Siria

Siria Munduko zibilizaziorik zaharrenetako jaiolekua zela frogatu du arkeologiak. 1975ean aurkitutako Ebla hiriaren inguruan inperio semitiko handia eratu zen, zein K.a. 2500 eta K.a. 2400 bitartean Itsaso Gorritik, egungo Turkiara eta Irakera hedatzen zen. Eblako hizkuntza familia semitikoan idatzitako lehena da adituen ustetan. Izan ere, Eblako jauregian Antzinateko agiritegirik zaharrenetakoa eta handienetakoa aurkitu zen. Buztinezko 17.000 taula baino gehiago dauzka, non industria, diplomazia, salerostea, artea eta nekazaritza diren hizpide nagusiak. Ebla ezaguna zen bi industria mota zela eta: alde batetik, zur, boli eta perlen lanketaz; eta, bestetik, zetaz. Gaur egun ere industria horiek, Eblako ohiturari jarraiki, ekoizpen garrantzitsua daukate.

Indusitako beste hiri inportanteak Mari, Ugarit eta Dura Europos dira. Marin jauregiak, tenpluak eta muralak aurkitu ziren. Hortaz, kulturalki eta komertzialki hiri garatua izan zen. Ugariten gizakiak izan zuen lehen alfabetoa kausitu zen.

K.a. 2000. urte ingurutik aurrera, hurrenez hurren, kanaandarrak (feniziarrak barne), amorriarrak, hurritak, aramearrak (hebrearrak barne) eta Itsasoko herriak iritsi ziren. K.a. XIII. mendean, gizalditako guduen ondoren (Kadesheko gudua, K.a. 1270 inguruan), egiptoarrek eta hititek lurraldea banatu zuten. Guduak eta izanagatik, kostaldeko hiriek oso urte oparoak izan zituzten, hasi iparraldeko Ugarit hiritik (kultura kosmopolita baten eta lehen alfabetoaren sorlekua) eta hegoaldeko Palestinako kanaandarren hirietaraino, Mizenas, Mesopotamia eta Egiptoko zibilizazioen ekarriekin. Geroago, Asiriako eta Babiloniako inperio handiek Siriako erreinu askeak, banan-banan, suntsitu zituzten: K.a. 732an Damasko, Tiro K.a. 573an. K.a. 539an Ziro II.a Babilonaz jabetu zenean, Siria Pertsiako satrapia bilakatu zen. K.a. 333an Alexandro Handiak konkistatu zuen; hura hil zenean (K.a. 323), Alepo Seleuko I.a Nikator jeneralaren mendean geratu zen. Seleukotarrek Damasko kendu zieten Egiptoko lagidei, eta Antiokosen ezarri zuten hiriburua.

Bosrako erromatar antzokia

K.a. 64. urtean, erromatarrak lurraldean sartu zirenean, Erromatar Inperioaren probintzia bilakatu zen Siria. Kristautasunaren historian ere, Siriak garrantzi handia izan du. Paulo Tarsokoa, gerora San Paulo izango zena, Damaskorako bidean kristautu zen. Aurkitu den lehen eliza kristaua Dura-Europosen zegoen. 330. urtean Inperioa zatitu zenean, Konstantinoplaren mende geratu zen. Erromatarren eta partiarren erdibidean egon zen, eta geroago, Bizantzioko Inperioaren eta sasandarren artean. Khosro I.a sasandar enperadoreak Antiokia hartu zuen 540an, eta kanpora egotzi zituen antiokiarrak. 611n, berriro, sasandarrek Antiokia konkistatu zuten, baina, 622tik aurrera, Heraklio enperadorearen konkistek eraginik, atzera egin behar izan zuten, eta Siria, atzera, Bizantzioren mende geratu zen. Baina VII. mendeko arabiarren hedapenak Siria izan zuen helburu nagusietako bat, eta 636an, Jarmuk ibaiaren ertzean bizantziarrak menderatu ondoren, Siria arabiarrena izan zen.

Musulmanek 636an konkistatu zuten Damasko. Muawiyah I.a, Siriako enperadore arabiarra, inperio sortu berriaren aginpidea eskuratzeko borroketan atera zen irabazle, eta, kalifa izendaturik, Damaskon ezarri zuen hiriburua, eta 661-750 bitartean Omeiatar inperioaren erdigunea izan zen; hortik Iberiar penintsula eta Erdialdeko Asiaren tarteko lurrak gobernatzen ziren. 750. urtean, arabiar kalifen Abbastar dinastia Omeiatar dinastiari nagusitu zitzaion, eta harrezkero, kalifa herriaren hiriburua Bagdad izan zen, Damaskoren kaltetan, Siria kalifa herriaren probintzia bat besterik ez zela.

