Surikata

Von Schreber naturalista alemaniarrak deskribatu zuen aurrenekoz 1776. urtean, Lurmutur Hirian. Viverra suricatta izena eman zion[2]. 1804an Anselme Gaëtan Desmarest-ek Suricata izena proposatu zuen generoarentzako[3], dena dela Suricata suricatta izen zientifikoaren lehenengo aipamena 1905ekoa da, Oldfield Thomas eta Harold Schwann zientzilariek erabili zuten. Hauek esan zuten lau surikata arraza existitzen zirela[4].

Gaur egun hiru azpiespezie onartzen dira:[5]

• S. s. suricatta (Schreber, 1776): Namibia hegoaldean, Botswana hegoaldean eta Hegoafrikan aurkitzen da. Espezie tipoa da.
• S. s. majoriae (Bradfield, 1936): Namibia erdialdean eta ipar-mendebaldean aurkitzen da.
• S. s. iona (Crawford-Cabral, 1971): Angola hego-mendebaldean aurkitzen da.

Surikaten fosilik zaharrenek 2'59 milioi urte dituzte eta Hegoafrikan aurkitu dira[6]. Herpestidae familia bi adarretan banatu zen Goi Miozenoan (duela 25,4-18,2 milioi urte), alde batetik espezie bakartiak eta bestetik espezie sozialak. Azken hauen artean dago surikata. Surikaten taldea duela 22,6-15,6 milioi urte artean bereizi zen gainerako mangostengandik.

Horrela zehaztu da Herpestidae familiaren filogenia:[7]

Surikata mangosta txiki bat da gorputz liraina duena. Mangosta nanoak (Helogale generoa) baino ez dira surikatak baino txikiagoak[8]. Buruak eta gorputzak 24-35 cm-tako luzera hartzen du eta gorputzak 620-970 gramtoako pisua du, 725 g batazbeste. Eme dominante batzuk gainerakoak baino astunagoak izan daitezken arren ezta sexuen arteko desberdintasun nabarmenik ageri[9]. Surikatak hanka luzeak ditu eta isatsa fina izaten da. Isatsa 17-25 cm luze izaten da eta puntza beltza du.

Gorputzeko ilajea gris argia edo horixka izaten da eta bizkarrean lerro argi-ilunak txandakatzen dira. Hegoaldeko surikatak ilunagoak izaten dira iparraldekoak baino. Ileak 1,5-2 cm hartzen du, gorputz alboetan 3-4 cm ere bai. Emeek sei titiburu dituzte[8].

Oin bakoitzean lau hatz ditu surikatak[9]. Atzaparrak zorrotzak eta kurbatuak dira hondarretan zuloak egiteko egokiturik daudenak[10].

Surikataren burua nahiko zabala da eta kono itxurakoa, buruaren atzealdea nahiko borobila eta muturra puntaduna da. Azala iluna du eta ilajea zuria. Azpialdean ile marroi-gorrixkak ere izaten ditu. Begi handiak ditu, hauen orbitek garezurraren %20a hartzen dute. Begiak aurrera begira daudenez ikusmen binokularra dauka[11]. Begien ingurua kolore beltzekoa izaten da eta aurpegi zuriarekin kontraste nabarmena egiten du. Ahoan 36 hortz ditu, 3/3 1/1 3/3 2/2 formula betez[9]. Ebakortzak pixkat kurbatuak dira eta haginek punta zorrotzak dituzte[12]. Ilargi erdi itxurako belarri beltzak ditu eta itxi egin ditzake hautsik edo hondarrik ez sartzeko[8].

Basamortuko klimara moldatzeko termoerregulazio sistema espezializatuak dituzte. Tenperaturari dagokionez eguneroko erritmoak dituzte, egunez 38,3ºC eta gauez 36,3ºC. Bestalde gainerako haragijaleek baino oinarrizko metabolismo baxuagoa dute. Negu partean bero galera konpentsatzeko bero metabolikoaren ekoizpena handitzen dute eta eguzkitan egoten dira beharrezko tenperatura lortu arte[13].

