Basarto

Basarto edo sorgoa (Shorgum bicolor) Shorgum[1] (/ˈsɔːrɡəm/) generoko graminea da, Poaceae familiakoa. Bere fruituak irina egiteko, gizakien eta animalien elikadurarako eta etanola ekoizteko erabiltzen da. Basartoa Afrikan sortu zen, eta, gaur egun, eskualde tropikal eta subtropikaletan asko lantzen da[2]; Afrikan, Erdialdeko Amerikan eta Asiako Hegoaldean oso landare garrantzitsua da, eta, bere produkzioan oinarrituta, munduko bosgarren zerealetik erabiliena. Basarto eta sorgo izenez gain, baditu beste izen batzuk: artatxiki handia[3], erratz-artoa[4] ginea artoa[5], durra[6], imphee[7] kafir, mtama, jowar[8] miloa[9] edo kaolianga esaterako. Basartoa da munduko bosgarren zereal-laborerik garrantzitsuena arroza, garia, artoa eta garagarraren atzetik; 2021ean urtean, 61.000.000 tonako ekoizpen globala izan zuen[10]. Basartoa urtekoa da, normalean, baina laborantza batzuk iraunkorrak dira. 4 metrotik gorako altuera izan dezaketen multzoetan hazten da. Alea txikia da, 2 eta 4 milimetro bitarteko diametrokoa. Basarto gozoak, batez ere bazka, almibarretan eta etanolerako hazten diren basarto-laboreak dira, eta alerako hazitakoak baino altuagoak dira[11][12].

Basarto
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaPoales
FamiliaPoaceae
LeinuaAndropogoneae
GeneroaSorghum
Espeziea Sorghum bicolor
Moench
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuaksorghum (en) Itzuli
Genomaren kokapenaplants.ensembl.org…

Lantzen den espeziea Sorghum bicolor da; haren senide basatiak Sorghum genero botanikoa osatzen dute. Urteroko landare gisa erabiltzen da, nahiz eta tropikoetan uzta bat baino gehiago eman dezakeen, eta, berez, ez da urtero hiltzen.

Afrikako ekialdean du jatorria, orain dela 5000 urte inguru Etiopian landatzen hasi zenean. Leku lehor eta beroetara ondo moldatuta dago, baita ingurune kutsatuetara ere.

Historia

Basarto edo sorgoaren lehen aztarna arkeologikoak Nilo ibaiaren goi aldeko Nabta Playan daude, (K.a. 8000. urtea). Hala ere, basa-sorgoak dira, ale txiki eta erraki hauskorrarekin. Basartoa bere arbaso basatitik etxekotu zen, duela 5000 urte baino gehiago, gaur egungo Sudango lurretan. Froga berriena Sudango ekialdeko Kassala ondoko arkeologia-aztarnategi batetik dator, K.a. 3500 eta 3000 urte bitartekoa, eta Butana kultura-talde neolitikoarekin lotuta dago[13]. Europako kolonialismoaren aurretik, Alodia Erreinuko eta Saharaz hegoaldeko kultura gehienen oinarrizko elikagaia zen[14].

Basarto alea ezin da kontsumitu digeriezina den azala kendu ezean. Esklaboen salerosketa transatlantikoan, azala kentzeko modu bakarra zen eskuz, motrailuz[16]. Estatu Batuetan, emakume esklaboek egiten zuten lan gehiena basartoaren prestaketan, eta ale garbiketa lanak egiten zituzten, irina bihurtuz[16]. Estatu Batuetako basartoa Ben Franklinek erregistratu zuen lehen aldiz, 1757an[17].

Basarto barietate batzuk garrantzitsuak ziren azukre merkataritzarako. 1857an, James F.C. Hydek idatzi zuen: «Gai gutxi dira garrantzitsuagoak guretzat, herri gisa, azukrea ekoiztea baino, zeren ez dago herrialderik, biztanleriaren arabera, AEBk adina kontsumitzen duenik»[18]. Azukrearen prezioa igotzen ari zen Britainia Handiko Indietako ekoizpen murrizketarengatik eta gozogintza eta kontserbako fruten eskaeraren handitzearengatik, eta Estatu Batuek aktiboki ari ziren bilatzen Iparraldeko estatuetan ekoiztu zitekeen azukre-landare baten bila. Txinako azukre-kanabera deiturikoa eskualde horretan emankorra eta errendimendu handiko landare gisa ikusi zen[19].

