Sintaxi
Sintaxia (grezieratik συν- syn-, batera, eta τάξις táxis, antolaketa) edo joskera hizkuntzalaritzako atal bat da, esaldien egitura finkatzen duten arauak aztertzen dituena. Sintaxia arau horiek izendatzeko ere erabiltzen da, hizkuntzaren sintaxia esapidean adibidez.
Esan daiteke morfologiak hitz baten zatiak (morfemak), hauen funtzioa eta hitz osoari ematen dioten zentzua aztertzen dituela, gauza bera egiten duela sintaxiak esaldi osoarekin, haren zatiak (sintagmak) aztertu eta esaldian duten jokaera ulertuz. Sintaxian hitzak esaldiaren testuinguruan aztertzen dira, beste hitzekin duten harremana eta esaldian duten funtzioa zehazten da.
Gramatika arduratzen da sintaxiaz.
Historia
Sintaxia da, perpausa osatzean, hitzen artean dauden harremanen zientzia. Apolonio Diskolok (II. mendea) eman zion izena, baina bere jatorria lehenago ere koka dezakegu, subjektu eta predikatuaren arteko desberdintasunean (Aristoteles) edo greziar morfologian, hitzak perpausaren ataletan sailkatzeak eramaten baikaitu funtzio sintaktikoak mugatzera. Horrela agertzen da bere jaiotzetik bi kontzeptu ezberdintzeko zailtasuna: logikako sintaxia eta analisi morfologikokoa. Nahiz eta haien arteko mugak ezeztatu, haien arteko lotura izendatzeko morfosintaxi terminoa erabiltzen da.
Logikari dagokionez, esan behar da Erdi Aroan zehar, analisi sintaktikoari lotuta egon dela, XVII. mendeko Arrazionalismoarekin eta Grammaire générale et raisonée delakoarekin amaitzen den tendentzia bat, Port-Royalekoa deitua (1660), konfiguratuz. Joera hau konparatismoaren hasieran krisian hasten da, eta, nola gure egunetan oraindik mantentzen da eskolako gramatiketan, linguisten kezka desagertzen da, datuak batzearekin batera kezkatuta.
Aurkikuntza fonologikoaren zabalkuntza ez doa jarrera honen aurka eta hizkuntza familiarren ikasketak indartzen du. Ordea, irizpide metodikoak hartzen dira, enpirismo orokorra dela eta, zeren deskripzio sintaktikoa gutxitzen uzten du.
Hortik, fonologiak arnastuta, berehalako osagai difusioa sortzen da. Testu eta esaldien analisia egin behar da, mailaka, eta unitateei izena jarri behar zaie, esaldi edo perpausaren barruan betetzen duten paperaren arabera, honela, deskripzio fonematiko batera iritsi arte. Metodo hori hartu dute gramatika sortzaile gisa, hau da, hizkuntzaren ekoizpena arauen bidez.
