Sri Lanka

Sri Lanka satelite irudian

Sri Lanka Indiako ozeanoan kokatua dago, Indiatik 50 kilometrora eta Palk itsasarteak banandua. Hala ere, ia bat egiten dute Adamen Zubia deritzon hondarrezko uharte katea dela-eta. Rama jainkoak eraiki omen zuen zubi hau, mitologia hinduaren arabera. Badirudi, aspaldi kontinentea eta uhartea lotzen zituen istmoa zela, 1480 inguruan zikloi batek suntsitua.

Sri Lankako uharteak 440 km luze eta 200 zabal den arrautza baten itxura du. Lau alderdi nagusi bereiz daitezke. Erdialdeko lurralde menditsua, batez besteko 1.500 m dituena, mendi garaiez, goi-ordokiez, arroila estuez eta ibar sakonez osatua da; ia uhartearen erdi-erdian du mendirik garaiena: Pidurutalagala (2.524 m). Hego-mendebala ere menditsua da. Ekialdea laua da, baina tarteka muinoak ditu. Iparraldea lur emankorreko ordoki zabal bat da, eta iparralderen Jaffnako penintsula dago, koralezko itsas-hautsiez osatua. Sri Lankako uharteak ibai txiki asko ditu, erdialdeko mendietatik gurpil bateko erradioen antzera sortzen direnak; guztietan luzeenak, Mahaweli Ganga ibaiak, 329 km ditu.

Bertako klima tropikal hezea da. Batez besteko tenperaturak 16 °C (Nuwara Eliya, erdialdean, 1.990 m) eta 32 °C (Trincomalee, hego-ekialdean) arteko tartean daude. Herrialde osoa kontuan hartuz, urteko batez besteko tenperatura 28 °C da. Urtarrila da hil freskoena, maiatza beroena eta montzoi garaiaren hasiera. Euria urte sasoi bakar batera mugatzen da, hego-mendebaleko montzoiak baitakar gehiena, maiatzetik urrira: 5.000 mm hego-mendebalean, eta 1.000 mm, gehienez ere, ipar-ekialdean.

Hego-mendebaldean baso tropikal trinkoa hazten da, ipar-ekialdean hosto iraunkorreko basoak daude (ebanoa eta kaoba), zuhaixka arantzadunak ipar-mendebalean eta hego-ekialdean, eta sabanako moduko belardiak ekialdean.

Sri Lankako etnien banaketa geografikoa. Berrian argitaratutako infografia.

Sri Lankako biztanleen artean, zingalesek osatzen dute etnia nagusia, biztanleria osoaren % 70 baino gehiago hartzen baitute. Uhartean bizi diren beste etnia nagusiak tamilak eta arabiar itsasketarien ondorengo mairu edo musulmanak dira. Etnien banaketa zehatza hau da: zingalesak, % 74; tamilak, % 18,2; Sri Lankako mairuak, % 7,1; besteak, % 0,7. Tamilak gutxiengo izan arren, eragin politiko handia dute. Independentzia lortu zenetik ugariak izan dira gehiengo sinhalaren eta gutxiengo tamilaren arteko tentsioak. Bando bateko zein besteko milaka pertsona hil dira gerra etniko luzean. 2001. urtean su etena sinatu zen. Ordutik, behin betiko bake hitzarmena finkatzen diraute. Erlijio banaketa hau da: budismoa, % 69,3; hinduismoa, % 15,5; islama, % 7,6; kristaua, % 7,5; besteak, % 0,1. Kolonizazioaren ondorioz, ingelesa populazioaren %80k hitz egiten du.