Richard Pankhurstek (Augustus B. Wylde aipatzen) dio: XIX. Mendean, Etiopian, askotan, landu berri lurretan ereindako lehen laborantza zela, adieraziz zereal horrek ez zuela goldatze zehatzik behar, eta bere sustraiak, ongarri on batean deskonposatu ez ezik, lurra apurtzen ere laguntzen zuten lurpekoa agortu gabe[20]

XIX. mendeko Europako kontuetan, askok artatxiki terminoa erabiltzen zuten, bai artatxiki perla (Cenchrus americanus), bai basartoarentzako. Portugaleko erreferentzietan, Milho erabili zen artoa zein basartoa izendatzeko, eta ikertzaileek uste dute hori haien ziklo begetatiboa antzekoa delako dela, nahiz eta basartoak heltzen denean borla erakusgai borobil bat sortzen duen, artotik ezberdina, zeinak azala ekoizten duen. Europako kontuetan, zaila da jakitea artoa, artatxikia edo basartoari buruz ari diren. Laborantza horiek guztiak Afrikan hazi, eta esklaboen ontzietan saldu ziren[16].

Laborantza
Grains
Panikula adarra galburukin
Infruteszentzia
Red and white grains
Hazi gorriko burua hazi zurien buruan uztatua

2022an, Shorgum bicoloren ekoizle nagusiak Nigeria (% 12), AEB (% 10), Sudan (% 8) eta Mexiko (% 8) izan ziren[21]. Europan ere, arrakastaz lantzen da; landatutako eremuaren terminoetan, ekoizle garrantzitsuena Frantzia da, eta, ondoren, Italia, Espainia eta Europako hego-ekialdeko zenbait herrialde, hainbat mila hektareako laborantza guneekin[22]. Basartoa zenbait tenperatura, garaiera altu eta lurzoru toxikotan hazten da, eta hazkundea berreskuratu dezake lehorte batzuen ondoren[11]. Hazkunde-tenperaturarik onena 12-34 ºC da, eta hazi garaiak ~ 115-140 egun irauten du[23]. Lurzoru sorta zabal desberdinetan hazten da, buztin astunetik hareazko lurzoruetaraino eta pH tolerantzia 5,5 eta 8,5 bitartekoa[24]. Gutxienez bi urte lugorrian geratu den edo lekaleen laborantzaren txandaketa aurreko urtean izan duen landa-eremua behar du[25]. Dibertsifikatutako 2 edo 4 urteko laborantza-txandaketak basartoaren etekina hobetu dezake; gainera, hazkunde baldintzetarako erresistentzia handiagoa izan dezake[26]. Nutrizio-baldintzei dagokienez, basartoa alderatu daiteke hazkuntzarako nitrogenoa, fosforoa eta potasioa behar duten beste zereal aleen laboreekin[27]. Lehortearen aurrean, laborantza erresistenteenetakoa egiten duen bost ezaugarri ditu:

  • Hosto-azaleratik sustrairaino duen eremu-erlazioa oso handia da.
  • Lehorte garaian, hostoak biribiltzen ditu transpirazioan ur galera murrizteko.
  • Lehorteak aurrera egiten badu, lo moduan sartzen da hil baino lehenago.
  • Bere hostoak argizari kutikula batez babestuta daude.
  • C4 karbonoen finkapena erabiltzen du; beraz, C3 landareak behar duen ur kopuruaren herena soilik erabiltzen du.
Field in Addi Azmera
Basarto eremua
Basartoaren hazkunde aldiak
AldiaZer[23][28]
ILarrialdia, airearen tenperaturaren eta lurzoruaren hezetasunaren arabera, hazi eta 3 eta 10 egun artean
IIHirugarren hosto ikusgaiaren lepokoa
IIIBosgarren hosto ikusgaiaren-lepokoa, larrialditik ~ 21 egunera
IVEgoera begetatibotik ugalketarako aldaketa, 7 eta 10 hosto zabalduta, loratze hastapena
VHosto guztiak guztiz zabalduta
VILandareen erdiak loratzen (landan edo banakako landarean)
VII"Masa biguna": alearen pisu lehorraren batez besteko ~ % 50 metatzea
VIII"Masa gogorra": alearen pisu lehorraren elikagai osoen batez besteko ~ % 75 xurgatzea
IXHeldutasun fisiologikoa: landarearen gehieneko pisu lehorra

Nutrizio-balioak
Basartoa
Balio nutrizionala 100g-ko
Energia1,418 kJ (339 kcal)
74.63 g
Zuntz dietetikoak6.3 g
3.30 g
11.30 g
†Ehunekoak AEBko heldu batentzako eguneroko gomendio dietetikoak hartuta kalkulatu dira.

Basartoa aberatsa da zenbait mineraletan, hala nola Fosforo, potasio eta Zink[29]. Basartoaren nutrizio-balioak arrozaren, artoaren eta gariaren parekoak dira. 100 g basarto aleen energia-balioa 296,1 eta 356,0 kcal bitartekoa da[29]. Aleek % 60-75 karbohidrato, % 8-13 proteina eta % 4-6 gantz dituzte[30]. Zurtoinaren sakarosa eta glukosa edukia % 10-16 da[30]. Alderaketan, azukre-kanaberak % 10-20ko azukre-edukia du. Horrela, basartoa azukre-kanaberaren alternatiba gisa erabil daiteke. Basartoaren almidoiaren Digestio-erraztasun apala proteina eta taninoekin almidoi pikorren arteko elkarteak sortzen du[29]. Proteinen digestio-erraztasuna garia eta artoa baino txikiagoa da[29]. Gariaren, zekalearen eta garagarraren prolaminekin kontrastean, basartoaren kafirinek ez dute erreakzio alergiko edo erantzun autoimmunerik gizakiengan[29]. Gainera, basartoaren propietateak gliadinarekin lotutako peptido toxikoen adierazpena inhibitzen du, horrela, basartoa zeliakia gaixotasuna duten pertsonek kontsumitzeko ale segurua bihurtuz[29]. Jowarra da gari eta arrozaren ordezkorik onena elikadurari dagokionez, tiamina, niazina, riboflavina eta folato maila altuak dituelako.

