Burujabetza

Terminoa egiaztatu gabeko latin arrunteko ‘’superanus’’etik dator (hori latineko‘’super’’-’’over’’ etik dator), gobernatzailea[1] edo lider esan nahi duela. Ingelesezko erregealdian eragina izan zuen bere idazkera hitza XIV. mendean ingelesez agertu zenetik.[2][3]

Estatu modernoak boterea bateratu eta bildu behar du, lurralde eta biztanleria jakin baten gaineko indarraren monopolioa zentralizatuz. Edozein dela oinarri ideologiko edo antolatzailea, burujabetzak egituratu eta legitimatzen du Estatua eraikitzeko prozesua. Estatu absolutua burujabetzaz baliatu bazen ere, Estatu liberala eta Estatu sozialista ulertzeko ere baliagarria da doktrina gisa.

Indarra botere legitimo bihurtu eta izatezko boterea legezko botere bilakatzen duen neurrian, burujabetzak botere politikoaren arrazionalizazio juridikoa nahi du lortu.

Burujabetza Estatuak herri eta lurralde bat politikoki menderatzeko duen ahalmena da. Menderatze politiko hori konstituzioak edo oinarrizko antolamendu juridikoak ahalbidetzen dituen subjektuek egiten dute.

Ikuspuntu funtzionala alde batera utzita, burujabetzaren jatorriari buruzko eztabaida ez da agortu, azken batean, jatorri horretan baitatza gizarte baten goreneko botere politikoaren oinarria.

Antolamendu politikoa agintariaren eta herriaren arteko dualtasunean oinarritzen zen garaietan, ez zegoen gizartearen bi atal horiek biltzen zituen multzo politikorik. Botere politiko gorena batean ala bestean, hartan ala honetan, kokatzen zen, nahiz eta gehienetan agintarienean izan. Aldiz, «burujabetasun bikoitzaren» doktrinak bietan kokatzen zuen goreneko botere politikoa.

Dena dela, gauza bitxia da ikustea Estatua gizartearen gainetik gailentzeko bi bide daudela. Lehenengoa, ulergarriagoa dena, agintarien edo Estatuaren burujabetzaren babesaren bidezkoa; bigarren bidea paradoxikoagoa da, Estatuari aurre eginez babesten baitu herriaren ala gizartearen burujabetza.

Hirugarren aldia

Frantziako Iraultzako Biltzar Nazionala, Pilotalekuko Zina hartzen (Jacques-Louis David margolariaren lana). Huraxe izan zen Frantziako Iraultzaren hasiera eta nazioaren burujabetzaren lehenengo adierazpena.

Hirugarren aldia iraultza liberalen garaia da. Sekula sakonki azaldu ez den lotura hitzarmenean oinarritutako burujabetzak indarra galtzen du; herritarrak noiz eta nola lotu zaizkio monarka absolutuaren burujabetzari? Rousseauk desagertarazi zuen iluntasun metafisiko hori guztia: burujabetza herriarena da, eta herri hori erkidego bihurtu da gizabanako orok gainerakoekin egin duen kontratuaren bidez, kontratu sozialaren bidez, alegia. Burujabetza agintariari emateko lotura hitzarmenik ez da, gobernu organoak ordezkari hutsak direlako, eta herriak baliogabe ditzakeelako ordezkariok.

Hala eta guztiz ere, ez da hori Estatu liberal berriek onartu zuten burujabetasun kontzeptua. Hain zuzen, absolutismoaren garaian indarrean zegoen burujabetasun kontzeptua bi modutan joan zen aldatuz, hasieran bi bide horiek kontrajarriak izan arren:

• Herri burujabetza: lehenengo bidea oraintxe aipatu dugu, hau da, Rousseauren «herri burujabetasuna». Bide horren arabera, goreneko botere politikoa herriarena da, eta herritarrek zuzenean adierazten dute beren borondatea, haien ordezko izango den inolako bitartekaririk gabe. Bide honek nahitaez demokrazia eta sufragio unibertsala zituen helburu, nahiz eta XIX. mendeko liberalismo oligarkikoak ez zituen bi kontzeptu horiek biziki maite.
  