Surikata taldea zelaian.

30 ale harteko multzoak osatzen dituzte surikatek. Multzo barnean familia unitate ugari izaten dira eta sexuen arteko kopuru berdintsuak izaten dira. Egunaren zati handia igarotzen dute janari bila, batez ere lurrazpian bizi diren ornogabe bila. Lan banaketa nabarmena dute surikatek. Taldea janari bila ari den bitartean, taldeko zenbait kide adi-adi egoten dira, atzeko hanken gainean zutik, gerturatu daitezkeen harraparien zelatan[14]. Bokalizazio desberdinak ere badituzte egoera desberdinetara egokitzen direnak, esate baterako zelatariek harraparia ikusten dutenean tonu altuko zaunkak errepikatzen dituzte.

Kumeen hazkuntza ere kooperatiboa izaten da. Bada ugalketa talde bat, surikaten hierarkian goian daudenak, eta ugaltzen ez direnek gainerakoei laguntzen diete kumeak zaintzen eta hazten[15].

Multzo desberdinetako surikatak elkartzen direnean istilu handiak gertatzen dira eta bortizkeria handia erabiltzen dute. Surikaten heriotzen %19a horrelako istiluetan gertatzen dela zehaztu da, ugaztunen artean ehunekorik handiena da[16].

Surikata kumeak.

Eme handienek taldearen dominantzia eskuratzeko joera izaten dute. Eme handienen artean lehia gogorra izaten da eta lidergoa eskuratzeko aurrejko liderra kanporatu egiten dute. Dominantzia eskuratu ondoren kumeak izateari ekiten dio eta aurrekoaren kumeak holtzera ere iritsi daiteke. Azpiratuak dauden emeek ere hiltzen dituzte tarteka dominantearen kumeak, beraien posizio soziala handitzeko[17]. Arrak ez dira hain lehiakorrak, baina hauek ere zahartu den ar dominantea kanporatu eta haren lekua hartzen dute[18].

Maila baxuko hainbat surikatak taldea utzi eta talde berriak bilatzen dituzte ugalketa garaian. Zailtasun handiak izaten dituzte talde berrian onartuak izateko eta hainbat egun behar izaten dituzte helburua lortzeko. Inoiz bi hilabetez ere jarraitu izan dute taldearen ibilbidea. Arrek arrakasta handiagoa izaten dute talde berrian onartzeko garaian. Multzotik ateratzen diren emeek taldetxoak eratzen dituzte eta beste taldetxo batzuekin bat ere egin dezakete. Bakarrik dabiltzak arrak hartu ditzakete eta haiekin ugaldu. Hasierako multzoko eme dominanteen haurdunaldia pasa ondoren berriz taldera itzul daitezke beraien kumeekin[14].

Surikaten ugalketa garai nagusia eurite handien sasoian izaten da. Surikaten jaiotza kopuru handiena urtarrilaren eta martxoaren artean izaten da Kalahari hegoaldean. Emeek bi edo urte dituztenean lortzen dute sexu heldutasuna. Eme dominanteek lau kumaldi ere izaten dituzte urtero, beti ere prezipitazioen kopuruak markatzen du kumeen hazkuntzaren arrakasta. 60-70 egunetako haurdunaldiaren ondoren 3-7 kume artean jaiotzen dira. Eguneko 4,5 gramotako hazkuntza izaten dute kumeek eta aurreneko 16 egunetan gordeleku barnean egoten dira. Kumeen aitak zelatan egoten dira eta kumeak babesten dituzte, emeak jaten egon behar dute kumeentzako esnea ekoiztu ahal izateko. 12 aste dituztenean kumeak beren kabuz elikatzeko gai izaten dira[14].