Laborantza zailtasunak

Belar txarrak ondo zaintzea erronka handia da basartoaren laborantzan, gazteen hazkuntza motelagatik. Kontrola mekanikoki egin daiteke, baina kontu handiz egin behar da, basartoak sustrai-sistema fin eta azalekoa duelako[22].

Izurrite eta parasitoak
Pedunkulu-ezaugarri berkurbatua. Barietate batzuetan eta baldintza jakin batzuetan, panikula astunak pedunkulu bigun gazteak bihurrituko ditu; gero, jarrera horretan egurtuko da. Bizardun infloreszentziarekin konbinatuta, hegaztien aurkako bi tolesturen defentsa osatzen dute.

Intsektuen erasoa mehatxu handia da. Jakinarazi dutenez, 150 espezie baino gehiagok kaltetzen dute basartoa garapen-fase desberdinetan. Mehatxu horrek biomasa galera nabarmena sortzen du[31]. Basartoa Striga hermonthica landare-parasitoaren ostalaria da[32]. Bizkarroi hori laborantza-izurrite suntsitzailea da. Europako arto-zulatzailea (Ostrinia nubilalis) infestatutako erratz-artoa garraiatzean sartu zen Ipar Amerikan[33].

Mali iparraldean, izurrite-espezie hauen berri eman da sorgo-laboreetan[34].

  • Atherigona soccata (basarto kimuen eulia, izurrite nagusia): larbek sorgo hostoaren hazkuntza puntua mozten dute.
  • Agonoscelis pubescens sorgo izurrite gisa ere hartzen da.
  • Busseola fusca (arto-zulatzailea; Lepidopteroa, Noctuidae) artoa eta basartoari egiten dio eraso, eta altuera handitan gertatzen da batez ere. Ekialdeko Afrikan izurrite arrunta da, baina Mendebaldeko Afrikara ere hedatu da.
  • Chilo partellus (zurtoin-zulatzailea; Lepidopteroa, Crambidae): Ekialdeko Afrikatik sartua, hedatuz doana. Larbek basartoa eta artoa erasotzen dute. Altuera baxu eta ertainean aurkitzen da.
  • Contarinia sorghicola (basartoaren eltxoa edo «cecidomyie du sorgho» frantsesez; Dipteroa, Cecidomyiidae): Helduak eltxoen antza du. Larbak basarto-aleen obulutegiez elikatzen dira.
  • Melanaphis sacchari (azukre-kanaberaren afidoa) basartoa erasotzen du.
  • Sitophilus zeamaisek (arto-gurgurioa) eta Sitotroga cerealellak (Angoumois ale-sitsak) gordetako basartoa eta artoari erasotzen dute[34].

Basartoak kitinasak sortzen ditu onddoen gaixotasunen aurkako defentsarako konposatu gisa[35]. Kitinasa gehigarrien transgenesiak labore honen gaixotasunen erresistentzia areagotzen du[35].

Uzta eta prozesatzea

Uzta, garapen bidean dauden herrialdeetan, eskuz egiten da gehienbat. Aleek dituen artaburua zurtoinetik mozten da % 16-20ko hezetasun egokia lortzen duenean. Hazien heldutasuna haziaren eta landarearen arteko loturan puntu beltz bat agertzean antzeman daiteke[23]. Gero, jotzea, eskuz edo mekanikoki egin daiteke. Haziek gorde aurretik, % 10eko hezetasunera soilik iritsi behar dute, hezetasun handiagoak lizunen hazkuntzan eta haziak ernetzen laguntzen baitu[36].

Erabilerak
Two 'turkey tail' style brooms
'Indioilar erratza' motako erratzak
Basarto egosia

Basartoa munduko leku askotan lantzen da gaur egun[37]. Aleak gizakien elikagai gisa eta likoreak, animalien pentsuak edo bio-oinarri duen etanola egiteko erabiltzen dira. Basartoaren alea glutenik gabekoa da; erresistentzia handia duen almidoi[erreferentzia behar] kantitate handia du, eta konposatu fenoliko ugari eta anitzak ditu beste zereal-labore handi batzuekin alderatuta[38][39].