  Liberalismoak herri burujabetzaren kontzeptua baliatu zuen absolutismoari aurre egin eta burujabetzea lortzeko, baina garaipenak ordu arteko iraultzaileak Estatu liberal berria kudeatzera eraman zituen neurrian, burujabetzaren kontzeptu askoz ere kontserbadoreagoa xedatu zen.

• Nazio burujabetza: nazioa burujabea izan zedin, goreneko botere politikoa talde bateratu baten esku geratu zen. Talde bateratu hori bere kideen borondatearen gainetik zegoen eta Estatuarekin parekatzen zen; nazioaren eta Estatuaren botere eta eskubideak berberak ziren. Aurrerantzean, burujabetza nazioaren ordezkariez osatutako parlamentuan egongo zen. Sufragio murriztuaren bidez hautatutako ordezkarien agintea baliogabetzerik ez zegoen, bestalde.
  
  Ikus daitekeenez, ikuspuntu liberalaren arabera ugazabek soilik zuten nazioaren borondatea gauzatzeko ahalmena, eta gainerako herritarrek prozesu horretan parte hartzeko aukerarik ez zuten. Estatuak «nazio» izeneko erkidego politikotik bereizita zegoen subjektu izateari utzi zion, aurrerantzean bi kontzeptuen arteko identifikazioa gertatuko baita: estatua juridikoki antolatua dagoen nazioa da.

Amarru horren bitartez gauzatzen da lehen aipatutako paradoxa. Izan ere, itxuraz gizartearen burujabetza babesteko Estatuari aurre egiten bazitzaion ere, Estatuaren nagusitasuna gailendu zen, eta horrela teorikoki burujabea zen nazioaren botere eta eskubideak Estatuaren esku geratu ziren.

Iraultza burgesek berrikuntzak ekarri arren, ez zituen gauza guztiak aldatu. Besteak beste, burujabetzak, Estatuaren printzipio gisa, bere horretan segitu zuen.

«	Estatua osatuta dagoela esaten da gizon talde handi bateko kide guztien artean gehiengoz aukeraturiko gizon bati edo gizonen batzar bati beste guztien ordezkari izateko eskubidea onartzen dion hitzarmena finkatzen denean […] Estatuaren erakunde horretatik eratorriko dira herriaren onarpenez erabateko aginpidea ematen zaion haren edo haien eskubide eta eskumenak.	»
Thomas Hobbes: Leviathan»

XIX. mendean hazi ziren demokraziaren aldeko mugimenduen ondorioz, Estatuak bere oinarri politikoa zabaldu behar izan zuen, burujabetasun murriztuaren kontzeptua hedatuz. Ordu arte, estatu boterearen sorburua klase ekonomiko pribilegiatuaren esku zegoen, baina sufragio unibertsalaren zabaltzeak eta burujabetzaren definizio berriak ahalbidetu zuten sorburu hori herri osoaren gainean jartzea. Praktikan, herri burujabetasunaren eta nazio burujabetasunaren ezaugarriak bateratzen hasi ziren. Lehenengo kontzeptutik sufragio unibertsala jaso zen, eta bigarrenetik ordezkarien bidezko agintea (gerokoan, ordezkariak baliogabe zitezkeen). Bestela esanda, burujabetasun politikoaren jabe teorikoaren, herriaren, eta burujabetasun juridikoaren jabe errealen, ordezkarien, artean eman zen transferentzia prozesua.

Gaur egungo demokrazietan, burujabetza herriarena den aldetik, estatuak zilegitasun osoa du jarduteko.

Absolutismoaren aurkako borrokaren ondorioz botere banaketa lortu zenean, estatu boterearen batasunari aldi berean nola eutsi izan zen Estatu liberalaren bigarren arazoa. Arazoa teorikoa bazen ere, Estatu liberalak nahitaez aurkitu behar zuen ardura eta borondate gune bakarra, hots, botere burujabearen gune ukaezina.

