Sits

Lepidopteroak heldu izatera iristeko lau fasetatik igarotzen dira:

1. Arrautza
2. Larba (beldarra).
3. Pupa (krisalida)
4. Imagoa (heldua)

Eme helduak jaten duen materialean uzten ditu arrautzak, eta behin jaiotzen direnean, leku berean geratzeko joera dute, elikagaia agortu arte. Sitsek, jaiotzean, hainbat landare-material mastekatzen espezializatutako aho-aparatua dute, "masailezur" izenez ezagutzen dena. Animalia horien ahoaren zati bat gogortua dago, baina beste zati bat, zehazki behealdea, leunagoa da eta "ilara" izeneko organo bat dauka, zeinarekin beldarrek (baita armiarmek ere) zeta sortzen baitute habientzat[2]. Ohikoa da larbak estaltzen duen zeta sortzea, edo elikagai- edo ehun-hondarrekin babestea. Larba erabat garatuta dagoenean, pitzadura edo babesleku bat bilatzen du, eta bertan pupazioa sortzen du. Horretarako, larbak zetazko kapusai bat sortzen du, eta horren barruan krisalida bihurtzen dira, eta heldua hortik aterako da[3].

Intsektu hauek gorputza hiru unitate funtzionaletan banatuta dute: burua (begiak, antenak, aho-aparatua), toraxa eta sabelaldea.

Sitsen hegalak ezkataz estalita daude, lepidopteroak direlako eta hiru hanka pare dituzte, intsektuak baitira.

Sitsak eta tximeletak bereizten dituen ezaugarri bat antenak dira. Sitsek antenak orrazi, gandor edo luma itxurakoak dituzte, edo hariztatuak dira, baina ez dute tximeleten makilaren itxurarik. Sitsa eta tximeleta bat bereiztea ahalbidetzen duen beste ezaugarri bat frenuluma da, frenuluma hegalen arteko lotura da[4].

Beldar-fasean dagoen sitsa zurtoina jaten.

Sitsak belarjaleak dira orokorrean, baina zenbait kasutan salbuespenak egon daitezke. Intsektu horiek landare-jatorriko produktu ugariz eta landareen organo ezberdinez elikatzen dira, eta hori, aldatu egiten da sitsa aurkitzen den etaparen arabera. Espeziearen arabera, sitsak kontsumitzen dituzten elikagai mota hauek zehaztu ditzakegu: Hostoak, fruituak, haziak, zurtoinak, sustraiak, nektarra, eztia, onddoak, zura, etxeko elikagaiak (zerealak eta irinak), koipeak, gorotzak, etab[2].

Beldar-fasean dauden sitsek sortzen dituzte arazoak laboreetan eta etxebizitzetan, landare-materia mota desberdinen irensle garrantzitsuak direlako. Sitsek, jaiotzean, hostoak jaten dituzte nagusiki, baina zurtoinak, loreak, frutak, sustraiak eta haziak ere jan ditzakete. Gainera, landareen zati berdeak eta fruituak kontsumi ditzakete, baso-izurriteak edo laboreen izurriteak eraginez. Espeziearen arabera, sits-larbak biltegiratutako produktuez elikatu daitezke, hala nola irinez edo zerealez, eta gizakiak izurritetzat hartzen ditu[2].

Sits helduen masailezur murtxikatzailez osatutako aho-aparatua egitura berri batera aldatzen da, proboszide bezala ezagutzen dena, hau da, elikatzen ez den bitartean animaliaren aho barruan biribilkatuta mantentzen den eranskin luzanga bat; bere funtzioa elikagai likidoa xurgatzea da nagusiki, bertatik sits helduak elikatzen direlarik. Beraz, sits helduek batez ere nektarra, zurtoinen eta fruiten kimu likidoak eta eztia kontsumitzen dituzte. Hauek, onuragarriak dira nekazaritzarako eta, oro har, landareetarako, polinizatzen laguntzen baitute[4].