Sukaldaritzarako erabilera

Asiako eta Afrikako leku askotan, basarto alea kultura askoren oinarrizko elikagaia osatzen duten ogi lauak egiteko erabiltzen da[40][41]. Lehertutako aleak mokadu ezagunak dira Mendebaldeko Indiako zenbait lekutan[42].

Indian, non normalean jwaarie, jowar, jola edo jondhalaa deitzen zaion, basartoa elikadura iturri nagusietako bat da Rajastan, Punjab, Haryana, Uttar Pradesh eta Maharashtra, Karnataka eta Telanganako Dekkan-en goi-ordokiko estatuetan. Ale horietatik bhakri, jowar roti edo jolada rotti izeneko indiar ogia prestatzen da[43][44].

Tunisian, normalean droô deitzen zaion tokian, ahi izeneko plater tradizionala prestatzen da basarto eho hautsarekin, esnearekin eta azukrearekin. Platera neguko hilabeteetan kontsumitzen den oinarrizkoa gosaria da[45].

Erdialdeko Amerikan, batzuetan, basartoarekin tortillak egiten dira. Nahiz tortillak egiteko hobetsia artoa izan, basartoa oso erabilia da, eta ondo hartua da Hondurasen. Tortillak egiteko, basarto zuria hobesten da[46].

Basartoaren almibar gozoa basarto-melaza izenez ezagutzen da Estatu Batuetako zenbait lekutan, nahiz benetako melaza izan ez.

Hegoaldeko Afrikako herrialdeetan, basartoa, esnearekin, azukre eta gurinarekin batera, Maltabella egiteko erabiltzen da, artatxikiaren ahiaren aldaera bat.

Edari alkoholikoa

Txinan, basartoa gaoliang (高粱) izenez ezagutzen da, eta hartzitu eta destilatu egiten da baijiu (白酒) izenez ezagutzen den pattarra sortzeko; horietako ospetsuena Maotaia (edo Moutai) da. Taiwanen, Kinmen izeneko uhartean, basarto arrunta basarto-likore bihurtzen dute. Afrikako hainbat herrialdetan, hala nola Zimbabwe, Burundi, Mali, Burkina Faso, Ghana eta Nigeria, barietate gorriko eta zuriko basartoa garagardo opako tradizionala egiteko erabiltzen da. Basarto gorriak kolore arre-arrosa bat ematen dio garagardoari[47].

Bio-oinarri etanola

Australian, Hego Amerikan eta Estatu Batuetan, basarto alea abereak elikatzeko, eta gero eta gehiago etanol-landareetan erabiltzen da batez ere[48]. Zenbait herrialdetan, bioerregaia ekoizteko basarto-zurtoin gozoak erabiltzen dira zukua zukutuz eta gero etanol bihurtuz[49]. Estatu Batuetako Texas A&M Unibertsitateak probak egiten ari da hosto eta zurtoinetik abiatuz AEBn etanola ekoizteko barietate onenak aurkitzeko[50].

Nekazaritza

Abereentzako pentsu eta bazkan erabiltzen da. Hala ere, bere erabilera mugatua da, zeren basartoaren almidoia eta proteina zailagoa da animaliek digeritzeko artoaren almidoiak eta proteinak baino. Ganaduari buruzko ikerketa batek frogatu zuen lurrunean eho basartoa lehorrean zapaldutakoa baino hobea zela, eguneroko pisua hobetzen zuelako[37]. Txerrietan, basartoa artoa baino elikadura-aukera eraginkorragoa dela frogatu da bi aleak modu berean prozesatzen direnean[37].

Barietate hobetuak sartzeak, kudeaketa praktika hobetuekin batera, basartoaren produktibitatea areagotzen lagundu du. Indian, produktibitatearen igoerak sei milioi hektarea lur askatu dituela uste da. ICRISAT (Tropiko Erdi Idorretarako Nazioarteko Laboreen Ikerketa Institutua) bazkideekin elkarlanean, labore-barietate hobeak ekoizten ditu, basartoa barne. Institutuaren 194 bat basarto laborantza lur hobetu askatu dira[51].

Basartoa artoaren alternatiba gisa

Basartoa (artoaren) alternatiba gisa hazi daiteke. Esaterako, laborantza txandakatze batean, artoa basartoarekin ordezka daiteke[52]. Basartoak artoaren nutrizio-balioaren % 96 du. Horrez gain, artoa baino proteina gehiago dauka. Hala ere, kontuan izan behar da proteina-kontzentrazioa alda daitekeela eta, beraz, uztan egiaztatu behar dela. Gainera, basartoa artoa baino gutxiago digeritzen da aminoazidoen profilagatik[53]. Gainera, substantzia mingots batzuk ere baditu, eta horrek ez du oso gustukoa egiten[53]. Desabantaila horiek izan arren, basartoa irtenbide egokia da ura mugatuta dagoen eskualde beroagoetarako. Beste abantaila bat da basartoak artoaren pareko errendimendua duela[54].

Beste erabilerak

Arto-erratz tradizionala egiteko ere erabiltzen da[55]. Basarto landarearen berreskuratutako zurtoinak Kirei ohol gisa merkaturatzen den arotz-material apaingarri bat egiteko erabiltzen dira.