Botere banaketa liberalari buruzko arazoa arau hierarkiaren printzipioa ezarriz konpondu zen. Arau piramidearen gailurrean konstituzioa dagoenez, konstituzioa bera da estatu burujabetzaren zuzeneko adierazlea. Gauzak horrela, zenbaitek diote «konstituzioaren burujabetza» dela Estatu modernoen berezko tresna.

Teoria horien formalizazioari aurre egiteko, XX. mendearen hasieran burujabetzaren planteamendu errealistagoa azaldu zen. Estatu konstituzionalak burujabetza estali egiten du, eta, ondorioz, zuzenbidezko estatua normaltasun egoeretan Estatu gisa baino areago Zuzenbide gisa aritzen da. Baina salbuespen egoeretan, zer egin? Carl Schmittek zioenez, egoera horiexetan agertzen da benetako burujabetza. Burujabetza borondate politiko erabakitzailetzat jotzen duten teoriagileen arabera, salbuespen egoera izendatzeko ahalmenean dago burujabetza. Indarrean dagoen ordenamendu juridikotik kanpo dago salbuespen egoera, eta bertan ohikoak ez diren neurriak erabakitzen dira.

Nahiz eta normaltasun egoeretan inor ez dela burujabe ematen duen, salbuespen egoeretan burujabetzak sekulako garrantzia du, goreneko botere politikoa izateari edota askatasunez erabakitzeko ahalmenari eusten baitio.

Bukatzeko, esan beharra dago teoria errealista horien inguruan estatu botere politikoaren baldintza berriei egokitzen zaizkien burujabetasun kontzeptu berriak agertu direla. Estatuz gaindiko erakundeak edota estatuz azpiko erkidegoak agertu diren heinean, estatu botereak zenbait eskumen galdu ditu, eta boterearen batasuna, ondorioz, hautsi egin da. Horrela, burujabetza «eskumenaren gaineko eskumena» gisa agertu da; azken batean, eskumenak nori, nola eta noiz eman erabaki dezakeena da burujabea, ez beste inor.

Hitz batez, borondate erabakitzaile bakarraren batasunean dago burujabetzaren gakoa.

• Liberal klasikoek, adibidez, Stuart Mill, kontsideratzen dute subiranotzat pertsona bakoitza.
• Errealistek subiranotasuna ikusezina eta garantizatua bezala ikusten dute nazio-estatu legitimoak.
• Arrazionalistek ikusten dute subiranotasuna errealistek ikusten duten antzeko moduan. Hala ere, arrazionalismoak adierazten du nazio-estatu baten subiranotasuna urratuta egon ahal dela muturreko egoeretan, adibidez, giza-eskubideak ukatzean.
• Internazionalistek sinesten dute subiranotasuna zaharkituta dagoela eta ez dela beharrezkoa bakea lortzeko, haien “komunitate globala” sinesmenarekin lotuta. Botere gehiegikeria erabiltzen duten estatu subiranoen harira, adibidez, Hitleren Alemania Nazia edo Stalinen Sobietar Batasuna, haiek argudiatzen dute gizakiak ez daudela babestuta haien estatuarengatik, eta ONUren akta osagarrian oinarritzen den errespetua estatuaren subiranotasunarekiko, oztopo bat dela interbentzio humanitarioarako.[4]
• Anarkistek eta hainbat libertarioak estatu eta gobernuen subiranotasuna ezeztatzen dute. Anarkistek, sarritan subiranotasuna gauza indibidual bat bezala argudiatu dute, Eumeswil eleberrian esaten den bezala. Esate baterako, Salvador Dalík era ironiko “anarko monarkiari” buruz hitz egin zuen; Antonin Artauek Heliogabalus: edo Anarkista koroatuaz; Max Stirnerrek Bakarra eta bere jabetzan; Georges Bataillesek eta Jaques Derridak “antisubiranotasunari” buruz. Beraz, anarkistek gizabanakoaren kontzeptu klasikoa norbanakoaren subiranotasuna bezala batu zuten, kontzientzia politikoaren oinarriak eraikitzen. Kontzientzia bateratua norbanakoaren gainetik dagoen subiranotasuna da, Nietzschek frogatu zuen bezala.
• Inperialistek, burujabetasunaren ikuspuntu bat sostengatzen dute non botere legitimazioa existitzen da  haien borondatea inposatzeko gaitasuna duten estatuetan, indarraren bidez edo indarra erabiltzeko mehatxuaren bidez, gaitasun militar eta politiko gutxiago duten beste estatuen populazioan. Estatu hauek, norberaren burujabetza ezeztatzen dute guztiaren ongintzaren edo jainkotiar eskubideen begirunean.