Sri Lankako biztanleriak oso ugaltze bizkorra izan du XX. mendean zehar, eta gobernuak jaiotza kopurua murrizteko neurriak hartu zituen 1970etik aurrera. Uharteak biztanle dentsitate handia du (262 km²-ko), eta toki jendetsuena hego-mendebaldeko kostaldea da; biztanleriaren laurden bat baino gehiago hirietan bizi da. Bertan daude Sri Lankako industria eta zerbitzu nagusiak. Osasun arazo nagusiak filariasia, malaria, tuberkulosia eta elikadura urritasunetik eratorritako eritasunak dira. Biztanleen batez besteko bizi itxaropena 69 urtekoa da gizonezkoentzat eta 75 urtekoa emakumezkoentzat, inguruko herrialde askokoa baino handiagoa. Irakaskuntza doakoa da maila guztietan, eta nahitaezkoa 5-13 urte bitartekoentzat. Sri Lankako 15 urtetik gorako biztanleen artean, gizonezkoen % 91 eta emakumezkoen % 81 alfabetatuak daude.

Sri Lankako txanpona (I. mendea)

Dirudienez, uharteko lehen biztanleak Asiako hegoaldetik joandako proto-australiarrak ziren. K.a. V. mende inguruan, Indiako iparraldeko indoeuroparrak iritsi ziren uhartera, eta han bizi zirenekin batera, gaur egungo zingales etniaren oinarria osatu zuten. Askoz geroago, K.o. lehen mendeetatik aurrera, Indiako hegoaldeko tamilak iritsi ziren, eta gehienak iparraldean finkatu ziren. K.a. III. mendean, budismoa uhartera sartu zen ezkero, Anuradhapura hiria garrantzi handiko politika eta erlijio gune bilakatu zen, Zeilan (Sri Lanka uhartearen lehengo izena) osoa menderatu zuena X. mendea arte. Aipagarri da zingalesek sortu zuten ureztapen sistema, antzinateko aurreratuenetakotzat hartzen baita. 993. urtean, Indiako hegoaldeko cola herriak hartu zuen uhartea, baina, 1070. urtean, Vijayabahu printzeak zingalesei itzuli zien atzera. Vijayabahuk Polonnaruva hirian ezarri zuen hiriburua (1070-1200). XIII. mendetik aurrera, tamilek gero eta esku handiagoa zuten iparraldean, eta zingalesak hegoaldeko eremu hezeetara joan ziren bitartean, Indiako hegoaldeko dinastia batek tamilen erreinua sortu zuen XIV. mendean. Tamil gehienak Jaffanako penintsulan elkartu ziren. Harrezkero, zingalesak eta tamilak bananduak daude. Bestalde, XIII, XIV, eta XV. mendeetan, indiarrak, txinatarrak eta malaysiarrak ere uhartean sartu ziren.

Sri Lankako erljio nagusia budismoa da. Irudian, hango Buda estatua bat.

XVI. mendetik, merkatari portugaldarrek eta holandarrek portuak ezarri zituzten kostan, Zetaren Bidean geldialdia egiteko aparteko tokia zen eta. Halaber, europarrek kosta kontrolatzen zuten bitartean, lurraldearen barrualdea independente mantendu zen. Zehatzago, 1505etik aurrera, portugaldarrak Zeilango kostaldean finkatu ziren, eta uharteko erregeen arteko liskarrez baliatuz, eta beren babespekoei erregetza lortzen lagunduz, XVII. mendearen hasierarako uharte gehiena mendean zuten. Zingalesek erreinu burujabe bat sortu zuten Kandy hirian. Kandyko erreinuak deituta, holandarrek uhartetik kanpora egotzi zituzten portugaldarrak; Zeilan Sortaldeko Indietako Konpainia Holandarraren mendean geratu zen 1796 arte. Izan ere, Britainia Handiak 1796an uhartea eta 1802an Kandyko erreinua hartu zituen, eta horrenbestez, 1802an, Zeilan britainiar kolonia bilakatu zen, Ceylon izenarekin. Ceylonek Indiako malko esapidea hartu zuen, Indiarenganako hurbiltasuna zela eta. Britainiarrek Indiako hegoaldeko tamilak ekarrarazi zituzten kafe sailetan lan egitera; eta 1830etik aurrera, uharteko ekonomia kafearen ekoizpenean oinarritu zen. Baina gaitz batek kafe-sailak galdu zituen, eta 1880an tea lantzen hasi ziren, oso emaitza onekin; handik gutxira, tea Zeilango diru-iturri nagusia zen. Bien bitartean, XX. mendearen lehen urteetan, zeilandar abertzaletasuna indarrez hazi eta hedatu zen erlijioan, gizartean eta irakaskuntzan. 1919an Zeilango Nazio Kongresua sortu zen, zingalesak eta tamilak batzen zituen alderdi nazionalista. Zeilanek, britainiarren mendean, gero eta autonomia handiagoa izan zuen, eta 1947an burujabetasuna lortu zuen, Commonwealth erakundearen barruan.