Wadi al-Khazandarko guduan (1299) mongolak nagusitu ziren mamelukoen aurka

X. mendean Alepoko hamdaniarrek ez zioten Bizantzioren erasoari aurre egiterik izan. Geroago, turkiar seleukotarrek Damasko eta Jerusalem hartu zituzten (1076-77). Leku santuak musulmanen mendetik askatzera egindako gerra joanaldietan (1099-1291) europar gurutzatuek Mediterraneo itsasoaren kostaldea hartu zuten, baina barnealdeko hiriek, Damasko eta Alepo, musulmanen eskuetan jarraitu zuten. 1291n, egiptoar mamelukoek kristauak behin-betiko egotzi zituzten Mediterraneotik; halaber, sortaldetik sartu, eta 1300ean Damasko hartu zuten mongolak egotzi zituzten. Hurrengo bi mendeetan, Tamerlan (Timur Lang) mongolaren inbasioa bitartean izan ezik (1400-01), nolabaiteko bakean bizi izan ziren mamelukoen mende.

Baina 1516. urtean, turkiar otomandarren inperioa hedatzean, Selim I.a sultanak mamelukoak menderatu eta Siria hartu zuen. Turkiarrek Lehen Mundu Gerra arte gorde zuten lurraldea, Mehmet Ali eta Ibrahim Paxa aita-seme egiptoarren mendean egon zen urteetan izan ezik (1831-1840). Izan ere, Egiptoko agintariek Siria hartu zutenean hasi zen herrialdearen modernizazioa, baina Europako estatu nagusiek lurraldea Otomandar Inperioaren eskuetan uztera behartu zituzten egiptoarrak. Hala ere, Siria, sartaldeko kulturetara zabalik egon zen.

1915eko Armeniar genozidioko biktimak

XX. mendearen hasieran, Damaskon, Beiruten eta Palestinan arabiar abertzaletasuna piztu zen. Lehen Mundu Gerran otomandarrek sarraskitu zituzten bertako kristauak (Armeniar genozidioa eta Asiriar genozidioa); Deir ez-Zor izan zen heriotzaren martxen jomuga nagusia[6]. 1916an, Arabiako Otomandar Inperioa Frantziaren eta Britainia Handiaren artean banatzea hitzartu zen (Sykes-Picot hitzarmena). 1918an, Arabiar Iraultzako armadak, britainiarrek lagundurik, Damasko hartu zuen.

1920ko martxoan, Damaskoko Nazio Kongresuak Faisal I.a emirra Siriako Arabiar Erresumako errege izendatu zuen, baina Frantziak ez zuen erregetza onartu. Faisalen erreinaldia 1920ko uztailean bukatu zen, Frantziako armada Sirian Nazioen Ligako mandatua indarrean ezartzera sartu zenean. Uztailaren 23an, Frantziako armadak Siriakoa garaitu zuen[7].

Frantziaren menpeko urteetan, sentipen nazionalista areagotu ahala, matxinadak bortizki erreprimitzen ziren. Nolanahi ere, ekonomiak gora egin zuen eta, azpiegituren aldetik, herrialdea modernizatu zen.[7] Lau barruti autonomotan zatitu zuten lurraldea: Damasko, Alepo, eta alawiarren eta drusoen lurraldeak.

Bigarren Mundu Gerrako Frantziaren porrotarekin batera (1940), Siria Vichyko gobernuaren menpe geratu zen, harik eta 1941eko uztailean Erresuma Batuak eta Frantzia Askeak herrialdea hartu zuten arte. Georges Catroux jeneral frantsesak, Frantzia Askearen izenean, lurraldearen burujabetasuna agindu zien siriarrei, baina tropak bertan geratu ziren. Bigarren Mundu Gerra amaitu zenean, Frantziako gudarosteak uko egin zion lurraldea uzteari, baina azkenik, NBEren aginduz, 1946ko apirilean, Frantzia eta Britainia Handiko armadak Siriatik joan ziren.