Matteo Karuffak esaten zuen bezala, “burujabetza akzio publiko eta politiko guztietan dago instituzioen bidez exekutiboko indarren erabilera herriari parte-hartze prozesuetan parte hartzea irekitzen duen guztietan.[5]

Burujabetza doktrina politiko gisa agertu zenez geroztik bere mugaz gaindi hedatu da. Iraganean gerra eta bakearen bidez gauzatzen bazen ere, gaur egun atzerriaren esku hartzea debekatuz eratzen da.

Burujabetzak Estatuari independentzia osoa ematen dio, eta Estatua da bere eskumenen esparruan erabakiak har ditzakeen subjektu bakarra. Ikuspuntu horren arabera, Estatu burujabe guztiek dute berdintasun juridiko formal bera.

Aldarrikapenak aldarrikapen, nazioarteko harreman politikoek argi eta garbi uzten dituzte burujabetzaren benetako mugak (ikus hurrengo atala).

Subiranotasuna hitza teoria politikoan eta zuzenbide internazionalaren doktrinan pisu handia izan du. Hala ere, batzuetan, subiranotasuna hitzaren edukia ilundu eta deformatu egin da , horregatik hainbat modutan ulertu ahal da edo interpretazio desberdinak onartu ahal dira eta izan, horrela, zalantzaren, nahasketaren edo ziurgabetasunaren arrazoia. Arazo nagusia da, terminoaren definizio eta autore asko daudenez, ez dagoela akordiorik kontzeptu honek bilatutako objektua zein den zuzenbide internazionalan.

Jean Bodin-en definizioaren arabera: «Subiranotasuna errepublika baten betirako botere absolutua da», horrek, aldi beran, bere definizioaren objektua zein den zehazten du. Lehenik eta behin errepublika zer den ezartzen du: «gobernu zuzen baten familien eta haien artean komunean daukaten botere burujabea»; horrez gain, bigarren gauza bat plazaratzen du: «bukaera zehaztuta dagoenean, subiranotasuna lortzeko behar diren bideak edo baliabideak ezarri behar dira». Horren ondorioa hau izango litzateke: subiranotasuna beharrezko baliabidea edo bidea da ez edozein gobernu lortzeko, gobernu zuzen bat lortzeko.

Beste aldetik, Carré de Malberg-ek, bere ‘’estatuaren teoria orokorrean’’, subiranotasun kontzeptua aztertu eta banatu ondoren <<kanpoan independentzian eta nagusitasuna estatuaren barnean>>, kontzeptua bikoitza dirudiela aldarrikatzen du, baina azken finean, <<barneko soberania eta kanpoko soberania, soberania bakar eta berdin bateko aldeak besterik ez direla>>.

George Jellinek-ek esan zuen subiranotasuna kontzeptu polemikoa zela, posible da esaldi hori esan izana subiranotasuna definitzen saiatu diren pertsonetan pentsatzen. Agian arrazoi honengatik Hermann Heller-ek Bodino (Jean Bodin) obra berriro irakurtzea gomendatzen du. Honetan esaten hau esaten du: "Jean Bodini buruz hitz egiten dutenek ez dakite zehazki zer izan zen berak irakatsi zuena"

Carlos Augusto Rodríguezek adierazten du subiranotasunaren kritika zientifiko batek termino horren definizio guztiak erakutsi eta jardutako eragozpenak definizio bakoitzaren kontra zuzendu behar dituela. Horrela, bakarrik erakutsiko dira arazoaren ezaugarri orokorrak, eta konponbide praktikoak eskainiko dira.