Belar gisa

Shorgum bicoloren arraza belartsuak, zentzu zabalean, batez ere Sorghum × drummondii[56], shattercane izenez ezagutzen dira[57].

Ikerketa

Ikerketak egin dira landareak tenperatura hotzekiko tolerantzia handiagoa izango duen gurutze genetikoa garatzeko eta lehortearekiko tolerantziarako mekanismoak argitzeko, klima tropikaletako jatorria baitu[58][59][60][61].

Estatu Batuetan, hori garrantzitsua da, artoaren kostua etengabe handitzen ari baitzen gasolinari gehitzeko etanolaren ekoizpenean erabiltzeagatik.

Basartoaren siloratzea arto siloratzearen ordez erabil daiteke esnetarako behien dietan[62]. Ikerketa gehiagok aurkitu dute esne-azienda elikatzen denean basartoak nutrizio-balio handiagoa duela artoarekin alderatuta, eta prozesaketa mota ere ezinbestekoa da alearen elikadura maximoa biltzeko. Basartoak esne-ekoizpena areagotu egin zuen lurrunean eho malutekin elikatzeak lehorrean zapaldutakoarekin alderatuta[62].

Basartoari buruzko Ikerketa gehigarriak egiten ari dira elikagai-iturri potentzial gisa, munduko gero eta elikagai-eskari handiagoa asetzeko. Basartoa erresistentea da lehortearekin eta beroarekin lotutako estresarekin. Basartoaren azpiespezieen arteko aniztasun genetikoa izurrite eta patogenoekiko erresistentzia handiagoa da hain anitz ez diren beste elikagai-iturri batzuek baino. Horrez gain, oso eraginkorra da eguzki-energia energia kimikoa bihurtzeko, eta baita uraren aprobetxamenduan ere[63]. Ezaugarri horiek guztiek etorkizun handiko hautagai bihurtzen dute mundu mailako elikagaien eskari gero eta handiagoari erantzuteko. Hori horrela, mundu osoko talde askok basartoaren inguruko ikerketa-ekimenak egiten ari dira (bereziki Sorghum bicolorekin): Purdue Unibertsitatea[64], HudsonAlpha Institute for Biotechnology[63], Danforth Plant Science Center[63], Nebraskako Unibertsitatea[65], eta Queensland-eko Unibertsitatea[66] besteak beste. Queenslandeko Unibertsitateak ugalketa-aurreko jardueretan parte hartzen ari da laboreen ahaide basatiak emaile gisa eta barietate ezagunekin hartzaile gisa basartoak estres biotikoekiko erresistenteagoak izan daitezen[67].

Basartoaren beste ikerketa-aplikazio bat bioerregai gisa da. Basarto gozoak azukre-eduki handia du bere zurtoinean, etanol bihur daitekeena. Biomasa erre eta ikatz, sintesi-gas eta bio-olio bihur daiteke.

Genoma

Sorghum bicolor-en genoma 2005 eta 2007 artean sekuentziatu zen[68][69]. Oro har, diploidetzat hartzen da, eta 20 kromosoma ditu[70], hala ere, basartoaren jatorri tetraploidea iradokitzen duten frogak daude[71]. Genomaren tamaina 800 Mbp-koa da, gutxi gorabehera[72].

Paterson et al., 2009k 739 megabaseko genoma multzoa eskaintzen du[73]. Gehien erabiltzen den genomaren datu-basea SorGSD da Luok et al. mantentzen duena, 2016[73]. Adierazpen atlas bat dago eskuragarri Shakoor-ek et al. gordetakoa, 2014, 27.577 geneekin[73]. 2021etik aurrera, ez dago pangenomarik eskuragarri[73]. Hobekuntza molekularretarako (edo beste helburu batzuetarako) SNP matrizea sortu dute Bekele-k et al., 2013, Illumina, Inc. 3K SNP Infinium bat[73].