Adib Shishakli

Hainbat estatu-kolperen ostean, 1949ko abenduan Adib Shishakli koronelak hartu zuen boterea. 1951n bere burua presidente izendatu eta legebiltzarra bertan behera utzi zuen. Bai Erresuma Batuak, bai Ameriketako Estatu Batuek laguntza handia eman zioten Adib Shishakliri. Era horretan, Palestinako gatazka amaitzea espero zuten. AEBek 1948ko Arabiar-Israeli Gerrako palestinar errefuxiatuak Sirian kokatu nahi zituzten. Horretarako, 400.000.000 dolar ordaintzeko prest agertu ziren 1952an, 500.000 palestinar Jazira lautadan kokatuz gero. Siriako ezkertiarrek, Arabiar Alderdi Sozialistak eta Baath Alderdi Arabiar Sozialistak, gogor kritikatu zuten akordio hori, palestinarren itzultzeko eskubidea saltzen ari zelakoan. Aipatutako bi alderdiek bat egitean, Shishaklik Mendebaldeko eskaintzei muzin egin behar izan zien.

Beste estatu kolpe baten bidez, 1954an Shishakli kendu zuten boteretik. Hala ere, armadaren arteko desadostasunek herrialdearen egonkortasunik eza eragiten zuten. 1956ko Suezko krisialdiaren ostean, Gamal Abdel Nasser Egiptoko presidentearen lidergoak Egiptorekin bat egitearen aldeko korrontea sortu zuen Sirian. Horrela, 1958ko otsailaren 1ean, Arabiar Errepublika Batua sortu zen.

Hala ere, batasuna ez zen luze irautekoa. Estatu-kolpe baten ondoren, 1961eko irailaren 28an, Siriak independentzia berreskuratu zuen. Egonkortasunik eza, berriz, ez zen amaitu, harik eta 1963ko martxoaren 8an Siriako armadako hainbat ofizial ezkertiarrek boterea hartu zuten arte, Baath Alderdi Arabiar Sozialistaren egitasmoei jarraiki.

Aurreko hilabetean Irakeko Baath alderdiak hango boterea bereganatu zuen. Siriako gobernu berriak Egiptorekin eta Baathek kontrolatutako Irakekin federazioa osatzeko aukeraz hausnarketa egin zuen. Hitzarmena 1963ko apirilaren 17an sinatu bazen ere, alderdien arteko desadostasunak areagotu ziren hurrengo hilabeteetan, eta federazioa ez zen gauzatu. Horrez geroztik, Siria eta Irak bat egitearen alde jardun zuten bi herrialdeetako Baath alderdiek. Baina 1963ko azaroan Irakeko gobernua eraitsia izan zen.

Hafez al-Assad eta Richard Nixon Damaskoko aireportuan, 1974an

1964ko maiatzean, Amin Hafiz presidenteak demokratizazioaren aldeko erreformak abian jarri zituen, baina 1966ko otsailaren 23an, alderdi bereko hainbat armada ofizialek estatu-kolpea eman zuten. Amin Hafiz espetxeraturik, behin-behineko konstituzioa bertan behera geratu zen. Gobernu horrek, Egiptorekin batera, 1967ko ekaineko Sei Eguneko Gerra egin zion Israeli. Israelek Golan kendu zion Siriari. Hori zela-eta, Siriako gobernua ahuldu zen. 1970eko azaroaren 13an, Hafez al-Assad defentsa ministroak hartu zuen lehen ministro kargua, estatu-kolpea emanda.

1973an, Yom Kippur Gerran, Golan berreskuratzen saiatu zen Siria alferrik. Harrezkero, Siria eta Israelen arteko mugan, salbuespenak salbuespen, su-eten iraunkorra dago indarrean. 1976an, Libanoko gobernuak eskaturik, Siriako armada Libanon sartu zen, hango gerra zibila baretu nahian. Siriak bildu zituen borrokatzen ari ziren taldeak, Taif Hitzarmena sinatzeko. 1990eko urriaren 13an gerra zibila bukatutzat jo zen arren, Siriako armadak Libanon jarraitu zuen 2005eko apirilaren 26 arte. Izan ere, Rafik al-Hariri Libanoko lehen ministroaren hilketa (2005eko otsailaren 14) zela-eta, Siriaren kontrako protestak hedatu ziren Libanon.

Barneko oposizioa gorabehera, Hafez Al Assad presidente karguan zegoela hil zen 2000ko ekainaren 10ean. Hilabete bat geroago, haren seme Bashar al-Assad aukeratu zuten presidente, hautagai bakarreko erreferendum baten bidez. 2011 baino lehen, Siriako biztanleriaren % 25ak nekazaritza zuen jarduera nagusi. Industria estatuaren eskuetan zegoen hein handi batean, eta herritarren & 20 ziharduen bertan. Artean, Siria larrialdi egoeraren pean zegoen legez eta, bertan, eskubide asko murriztuak zituen. Halaber, alahuiten komunitateak presentzia oso handia zuen armadako estatu nagusian eta segurtasun indarretan. Hafez Al Assadek ekonomia liberalizatu zuenean, batez ere haren ingurukoei egin zien mesede, hala nola Rami Majluf, herrialdeko sektore ekonomiko erabakigarrien inbertitzaile nagusi bihurtua.[8]

