeneralaren tropak Garesen, Artaxoan, Mendigorrian eta Tafallan kokatu ziren, eta Espotz Minako dibisioko hirugarren eta bosgarren batailoiek ikusi zituzten. Hilabete bereko 12an Clausel bere jendearekin Zangozara joan zen, gerrilarien batailoiak Erronkarira erretiratu ziren bitartean.[15]

Tafallako ikuspegia, 1875eko marrazki batean

Tafallak, Karlistaldietan, antzeko papera beteko zuen -Iruñeko gelaurre nagusia-. Lehenengoan, eskualdeko agintari liberalek seguruago iritzi zioten Erriberriko barruti judizialaren burua 1836n bertan kokatzeari, eta horrela geratu zen behin betiko. 1821eko otsailean, Hirurteko Liberalean, Tafallako Andre Maria elizako parrokoak, Antonio Morenok, pulpitua erabili zuen Espainiako 1812ko Konstituzioaren apologia egiteko. Herriak honela erantzun zuen: "Gora fedea!" eta "Gora erlijioa!", apaiza pulpitutik jaistera behartuz. Garai hartan Tafallan gorabehera batzuk zeuden, errealisten gehiengoa zegoelako eta boterea konstituzionalen esku zegoelako. Gainera, 1835eko irailaren 3ko dekretuaren ondorioz (Toreno kondeak zehaztu zuen dekretu hori), honako komentu hauek ezabatu ziren herri horretan, eta hainbat destino eman zitzaizkien: kaputxinoena (ondoren biltegi militarrerako erabiltzen zena), frantziskotarrena (gotorlekurako erabiltzen zena) eta oinutsena. 1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazio Legea betez, 1862an Santa Luzian zegoen etxola bat eta errota bat saldu ziren herri horretan: 1863an, ogi-labe bat eta teilategi bat Gurutzetan; 1864an, izotz-putzu bat, bi irin-errota, bata olio-errota eta bestea eraitsia.[17]

Tafallako ikuspegia, 1902ko marrazki batean

Napoleondar eta Karlistaldi gerren ondoren, Tafallako Udalak bere herri lurren zati bat saldu behar izan zuen baliabide bila. Hala, 1841 eta 1842 artean hainbat lursailetako "ur eta belar" eskubideak saldu zituen. Prozesu hori amaitu ondoren, korralikarien eta udalerriaren arteko desberdintasunak hasiko dira. Egoera okertzen joan zen, eta atsekabea 1907an mamitu zen, komunen usadio zaharrak berrezartzea eskatzen zuen Komunitate Batzarraren sorrerarekin. 1907ko azken egunetan eta hurrengo urteko urtarrilean, korralikarien aurkako eta komunalen banaketaren aldeko manifestazioak egin ziren; bortitzak izatera iritsi ziren zaindariaren jaien (San Sebsatian) ondoko egunetan, Guardia Zibilaren presentziagatik tentsioan igarotzen direnak. Nafarroako iritzi publikoa zatitu egiten da. Prentsaren artean, El Demócrata Navarro egunkaria bakarrik dago komuneroen alde, eta ildo horretan Juan Unanu zinegotzi tafallarrak zuzendutako kanpaina hasi da. Udalak onartu egin ditu lurra konfiskatzeko eta lurrik ez dutenen artean banatzeko "herri-proposamenak". Legitimatu gabeko lurrak (salmentagatik) nahikoak ez badira, legitimatutakoak konfiskatzen jarraitzea proposatzen da, jabe nagusietatik hasita. Nafarroako Foru Aldundiaren txostenak banaketa ere gomendatu zuen. Udala proiektu bat prestatzen ari da: artezilariei belarren eta uren eskubideak ordaintzea, lurra lapurtzeagatik kalte-ordainak ematea eta komunala hobetzeko egindako gastuak ordaintzea. Korralikari garrantzitsuenek aurre egiten diote eta tentsioa handitzen ari da Tafallan. Gaia haratago doa, eta prentsaren bidez, Nafarroa osoak eztabaidatzen du gaia, arazo hertsiki korralikoa katolizismo sozialari buruzko polemikara gaindituz, Elizak gaian esku hartzean, auzia alderdi ideologikoetan desegiten baita. Udalak, udaren ostean, gatazkan bitartekari izango den batzorde bat izendatzen du. Urte amaieran konpontzen da: lurrak lagatzea, 35 pezeta ordainduta, lapurtua izateagatik; korralizeroei belar eta uren eskubideak erostea; eta Udalak jesarleku bat jaulkitzea lurrak erosteko. Lursail hori amortizatu egiten da, bizilagunei belarrak, urak eta laborantza-kanonak hartzeagatik kobratuta. Auzia ez da 1911ra arte benetan konponduko, prozesuak aurreikusitakoa baino gehiago iraungo du, eta jesapenen amortizazioak Kontzejua banku-kreditura joaraziko du, baina lehen aldiz "komunera" tesiek arrakasta izan zuten, nahiz eta ordainketa bidez. Komunean lapurtutako 27 000 berreskuratu ziren; gatazkaren hasieran, korralikariek beren izenean Jabetza Erregistroan inskribatu nahi zituzten. Tafallak eredu gisa balioko du Nafarroako beste herri batzuentzat, nekazaritzako gizarte-borrokan aitzindaria izanik.[18]