Erreferentziak
  1. USDA, NRCS (n.d.). "Sorghum bicolor". The PLANTS Database (plants.usda.gov). Greensboro, North Carolina: National Plant Data Team. Retrieved 2 February 2016.
  2. Dillon, Sally L.; Shapter, Frances M.; Henry, Robert J.; Cordeiro, Giovanni; Izquierdo, Liz; Lee, L. Slade. (2007-10). «Domestication to Crop Improvement: Genetic Resources for Sorghum and Saccharum (Andropogoneae)» Annals of Botany 100 (5): 975–989.  doi:10.1093/aob/mcm192. ISSN 0305-7364. PMID 17766842. PMC 2759214. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  3. BSBI List 2007 (xls) Botanical Society of Britain and Ireland. Archived from the original (xls) on 2015-06-26. Retrieved 2014-10-17.
  4. (Ingelesez) «Definition of BROOMCORN» www.merriam-webster.com 2023-12-07 (Noiz kontsultatua: 2024-01-20).
  5. (Ingelesez) «Definition of GUINEA CORN» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-20).
  6. (Ingelesez) «Definition of DURRA» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-20).
  7. (Ingelesez) «Definition of IMPHEE» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-20).
  8. «jowar» The Free Dictionary (Noiz kontsultatua: 2024-01-20).
  9. (Ingelesez) «Definition of MILO» www.merriam-webster.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-20).
  10. (Ingelesez) Food and Agriculture Organization. 2024-01-12 (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  11. "Grassland Index: Sorghum bicolor (L.) Moench".
  12. (Indonesieraz) «RODA4D : Link Situs Toto Togel Terbaik No 1 di Indonesia» SITUS TOTO (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  13. (Ingelesez) Staff, News. (2017-09-28). «Earliest Evidence of Domesticated Sorghum Discovered | Sci.News» Sci.News: Breaking Science News (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  14. Welsby, Derek (2002). The Medieval Kingdoms of Nubia. Pagans, Christians and Muslims Along the Middle Nile. British Museum. ISBN 978-0-7141-1947-2
  15. (Ingelesez) Ehleringer, James R.; Cerling, Thure; Dearing, M. Denise. (2005-07-28). A History of Atmospheric CO2 and Its Effects on Plants, Animals, and Ecosystems. Springer Science & Business Media ISBN 978-0-387-27048-7. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  16. (Ingelesez) Carney, Judith. (2011-02-01). «In the Shadow of Slavery: Africa’s Botanical Legacy in the Atlantic World» In the Shadow of Slavery (University of California Press)  doi:10.1525/9780520949539. ISBN 978-0-520-94953-9. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  17. (Ingelesez) «Sorghum 101» Sorghum Checkoff (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  18. (Ingelesez) The Chinese Sugar-cane: Its History, Mode of Culture, Manufacture of the Sugar, Etc. with Reports of Its Success in Different Portions of the United States, and Letters from Distinguished Men. J. P. Jewett 1857 (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  19. (Ingelesez) The Chinese Sugar-cane: Its History, Mode of Culture, Manufacture of the Sugar, Etc. with Reports of Its Success in Different Portions of the United States, and Letters from Distinguished Men. J. P. Jewett 1857 (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  20. Richard Pankhurst, Economic History of Ethiopia (Addis Ababa: Haile Selassie I University, 1968), p. 193
  21. «Sorghum Explorer» ipad.fas.usda.gov (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  22. Hiltbrunner, Jürg. "Körnersorghum – eine in der Schweiz noch unbekannte, interessante Ackerkultur" (PDF). agrarforschungschweiz. Retrieved 12 November 2022
  23. "Sorghum - Section 4: Plant Growth and Physiology" (PDF). Grain Research & Development Corporation. Retrieved 4 December 2022.
  24. (Ingelesez) Smith, C. Wayne; Frederiksen, Richard A.. (2000-12-25). Sorghum: Origin, History, Technology, and Production. John Wiley & Sons ISBN 978-0-471-24237-6. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  25. Ajeigbe, Hakeem A. (2020). Handbook on improved agronomic practices of sorghum production in north east Nigeria. Patancheru: ICRISAT
  26. (Ingelesez) Sindelar, Aaron J.; Schmer, Marty R.; Jin, Virginia L.; Wienhold, Brian J.; Varvel, Gary E.. (2016-07). «Crop Rotation Affects Corn, Grain Sorghum, and Soybean Yields and Nitrogen Recovery» Agronomy Journal 108 (4): 1592–1602.  doi:10.2134/agronj2016.01.0005. ISSN 0002-1962. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  27. Rooney, L. W.; Rooney, W. L.; Serna Saldivar, S. O.. (2016-01-01). «Sorghum» Reference Module in Food Science (Elsevier)  doi:10.1016/b978-0-08-100596-5.02986-3. ISBN 978-0-08-100596-5. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  28. (Ingelesez) Vanderlip, R. L.; Reeves, H. E.. (1972-01). «Growth Stages of Sorghum [ Sorghum bicolor , (L.) Moench. 1»] Agronomy Journal 64 (1): 13–16.  doi:10.2134/agronj1972.00021962006400010005x. ISSN 0002-1962. (Noiz kontsultatua: 2024-01-21).