Surikata basatiak 5-15 urte bizi dira, gatibu diren tokietan 20 urtetik gora ere har dezakete[9].

Surikata bat gordelekuaren sarreran.

Surikatek gordelekuek 5 m-ko diametroa izaten dute normalean eta 15 zulo inguru izaten dituzte, inoiz 90 irekiera ere kontatu dira. Lur barnean 1'5 metro hartzen dituen galeria sistema izaten dute, bi edo hiru solairu dituena. Azaletik gertu dauden tunelek 7'5cm-ko diametroko zuloa izaten dute eta barnealdean daudenek handiagoa. Sarrera bera 15 cm inguruko diametroduna da eta 40º-tako inklinazioarekin eraikitzen dituzte. Azkar ihes egiteko prestaturiko zuloak ere badituzte[8]. Belatzak eta arranoak dira surikaten harrapari nagusiak, txakalak ere bai.

Galeriak eraikitzeko surikatek kate lerrokatuak osatzen dituzte lurra zulatu eta hondarrak kanporatzeko[14].

Zulo barnean tenperatura epela izaten da, egunez kanpoaldean baino freskoagoa eta gauez epelagoa. Udan 21º eta 39 º artean izaten da eta neguan -4º eta 26º artean, barneko galerietan tenperatura konstanteagoa da, unad 22,6-23,2ºC eta neguan 10-10,8ºC. Horrek gorputzaren termorregulazioan aurrezteko aukera ematen dio surikatari[9].

Askotan beste ugaztun batzuek egindako gordelekuak aprobetxatzen dituzte, beraienak eraiki beharrean.

Surikatoa intsektujalea da batez ere. Kakalardoek eta tximeletek osatzen dute nagusiki haren dieta. Gainerako artropodoen artean eskorpioiak dira aipagarrienak, izan ere haren pozoiarekiko immuneak baitira. Hauetaz gain arrautzak, anfibioak, narrastiak, txoriak, landareak eta haziak ere jaten dituzte. Angurri antzeko fruitak ere jaten dituzte haren ur kopuru handia dela eta. Arrazoi beragatik sustraiak eta tuberkuluak ere kontsumitzen dituzte[8].

Egunero 5 eta 8 ordu artean ematen dute jatekoaren bila. Talde izaera mantentzen dute elikatzen ari direnean, elkarren zaintza mantenduz. 5 metrotako zabaleran izaten dira guztiak. Usaimena erabiltzen dute ehizatzeko eta lurra zulatu harrapatzen dituzte animaliak. Gutxitan ikusten dira ehizatu nahi dutenaren atzetik korrika.

Negu partean elikagaien kontsumoa asko jeisten da[9].

Gizakiak surikatak etxekotu izan ditu eta hainbat erabilera ematen dizkio. Maskota gisa saldu ohi dira, abere lasaia baita, baina tarteka agresiboa izan daiteke eta mofeten antzeko usain gogorra eduki[20]. Hegoafrikan etxaldeetan karraskariak akatzeko erabiltzen dituzte. Gizakiari amorrua transmititu diezaiokete, baina ez mangostak bezain sarri, eta horregatik surikatak hobesten dira etxean erabiltzeko.

Surikatak filme ugaritan agertzen dira. Denetan ezagunena The Lion King filmeko Timon pertsonaia da[21]. Life of Pi filmean surikaten uharte bitxi bat agertzen da[22].

Hainbat dokumental ere egin dira surikatak protagonista hartuta. Animal Planet zientziazko telesailean Kalahariko surikata talde bat ikertzen da Kalahari Meerkat Project egitasmoaren barnean. Aurrez 1987ko BBC-ko Wildlife on One dokumentalean Meerkats United izenarekin aurkeztu zituen David Attenborough dibulgatzaileak. Ikusleek dokumental onena izendatu zuten[23]. 1996an bigarren zatia egin zen, Meerkats Divided izenarekin[24].