1936ko gerrako errepresioaren ondorioz, herri horretako 35 pertsona hil zituzten: Emilio Arregui Irisarri, Aquilino Ancín Indart, Jerónimo Balda Remón, Isaac Calleja Marcilla, Pablo Cruz, Esteban Eseberri, Antonio Ezcurra Ortigala, Juan Forcen Delmás, Julio García, Saturio García Zatiegui, Santos Gastón Oliva, X/X Fdart Herranz, Juan Mariano Ramírez que Angel Menchaga Vivanco, Nicasio Millan Andreu, Damián Ojer Hermoso, Esteban Orzanco Oscaliz, Lino Pascual, Ladislao Pérez Jaso, Esteban Pérez Alegría, Félix Pérez Alvarez, Juan Salas, Julio Sánchez Jiménez, Julio Serrano Miro, Cipriano Sola Oscariz, Fabián Valencia Lerga, Plácido Zala Losarcos, Antonio Zapatero Igea eta Julio Sánchez.[10]

Aurretik Nafar Herriaren Batasuna alderdiko Cristina Soto Pernaut izan zen alkate, 2007ko udal hauteskundeetan lortutako emaitzen ondoren. Urte horretan Udaleko hamazazpi zinegotzietatik zazpi lortu zituen UPNk. Baliogabeko botoak 51 izan ziren (emandako guztien %0,81) eta 116 boto zuri izan ziren (botoen %1,86). Abstentzioa %27,89koa izan zen.

2011ko udal hauteskundeetan ere UPNk (7 zinegotzi) irabazi zuen baina Bilduk (6) estreinaldi indartsua egin zuen; Arturo Goldaratzena koalizioaren hautagaiaren inguruan, hiriko abertzale eta euskaltzale progresista guztiak batzeko saiakera egin zen, eta lehen momentuan Nafarroa Bairen atxikimendua ere izango zuela ematen zuen. Azken unean, herrialdeko zuzendaritzak bultzatuta, NaBai 2011k zerrenda aurkeztu zuen; zinegotzirik ez zuen lortu, Izquierda-Ezkerrak eta Nafarroako Alderdi Popularrak bezala. Ordezkaritza erdietsi zuten beste zerrendak Nafarroako Alderdi Sozialista (3) eta jatorria Nafarroako Ezker Batuan banaketa batean duen Tafallaren Aldeko Ekimena taldea izan ziren. Bilduk UPNri aurre egingo zion beste indar batzuen arteko akordioa bultzatu zuen baina ez zen halakorik gauzatu.[22]

2015eko udal hauteskundeetan Euskal Herria Bildu koalizioak eskuratu zituen boto eta zinegotzi gehien, bigarren izan zen UPNren zinegotzi kopurua bikoiztuz. Alkatea hautatzeko saioan, Arturo Goldaratzena aukeratu zuten alkate Euskal Herria Bilduren 8 zinegotzien botoekin. Gainerako 9 zinegotziek zuri bozkatu zuten.

2019ko udal hauteskundeetarako, zerrenda bozkatuena ez izan arren, Euskal Herria Bilduk alkatetza berritzea lortu zuen.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea Alde Zaharran dago.