  29. (Ingelesez) de Morais Cardoso, Leandro; Pinheiro, Soraia Silva; Martino, Hércia Stampini Duarte; Pinheiro-Sant'Ana, Helena Maria. (2017-01-22). «Sorghum ( Sorghum bicolor L.): Nutrients, bioactive compounds, and potential impact on human health» Critical Reviews in Food Science and Nutrition 57 (2): 372–390.  doi:10.1080/10408398.2014.887057. ISSN 1040-8398. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  30. Volker, Beyel (2003). "Wirkung von Trockenstreß auf unterschiedliche Kultivare von Sorghum bicolor": 138
  31. (Ingelesez) Guo, Chunshan; Cui, Wei; Feng, Xue; Zhao, Jianzhou; Lu, Guihua. (2011-03). «Sorghum Insect Problems and Management F» Journal of Integrative Plant Biology 53 (3): 178–192.  doi:10.1111/j.1744-7909.2010.01019.x. ISSN 1672-9072. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  32. (Ingelesez) Yoshida, Satoko; Maruyama, Shinichiro; Nozaki, Hisayoshi; Shirasu, Ken. (2010-05-28). «Horizontal Gene Transfer by the Parasitic Plant Striga hermonthica» Science 328 (5982): 1128–1128.  doi:10.1126/science.1187145. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  33. "Plant and Soil Sciences eLibrary". passel.unl.edu. Retrieved 2017-11-13.
  34. Heath, Jeffrey. "Guide to insects, arthropods, and molluscs of northern Dogon country".
  35. (Ingelesez) Waniska, R. D.; Venkatesha, R. T.; Chandrashekar, A.; Krishnaveni, S.; Bejosano, F. P.; Jeoung, J.; Jayaraj, J.; Muthukrishnan, S. et al.. (2001-10-01). «Antifungal Proteins and Other Mechanisms in the Control of Sorghum Stalk Rot and Grain Mold» Journal of Agricultural and Food Chemistry 49 (10): 4732–4742.  doi:10.1021/jf010007f. ISSN 0021-8561. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  36. Food and Agriculture Organization of the United States. "Sorghum. Post-harvest Operations" (PDF). United Nations Food and Agriculture Organization (FAO). Retrieved 12 November 2022
  37. (Ingelesez) «Sorghum» www.agmrc.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  38. Awika, Joseph M.; Rooney, Lloyd W.. (2004-05-01). «Sorghum phytochemicals and their potential impact on human health» Phytochemistry 65 (9): 1199–1221.  doi:10.1016/j.phytochem.2004.04.001. ISSN 0031-9422. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  39. Rooney, Lloyd; Dykes, Linda. (2013-10-01). «Utilization of African Grains in Nutritionally Unique Foods» CFW Plexus  doi:10.1094/cplex-2013-1001-24b. ISSN 2168-118X. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  40. O P Sharma (1993). Plant Taxonomy. Tata McGraw-Hill. p. 439. ISBN 978-0-07-460373-4
  41. National Research Council (1996-02-14). "Sorghum". Lost Crops of Africa: Volume I: Grains. National Academies Press. ISBN 978-0-309-04990-0. Retrieved 2008-07-18
  42. Subramanian, V.; Jambunathan, R. (1980). "Traditional methods of processing of sorghum (Sorghum bicolor) and pearl millet (Pennisetum americanum) grains in India" (PDF). Reports of the International Association of Cereal Chemistry. 10: 115–118
  43. Colleen Taylor Sen (2004). Food Culture in India. Greenwood Publishing Group. p. 80. ISBN 978-0-313-32487-1
  44. Rais Akhtar; Andrew Thomas Amos Learmonth (1985). Geographical Aspects of Health and Disease in India. Concept Publishing Company. p. 251. GGKEY:HH184Y8TYNS
  45. "Le sorgho " Droô ", la collation hivernale". wepostmag. May 28, 2012. Retrieved 2020-04-24
  46. «Sorghum and millets in human nutrition» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  47. «Welcome agribusinessweek.com - BlueHost.com» web.archive.org 2015-05-27 (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  48. "United Sorghum Checkoff Program | Investing in Sorghum Profitability". United Sorghum Checkoff.
  49. "Sweet Sorghum : A New "Smart Biofuel Crop". agribusinessweek.com. 30 June 2008. Archived from the original on 2015-05-27
  50. «Ceres and Texas A&M to Develop and Market High-Biomass Sorghum for Biofuels» web.archive.org 2008-07-24 (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  51. Sorghum, a crop of substance Archived 2016-01-20 at the Wayback Machine. ICRISAT (The International Crops Research Institute for the Semi-Arid Tropics). Downloaded 16 March 2014
  52. (Ingelesez) «Grain Sorghum» agriculture.newholland.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  53. (Ingelesez) «Feeding sorghum as an alternative to corn» Feed Strategy 2020-03-30 (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  54. (Ingelesez) Ohadi, Sara; Hodnett, George; Rooney, William; Bagavathiannan, Muthukumar. (2017-11-02). «Gene Flow and its Consequences in Sorghum spp.» Critical Reviews in Plant Sciences 36 (5-6): 367–385.  doi:10.1080/07352689.2018.1446813. ISSN 0735-2689. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  55. "How to make a broom". Mother Earth News. Ogden Publications, Inc. Retrieved 2010-03-16