XXI. mende lehen hamarkadan, biztanleriaren % 20-25 langabe zegoen, eta % 30 pobrezian, batez ere gazteak. 2006tik, lehorte batek gogor astindu zuen herrialdea, eta landa inguruneetako herritar ugarik, 1,5 milioi pertsonak, hiri inguruetara jo zuen aukera berrien bila. 2011ko udaberrian, Arabiar Uda deitutako errebolta piztu zenean, altxamendu baterako osagai guztiak elkartu ziren. Deraa herrian, ikasle batzuek errejimenaren kontrako aldarriak egin zituzten; segurtasun indarrek haien kontra jo, atxilotu eta torturatu egin zituzten. Horren berria herrialde osora zabaldu eta manifestazio gehiago egin ziren hainbat hiritan, oro har baketsuak. Aldiz, Bashar al-Assaden indarrek errepresioa areagotu egin zuten herritar protestarien kontra, haien kontra tiro eginez.[8]

Manifestazio eta errepresio dialektika 2011 osoan luzatu zen. Turkiatik uztailaren 31n egindako bideo batean, Siriako Armada Librearen sorrera iragarri zen, herritarren kontra tiro egiteari uko egiten zioten militarrek osatua. 2012ko udarako, Alepoko auzo xumeen kontrola hartu zuen, Siriako bigarren hirian. Aldi berean, Herri Babeserako Unitate kurduak indartsu egin ziren Siria iparraldeko beren lurraldeetan eta, orotara, Siria iparraldea al-Assaden kontrolpetik kanpora geratu zen. Errejimena errepresiotik ekintza militarizatura pasa zen, tankeak, hegazkinak eta helikopteroak erabiliz eta oposizioko indarren eremuak bonbardatuz. 2012 eta 2013an, al-Assaden oposizioko indarrak Siria iparraldeaz eta ekialdeaz jabetu ziren. Errejimenak orduan arma kimikoak erabiltzeari heldu zion, bereziki Guta ekialdean, Damasko kanpoaldean, 2013ko abuztuaren 21ean.[8]

Siriako Armada Askea kohesioa eta baliabideak galtzen hasi zen eta haren lekua muturreko talde armatu jihadistek hartu zuten, hala nola Ahrar al-Sham, Yeish al-Islam, al-Nusra Frontea (Al Kaidaren adar siriarra), besteak beste; horiek Qatar, Turkia eta Saudi Arabiaren finantzaketa zuten. Gainera, talde jihadista horiek pertsona boluntario ugari erakarri zituzten aldameneko eta Europako estatuetatik. Koiuntura horretan, Estatu Islamikoak (Daesh ere deituak) ordu arteko indar oreka hautsi zuen, Irak mendebaldean eta Siria ekialdean gailenduz eta Kaliferri baten sorrera aldarrikatuz. 2014ko irailetik aurrera, Daeshen kontrako koalizio bat eratu zen AEB buruan zuela, Europako armada nagusiak ere tartean, baina baita Qatar, Saudi Arabia, Jordania, etab. Bada, 4.000 eraso egin zituzten 2014tik 2016ra. Gainera, Herriaren Babeserako Unitate kurduak zituzten aliatu. 2017ko urrirako kurduek Al Raqa hartu zuten, Daeshen Siriako hiriburua.[8]

Alabaina, Errusiak al-Assad babesten zuen, NBEn adibidez, eta koalizio bat antolatu zuen haren alde, horretarako Daeshen kontra ari zirela adieraziz: Hezbola eta Iranekin aliatu zen. Era horretan, gobernuaren indarrek arnas hartu zuten berriz, galdutako puntu estrategikoak berreskuratuz. Turkia beste eragile erabakigarri bat zen, ehunka kilometro baitzituen mugakide Siriarekin, eta jihadistei gerra eremuetara joateko bidea zelaitu zien. Errusiarekin bat egin eta armada eraman zuen gerra eremuetara, esanak esan de facto kurduen kontra, kontrolpeko lurraldeetan eskualde autonomo bat eratu baitzuten.[8] 2018an, turkiarrek Afrin herria hartu zuten eta 2019an, AEBko tropek erretreta egin zutenean, turkiar indarrek beste eraso militar bati ekin zioten kurduen kontra. Ondorioz, al-Assaden indarrek eta aliatuek herrialdearen erdia baino gehiago zuten mendean 2020ko apirilean. Orduko milioi erdi pertsona hilak ziren, sarraskiak, gerra krimenak eta gizateriaren kontrako krimenak ere tartean, batez ere Siriako gobernuaren indarrek eta Daeshek gauzatuak. Zazpi milioi siriarrek deserriko bidea hartu zuten, alegia, herritarren heren batek, batez ere estatu mugakideetara.[8]