Udaletxea Tafallako Frantzisko Nafarroakoa plazan dagoen harrizko eraikina da. Plaza hau 1860. urtean eraiki zen, herriko zabalgune berriarekin batera. Beheko solairuan arkuz osatutako egitura bat dauka. Udalaren antzinako egoitza Tafallako alde zaharrean egon zen.

• HELBIDEA: Nafarroako plaza, 5

Tafallako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jesus Maria Arrizubieta Astiz da, Euskal Herria Bildu zerrendakoa. Zinegotziak 5 daude:[23]

• Uxua Olcoz Velaz (Euskal Herria Bildu)
• Goizeder Juango Lizarbe (Euskal Herria Bildu)
• Ignacio Moros Bailon (Euskal Herria Bildu)
• Soco Ojer Bueno (Euskal Herria Bildu)
• Amaia Jaurrieta Oses (Euskal Herria Bildu)

Tafallako Udalan 15 batzorde ditu:[24]

• Jarraipena eta Kontrola
• Kontuak eta Ekonomia eta Ogasuna
• Zerbitzu Orokorrak: Ondasunak, Langileak, Antolaketa, Hezkuntza eta Teknologia Berriak
• Ingurumena eta Tokiko Agenda 21
• Ongizate Soziala eta Osasuna
• Euskara
• Hiritarren Segurtasuna, Trafikoa, Garbiketa eta Kontserbazioa
• Jaiak
• Gaztea eta Parte-hartzea
• Berdintasuna
• Kirola
• Merkataritza eta Turismoa
• Hirigintza eta Lan Publikoak
• Landa Ingurunearen Garapena
• Industria eta Lana

Hauek izan dira Tafallako azken alkateak:

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 300 301 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 eta 350 lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi. Hiriak autobus geltoki bat du Pesquera kalean, distantzia ertain eta luzeko ibilbideak zentralizatzen dituena. Distantzia laburreko ibilbideak Errekoletak kalean gelditzen dira. Gainera, ibilbidean zehar, Errekoletak kalean eta Nafarroa Beherea etorbidean geltokiak daude.

Nafarroako Hiriarteko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 300 Iruñea Tafalla • Alfaro • Corella • Cintruenigo • Fitero • Valverde • Agreda • Matalebreras Soria⁠ 301 Iruñea Tafalla • Tutera • Cintruénigo Soria⁠ 320 Iruñea   Tafalla⁠ 321 Iruñea Tafalla Erriberri⁠ 322 Iruñea Noain • Tebas • Arrizabalaga • Untzue • Mendibil • Barasoain • Garinoain • Puiu Tafalla⁠ 323 Tafalla Faltzes • Azkoien • Funes Martzilla⁠ 324 Tafalla Erriberri • Beire • Pitillas • Santakara • Melida • Murelu Hautsi • Zarrakaztelu Figarol⁠ 325 Tafalla Erriberri • Murelu Konde • Traibuenas • Kaparrotsu Arrada⁠ 326 Tafalla Artaxoa Mendigorria⁠ 327 Tafalla Larraga • Berbintzana Miranda Arga⁠ 328 Tafalla Tafalla⁠ 329 Tafalla Barasoain • Eristain • Soltxaga • Oloritz • Orizin Etxague⁠ 330 Tafalla Puiu • Santsoain • Makirriain Olleta⁠ 331 Tafalla Barasoain • Orisoain • Artariain • Munarrizketa • Iratxeta • Leotz Uzkita⁠ 332 Tafalla Barasoain • Santsomain • Benegorri • Bezkitz Amatriain⁠ 333 Tafalla Donamartiri Untz Uxue⁠ 350 Iruñea Tafalla • Erriberri • Kaparrotsu • Alesbes • Milagro • Cadreita • Castejon • Valtierra • Arguedas • Tutera • Mallen Zaragoza

Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean.