Kritika zientifiko onetik sortutako ondorio praktikoak ez dira estatuaren doktrinak, zuzenbide konstituzionalean edo Magna Carta benetan disposatzen duenarekin, sortutako gauzekin nahasi behar. Ondorio hauek, nazioarteko zuzenbidearen doktrina elikatzeko erabiliko dira, bereziki, aipatutako zuzenbidearen barnean ‘’soberania’’ kontzeptuak bilatutako objektua argitzeko.

XX. mendean burujabetzaren kontzeptu juridiko-politikoak krisia izan du, bai teoriaren arloan, bai praktikaren arloan.

• Burujabetzaren oinarri den Estatu boterearen batasuna jo du krisiak, barnealde nahiz kanpoaldean. Estatuen barruan, Estatu konstituzional garatuek hasi duten deszentralizazio prozesuan oinarriturik, berezko izaera duten erkidego politikoek dagozkien talde eskubideak eskatzen dituzte. Sarritan federalismoa ez da nahikoa izaten estatu burujabetzaren batasunean oinarritzen den aniztasuna aitortzeko, eta, ondorioz, eratutako Estatuek gero eta burujabetasun eskaera gehiago jasotzen dituzte.
  
  Kanpoaldean dagoen batasuna lausotuz doa, eskumenak eta erabaki politikoak estatuz gaindiko erakundeen eskuetan geratzen diren neurrian. Nazioarteko lankidetzaren eraginez, lehen Estatuen baitan erabakitzen ziren gaiak egun zatikatuta eta hainbat esparrutan barreiatuta daude.

• Estatu botere politikoaren nagusitasuna, burujabetzaren eduki gisa, kolokan dago. Gizarte zibilak gizabanakoen burujabetza aldarrikatzen du, Estatuak herritarren askatasun eta eskubideak errespeta eta babes ditzan. Aldarrikapen hori herri burujabetasuna erdietsi zuen mugimendu demokratikoaren jarraipena da, eta estatu boterearen nagusitasuna mugatu egiten du nolabait.

Nazioartean, lurraldeen arteko oreka berriari eusteko neoinperialismoak esku hartzen du, oreka horrekin bat ez datozen herrialdeen burujabetza sarritan desjabetuz. Estatuen barne arazoetan esku ez hartzeko printzipioa, geroz eta gutxiago errespetatzen da, noizbait errespetatu izan bada. Ahalmen ekonomiko eta militarren arteko desberdintasunak, elkarren mendekotasun komertziala edota baliabideak lortzeko munduko Estatu boteretsuenek duten erraztasuna ikusirik, esan dezakegu zenbait estaturen burujabetza hutsaren hurrengoa dela.

Alabaina, burujabetzaren krisia erlatibizatu behar da. Nazio Estatua krisiak jota dago, Estatuaren beraren botere politikoa modu berrian ulertzera behartuta dagoelako; baina horrek ez du esan nahi, ezta gutxiagorik ere, boterea desagertuko denik edo eratutako Estatuek beren boterea kanpoko zein barneko norbanakoen eta taldeen mesedetan galduko dutenik.

Egun, erkidego politiko burujabeak eta ez burujabeak ditugu oraindik, eta burujabetzaren aldeko eskaerak areagotuz doaz. Estatua, edo botere politiko burujabea, da oraindik munduaren antolamenduaren oinarri. Estatuak betetzen dituen kohesio, batasun eta menderatze funtzioak funtsezkoak dira indarrean dagoen produkzio sistemarentzat, eta horrela den bitartean burujabetzak botere politiko gisa bere horretan segituko du. Oro har, botere politikoaren sorburuari buruzko eztabaidak edota salbuespen egoera politikoetan boterea noren esku geratu behar den inguruko tirabirak ez dira berehalakoan isilduko, ez gizartean bizi garen bitartean, behinik behin.

• Independentzia
• Autonomia