Sri Lanka Errepublika Independente Sozialista da. Hiriburuak Kolonbo (administrazioa) eta Kotte edo Sri Jayewardenepura Kotte (legebiltzarra) dira.

Demokrazia tradiziorik luzeena duen estatu ez mendebaldarra da. Sistema presidentzialaren eta parlamentarioaren arteko nahasketa da sistema politikoa. Presidenteak botere legegilea eta militarra ditu. Nazioarteko harremanei dagokienean, Sri Lanka NBEren eta ez-alienatuen mugimenduaren partaide da, baita Asiako estatuen Tratatuaren kide ere.

Sri Lankak merkataritza libreko ekonomia du, baina estatuak esku handia du sektore askotan. Ekonomiaren jarduera sendoenak nekazaritza, zerbitzuak eta industria arina dira. Arroza da lantzen den gai nagusia, eta orobat da bertakoen oinarrizko elikagaia. Sri Lanka munduko laugarren herrialde te ekoizlea da. Baina te, koko eta kautxu sailen nazionalizazioa ez da ondo administratu, eta etekinak lehiakideenak baino askoz ere apalagoak izan dira; gai horien esportazioa % 95eko zen 1970ean eta % 31ra besterik ez zen iritsi 1991n. Industriari dagokionez, asko hazi da Sri Lankako industria, eta BPGren laurdena osatzen du. Ehungintza eta jantzigintza dira industria nagusiak. Azpiegiturak nahiko aurreratuak daude eta barne merkataritza egokia da, baina hornikuntza elektrikoei dagokionez, herrialdea nahiko atzeratuta gelditu da. Energia hidroelektrikoak, meteorologiaren mende, erabiltzen den energiaren herena hartzen du. Turismoa asko jaitsi da gorabehera politikoak direla-eta. Gerratik ihesi joan diren tamilak eta Persiako golkoko herrialdeetara joan direnek bidaltzen duten dirua garrantzizko diru iturria da Sri Lankan. Bestalde, Sri Lankak atzerriko inbertsioak erakartzen jakin izan du. Dena dela, atzerriko zorra hazi egin da; politika ahultasunak hazkunde ekonomikoa geldiarazi du, eta, oro har, munduko burtsen gorabeheren mende dago oraindik.

Hiri nagusien inguruan (Kolonbo eta Kandy) bigarren sektorea da nagusi. Ekonomiak urteko % 5,3ko hazkundea metatzen du. Egun mundu mailako merkataritza harremanen barruan dago. NBEk munduko estatu guztien artean eginiko Giza Garapenaren Indizeak 0,751 markatzen du, eta 93. postuan dago. Gizarte-adierazle hori hiru parametroetan oinarritzen da: haurren eskolatze tasa, bizi itxaropena eta BPG per capitaren arteko batez bestekoa. Sri Lanka, beraz, herrialde garatuen eta azpigaratuen arteko tarteko multzoan dago, Txina, India eta Venezuela herrialdeekin batera. Erosteko ahalmenaren berdintasuna, 86,72 milioi US$-koa da. Beraz, Sri Lankan klase ertainaren presentzia dago, nahiz eta populazioaren %25a pobrezian bizi.

• (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.