Baxar al-Assad, Siriako presidentea

Siria 1963tik erregimen militar batek agindutako errepublika da. 1973an, erreferendumean onartu zuten gaur egun duten konstituzioa. Bertan Siria errepublika demokratiko, herritar eta sozialista moduan definitzen zuten. Legea, erlijio askatasuna eta propietate pribatua ziren oinarriak. Zazpi urtetatik aukeratzen da presidentea, musulmana izan behar duena. Herriaren Asanblada eta Ministroen Kontseilua, berriz, lau urtetatik aukeratzen dute. Konstituzioaren arabera, presidenteak jar eta ken ditzake presidenteordea, ministroak eta lehen ministroa. Horrezaz gainera, presidentea da armadaren burua, Baath Alderdi Arabiar Sozialistaren idazkari orokorra eta Nazio Fronte Progresistaren burua. Herritarren Asanblada eta Herri Kudeaketa Kontseiluak dira organo legegileak.

Siria 14 muhafazah edo eskualdetan banaturik dago:

		Eskualdea	Hiriburua
	1	Latakia	Latakia
	2	Idlib	Idlib
	3	Alepo	Alepo
	4	Ar-Raqqa	Ar-Raqqa
	5	Al-Hasakah	Al-Hasakah
	6	Tartus	Tartus
	7	Hama	Hama
	8	Deir ez-Zor	Deir ez-Zor
	9	Homs	Homs
	10	Damasko	–
	11	Rif Dimashq	–
	12	Quneitra	Quneitra
	13	Daraa	Daraa
	14	Al-Suwayda	Al-Suwayda

2016an Siriak 17,185,170 biztanle zituen[2]. Gehienak sartaldean bizi dira, hiriburuan eta kostaldean batez ere, eta baita ipar-ekialdean ere, Eufrates ibaiaren ertzetan eta haren adarretan. Biztanleen erdia baino gehiago hirietan bizi da, Damaskon eta Alepon gehienak. Azken urteetan milioi bat siriar inguru Libanora eta Golkoko petrolio herrialdeetara joan dira lanera, eta langile horiek milaka milioi bidaltzen dituzte urtero Siriara. Populazioaren %31,9 gaztea da, 15 urtetik beherakoa. Ugalkortasun-tasa 2,55 seme-alaba emakumeko da, eta biztanleriaren hazkunde tasa %1,56 (2016)[2]. 2011ko martxoan Siriako Gerra Zibila hasi zenetik, 9,5 milioi siriar inguru lekualdatuak izan dira. Hauetatik, 4,8 milioik Siriatik kanpo hartu behar izan dute babes[9].

Siriako gizarte laguntzak nolabaiteko babesa ematen die zaharrei, ezinduei, lanean zaurituei eta eriei. Osasun zerbitzuak dohain dira zerbitzu pribatuak ordaintzerik ez dutenentzat, eta oro har, herrialdearen osasun egoera hobetzen ari da. Gaur egun, Siriako 15 urtetik gorako gizonezkoen %76 eta emakumezkoen %45 alfabetatuak daude. Politika ez ezik, osasuna eta irakaskuntza ere gudarostearen ardurapean daude; soldadutza nahitaezkoa da, 30 hilabetez.

Alepoko haurrak

Siriako biztanle gehienak, %90,3[2], Arabiako eta Mesopotamiako semiten ondorengo arabiarrak dira. Baina arabiar jatorriko siriarrez gainera, kurduak, armeniarrak eta turkiarrak ere bizi dira Siriako lurretan. Gainera milaka palestinar daude barreiaturik lurraldean.

Arabiera da hizkuntza ofiziala. Kurduera (kurmanji dialektoa), armeniera eta azerbaijanera dira gutxiengo kurdu, armeniar eta turkomanoen mintzairak. Aramera lingua franca izan zen arabiera iritsi baino lehen; gaur egun, asiriarrek hitz egiten dute, eta zenbait eliza kristauren liturgia-hizkuntza da oraindik. Mendebaldeko aramera Ma'loulan eta ondoko bi herritan baino ez da mintzatzen, Damaskotik 56 kilometro ipar-ekialdera[10].

Biztanleriaren %87 musulmanak dira, gehienak sunitak (%74); kristauak %10 dira, eta druzoak %3[11].