  56. (Ingelesez) Kanatas, Panagiotis; Gazoulis, Ioannis; Zannopoulos, Stavros; Tataridas, Alexandros; Tsekoura, Anastasia; Antonopoulos, Nikolaos; Travlos, Ilias. (2021-10). «Shattercane (Sorghum bicolor (L.) Moench Subsp. Drummondii) and Weedy Sunflower (Helianthus annuus L.)—Crop Wild Relatives (CWRs) as Weeds in Agriculture» Diversity 13 (10): 463.  doi:10.3390/d13100463. ISSN 1424-2818. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  57. «Shattercane // Mizzou WeedID» weedid.missouri.edu (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  58. «Oklahoma Farm Report - Sorghum Research Showing Promise» oklahomafarmreport.com (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  59. (Ingelesez) Ogbaga, Chukwuma C.; Stepien, Piotr; Johnson, Giles N.. (2014-10). «Sorghum ( Sorghum bicolor ) varieties adopt strongly contrasting strategies in response to drought» Physiologia Plantarum 152 (2): 389–401.  doi:10.1111/ppl.12196. ISSN 0031-9317. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  60. (Ingelesez) Ochieng, Grace; Ngugi, Kahiu; Wamalwa, Lydia N.; Manyasa, Eric; Muchira, Nicoleta; Nyamongo, Desterio; Odeny, Damaris A.. (2021-01). «Novel sources of drought tolerance from landraces and wild sorghum relatives» Crop Science 61 (1): 104–118.  doi:10.1002/csc2.20300. ISSN 0011-183X. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  61. Nagesh Kumar, Mallela Venkata; Ramya, Vittal; Govindaraj, Mahalingam; Sameer Kumar, Chanda Venkata; Maheshwaramma, Setaboyine; Gokenpally, Seshu; Prabhakar, Mathyam; Krishna, Hariprasanna et al.. (2021). «Harnessing Sorghum Landraces to Breed High-Yielding, Grain Mold-Tolerant Cultivars With High Protein for Drought-Prone Environments» Frontiers in Plant Science 12  doi:10.3389/fpls.2021.659874. ISSN 1664-462X. PMID 34276722. PMC PMC8279770. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  62. Micheal J. Brouk & Brent Bean (2010). Sorghum in Dairy Cattle Production Feeding Guide (PDF)
  63. (Ingelesez) HudsonAlpha and collaborators expand sorghum research program – HudsonAlpha Institute for Biotechnology. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  64. «Purdue leading research using advanced technologies to better grow sorghum as biofuel - Purdue University» www.purdue.edu (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  65. «Sweet Sorghum Research | Department of Agronomy and Horticulture | Nebraska» agronomy.unl.edu (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  66. (Ingelesez) «Our sorghum pre-breeding program» OZ Sorghum (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  67. (Ingelesez) Mace, Emma S.; Cruickshank, Alan W.; Tao, Yongfu; Hunt, Colleen H.; Jordan, David R.. (2021-01). «A global resource for exploring and exploiting genetic variation in sorghum crop wild relatives» Crop Science 61 (1): 150–162.  doi:10.1002/csc2.20332. ISSN 0011-183X. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  68. (Ingelesez) Paterson, Andrew H.; Bowers, John E.; Bruggmann, Rémy; Dubchak, Inna; Grimwood, Jane; Gundlach, Heidrun; Haberer, Georg; Hellsten, Uffe et al.. (2009-01). «The Sorghum bicolor genome and the diversification of grasses» Nature 457 (7229): 551–556.  doi:10.1038/nature07723. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  69. «Phytozome v13» phytozome-next.jgi.doe.gov (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  70. PRICE, H. J.. (2005-01-01). «Genome Evolution in the Genus Sorghum (Poaceae)» Annals of Botany 95 (1): 219–227.  doi:10.1093/aob/mci015. ISSN 0305-7364. PMID 15596469. PMC PMC4246720. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  71. (Ingelesez) Gomez, Mi; Islam-Faridi, Mn; Zwick, Ms; Czeschin, Dg; Hart, Ge; Wing, Ra; Stelly, Dm; Price, Hj. (1998-03). «Brief communication. Tetraploid nature of Sorghum bicolor (L.) Moench» Journal of Heredity 89 (2): 188–190.  doi:10.1093/jhered/89.2.188. ISSN 1465-7333. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  72. (Ingelesez) McCormick, Ryan F.; Truong, Sandra K.; Sreedasyam, Avinash; Jenkins, Jerry; Shu, Shengqiang; Sims, David; Kennedy, Megan; Amirebrahimi, Mojgan et al.. (2018-01). «The Sorghum bicolor reference genome: improved assembly, gene annotations, a transcriptome atlas, and signatures of genome organization» The Plant Journal 93 (2): 338–354.  doi:10.1111/tpj.13781. ISSN 0960-7412. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).
  73. Varshney, Rajeev K.; Bohra, Abhishek; Yu, Jianming; Graner, Andreas; Zhang, Qifa; Sorrells, Mark E.. (2021-06). «Designing Future Crops: Genomics-Assisted Breeding Comes of Age» Trends in Plant Science 26 (6): 631–649.  doi:10.1016/j.tplants.2021.03.010. ISSN 1360-1385. (Noiz kontsultatua: 2024-01-22).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.