Oro har, sitsen ugalketa, ugalketa sexuala da, eta obiparoa da, arrautzak erruten baitituzte. Jarriko duten arrautza kopurua sits motaren araberakoa izango da neurri handi batean. Ugaltze-prozesuari ekiteko, sitsak usaimenean oinarritzen dira. Honek bikote bat aurkitzen laguntzen die azkar ugaltzeko. Aipatzekoa da sitsak hainbat arrekin pareka daitezkeela arrautzak jarri aurretik. Normalean, sitsek arrautzak elikagaietatik hurbil jartzen dituzte kumeak elikagaiak eskura izateko eta egun edo aste batzuk igaro ondoren, espeziearen arabera, jaio egingo dira[5].

Aste batzuk bakarrik bizi diren arren, azkar ugaltzen dira, 300 arrautza ere erruten dituztelako. Leku bero, ilun eta hezeetan hazten dira, eta beren ziklo biologikoa, funtsean, beren habitataren tenperaturaren araberakoa da[6].

Sits espezie batzuk defentsa naturaleko mekanismoak garatu dituzte saguzarren erasoak saihesteko. Sitsek mekanismo defentsa pasiboak eta aktiboak dituzte. Pasiboa belarri baten garapena da, saguzarrek beren harrapakinak ekolokalizatzeko igortzen dituzten soinuak detektatzeko gai dena. Horri esker, sitsek harrapariei etortzen "ikus" diezaiekete, eta horri esker, erasoa saihesteko gaitasun handiagoa dute.

Baina sitsek defentsa-sistema aktiboa ere dute. Esfingeen familiako espezie batzuk (Esfingidae) ultrasoinuak igortzeko gai dira eta zarata horiek saguzarren soinuak oztopatzen dituzte. Honen inguruko hiru hipotesi daude; lehenik eta behin, soinu horiek saguzarrak izutu ditzakete, beste hipotesi batek baieztatuko luke soinuak sitsa saguzarrarentzat gutxiago gustatzea eragiten duela; eta azkenik hirugarren hipotesiak, berriz, ekokalizazio-sistemaren interferentzia ekarriko luke, saguzarrek harrapakinak bistatik (edo belarritik) galtzea eraginez[7].

Abaraska egin berritan zuri-horixka da, baina larben garapenerako erabili ahala iluntzen joaten dira, besteak beste larba eta ninfen azalez betetzen joaten baitira beren paretak. Modu horretako abaraskak elikagai onenak dira sitsentzat. Bi dira argizaria jaten duten sits-espezieak[4].

Sits helduak nahikoa lasai ibiltzen dira erlauntz barnean erleen erasorik gabe. Sitsek, ordea, arrautzak egiten dituzte han-hemenka. Erladia indartsu den bitartean sitsen arrautzak ez dira garatzen, baina erladia ahultzen bada, sits-larbek abaraska guztia jaten dute. Abaraska eliminatzearekin batera eliminatzen dira gaixotasunez kutsatutako gelak; bestela esanda, sitsen erasoak balio du zerbaitengatik galdu diren erleen abaraskak suntsitzeko, profilaktikoa da[4].

• Arctidae:
  • Apantesis phalerata
  • Euplagia quadripunctaria
  • Tyria jacobaeae
• Geometridae:
  • Geometra papilionaria
  • Ennomos fuscantaria
  • Biston betularia
• Noctuidae:
  • Aporophyla nigra
  • Acyphas semiochrea
• Saturniidae:
  • Attacus atlas
  • Antheraea polyphemus
  • Hyalophora cecropia
  • Argema mittrei
• Esfingidae:
  • Macroglossum stellatarum
  • Hemaris thysbe

• Erlezaintza

• Erletxo, Erletxo nagusia hil da Martxel Aizpurua (UEU, 2023)
• Erleekin solasean Martxel Aizpurua (UEU, 2020)