Hiriak tren geltoki bat du, distantzia luze eta ertainekoa. Honako hauek dira:

Renfe Operadora  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ Alvia  Madril Atochako Atea Guadalajara–Yebes • Calatayud • Tutera • Castejon • Tafalla Iruña⁠ Alvia  Bartzelona Sants Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Altsasu • Zumarraga • Donostia Irun⁠ Alvia  Bartzelona Sants Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • la Pola de Ḷḷena • Mieres–Ponte • Oviedo/Uviéu Gijón/Xixón⁠ Alvia  Bartzelona Sants Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • Estorga • Ponferrada • O Barco de Valdeorras • A Rua–Petin • San Clodio–Quiroga • Monforte de Lemos • Ourense–Elkargunea • Santiago de Compostela Coruña⁠ Alvia  Bartzelona Sants Camp de Tarragona • Lleida–Pirineus • Zaragoza–Delicias • Tutera • Castejon • Tafalla • Iruña • Gasteiz • Miranda Ebro • Burgos–Rosa Manzano • Palentzia • Leon • Estorga • Ponferrada • O Barco de Valdeorras • A Rua–Petin • San Clodio–Quiroga • Monforte de Lemos • Ourense–Elkargunea • O Porriño • Redondela Vigo Guixar⁠ 26 Gasteiz Estibalitz–Oreitia • Dulantzi • Agurain • Araia • Altsasu–Herria • Etxarri Aranatz • Uharte Arakil • Iruña • Tafalla • Erriberri • Martzilla • Alesbes • Castejon • Tutera • Ribaforada • Cortes • Gallur • Luzeni • Pedrola • Cabañas de Ebro • Alagon • Casetas • Utebo • Zaragoza–Delicias • Zaragoza–Portillo • Zaragoza–Goya Zaragoza Miraflores

XVII. mendearen amaieran (1693) euskara hitz egiten zen, Bernardino d'Arezzok dokumentatu zuen bezala: "Da Tafalla in qua comincia il linguaggio Biscaglino, che é difficile d'intendersi per esser diverso dallo Spagnolo. in modo que tra di loro en menos s'intendono, non essere stata corrotta né da Rontani ne da'Mori, il quali giá mai .s'im Biscaglini che la loro lingue sia la vera lingua Spanola antica, per non essere stata corrotta né dá Romani n'e da' Mori, il quali giá mai .s'impadronirono di questi luoghi: e perció dicono que il loro siasi conservato nella sua puritá il vero linguaggio Spagnolo..." ("Tafallakoa, non bizkaiera hasten den, ulertzen zaila dena, espainiera ez bezalakoa delako, beraz, ez da ezer ulertzen haien artean, eta ez dago bi hizkuntza horien arteko hitzen antzekotasunik. Bizkaitarrak harrotu egiten dira beren hizkuntza Espainiako antzinako hizkuntza izateaz, erromatarrek eta mairuek usteldu ez zutelako, inoiz ez baitziren leku horietaz jabetu; eta horregatik diote beren hizkuntza purutasunean gorde dela").[33]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Tafalla atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[34]

Koldo Zuazok, 2010ean, Tafalla ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[35]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Tafalla eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 5,66k zekien euskaraz, 2010ean % 5,66k eta 2018n % 8,60k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Zangoza) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez, beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[36] Hala ere, 2017ko ekainean aurrera atera zen mozioa Nafarroako Parlamentuan eta eremu mistoan sartu zen Tafalla azkenean, beste 43 udalerrirekin batera.[37]

Aipatzekoa da azkenik 1986, 1997 eta 2011an herrian 3 aldiz antolatu dutela Nafarroa Oinez ekimena, bertako ikastolaren aldekoa.

Hauek dira hiriko kultur elkarteak:

• Altaffaylla Kultur Taldea 1980ko hamarkadan abiatuta herriko eta inguruneko eskualdeko historian eta kulturan sakontzeko eta zabaltzeko.
• Txalaparta argitaletxea
• Peña Sport futbol taldea: 1925ean sortu zen herrian zeuden zenbait talde batu eta gero. Gaur egungo futbol zelaia "San Frantzisko" deritzona 1951ko martxoaren 26an inauguratu zen, egun hartan Peña Sportek Bilboko Athletic Klubaren aurkako partida jokatu zuen.
• Tafalla Saskibaloi Kluba
• Tafalla Eskubaloi Kluba

Hauek dira hiriko musika-taldeak:

• Zartako-K
• Rotten XIII
• Galtzagorriak
• Jaleo
• Los Lucians
• Elementum
• Ahuntzak

• San Sebastian eguna, urtarrilaren 20an
• Otsaileko abeltzaintza azoka, otsailaren 9an
• Jasokundeko Andre Mariaren eta San Sebastiango jaiak, abuztuaren 14tik 20ra
• Urriko abeltzaintza azoka, urriaren 25ean