Senegal

Senegal Afrikako mendebaldean dago, ipar latitudeko 12º8´ - 16º41´ artean eta mendebalde longitudeko 11°21´ - 17°32' artean. Cap-Vert penintsula Afrika kontinentearen mendebaldeko muturra da. Mendebaldean 530 kilometroko kostaldea du Ozeano Atlantikoaren bazterrean.

Senegal ibaiak egiten du iparraldeko muga, Mauritaniarekin, eta Falemek ekialdekoa, Malirekin. Hegoaldean, Fouta Djalon mendiguneak zeharkatzen du Senegal eta Ginearen arteko muga, eta oihan tropikalak Senegal eta Ginea Bissauren artekoa. Gambia Senegal barneko enklabea da, Casamance eskualdea ia erabat bakarturik uzten duena.

Senegalgo ia lurralde osoa zelaia da. Oro har, hiru alderdi bereiz daitezke: mendebaldean, Cap-Vert penintsula eta eskualdea, sumendi-haitz gogorrezko goi-ordoki txikiez osatua; hego-ekialde eta ekialdean, Gineako Fouta Djalon mendigunearen adarren ertzetako mendixkak, gehienez ere 500 m garai direnak (punturik garaiena 581 m); eta gainerakoan, lurmuturraren eta mendixken arteko guztian, sakan zabal eta zelaia da.

Kostaldea zelaia eta zuzena da Senegal ibaiaren bokaletik Saloum ibaiaren bokaleraino. Handik hegoaldera, berriz, ibai bokale batzuek hautsia eta zingiratsua da.

Senegalgo ibai nagusiak, iparraldetik hegoaldera, Senegal eta Faleme, Ferlo, Sine, Saloum, Gambia eta Casamance dira. Senegal ibaiak Senegalen eta Mauritaniaren arteko muga egiten du, eta haren adarretako batek, Falemek, Senegalen eta Maliren artekoa. Arront eskualde lehorrak zeharkatzen baditu ere, Senegal ibaia emari handikoa da, iturburua Fouta Djalon mendigune euritsuan duelako. Bokaletik Podorreraino nabigagarria da (175 kilometro) eta ur handien sasoian Maliko Kayeseraino (975 kilometro). Sine eta Saloum agortzen dira lehorraldietan. Gambia eta Casamance, berriz, ur emari handikoak dira.

Senegalgo klimak basamortuko lehorraren eta tropikoko hezearen ezaugarriak ditu. Oro har, hiru klima mota bereiz daitezke:

Casamanceko paisaia.

• Saint-Louis eta Dakar hirien arteko kostaldekoa: urtarrileko batez besteko tenperatura minimoa 17 °C-koa eta maiatzeko batez besteko tenperatura maximoa 27 °C-koa dituena, eta euri sasoia ekainetik urrira duena (500 mm).
• Sahelgoa edo estepako klima beroa, Bsh Köppen klima sailkapenaren arabera, Senegal ibaiaren eta Thiès eta Maliko Kayes herrien arteko irudizko lerroaren bitartekoa: urtarrileko batez besteko tenperatura minimoa 14 °C-koa eta maiatzeko batez besteko tenperatura maximoa 40 °C-koa dituena, eta euri sasoia uztailetik urrira duena (350 mm). Alderdi horretako landaredia sabana lehorrekoa da, tarteka akaziak dituena.
• Azkenik, aipatutako lerrotik hegoaldera, Senegalek sabanako klimaren ezaugarriak ditu (Aw). Kaolacken, adibidez, tenperatura maximoa 38 °C-tik gorakoa izaten da urte osoan zehar, eta euria eta landaredia, hegoaldera joan ahala, gero eta ugariago dira: 725-975 mm euri Kaolack-Tambacounda eskualdean, eta 1250 mm-tik gora Casamancen. Hala, herrialdearen hegoaldean baso tropikala hazten da, eta mangladiak kostaldean.

Sine-Saloumgo zirkulu megalitikoak

Senegalgo historiaurre eta protohistoriako aztarnarik ezagunenak Senegambiako zirkulu megalitikoak dira, 2006an UNESCOk gizateriaren ondare izendatuak. Islama XI. mendean kokatu zen Senegal ibaiaren haranean. XIV. mendean sortutako Wolof Inperioa eskualdeko garrantzitsuena izan zen.

Senegal europarrek Afrikan lehenbizi kolonizatu zuten lurraldeetako bat da. 1444an portugaldar itsasgizonak Cabo Verdera iritsi ziren, eta hurrengo urteetan merkataritza guneak sortu zituzten Gorée uhartean eta Senegalgo kostaldeko beste toki batzuetan. XVII. mendean, herbeheretarrek eta frantsesek hartu zuten portugaldarren tokia.

1638an, frantsesek Saint-Louis hiria sortu zuten, esklaboen salerosketarako, eta 1677an Gorée kendu zieten herbeheretarrei. Bi aldiz britainiarren mendean egon ondoren, 1817tik aurrera Gorée eta Saint-Louis Frantziaren eskuetan geratu ziren berriz. Bien bitartean, arabiar gomaren ekoizpen eta esportazioak lehentasuna kendu zion esklaboen salerosketari.

Saint-Louis hiria frantses kolonia zenean

1848an Frantziako Bigarren Errepublikak esklabotasuna debekatu zuenean, koloniako ekonomiaren hazkundea eten egin zen. 1854an Louis-Léon Faidherbe gobernari izendatu zuten. Faidherbek lurralde osoa menderatu zuen eta Mendebaldeko Afrikako konkisten abiapuntutzat erabili zuen. Halaber, kakahuetea sarrarazi zuen. 1857an Dakar sortu zuten, 1895tik aurrera Mendebaldeko Afrika Frantsesaren gobernuaren egoitza izan zena. Bigarren Mundu Gerran senegaldar asko Frantziaren gudarosteko sailetan borrokatu ziren. 1958an, Frantziako errepublika autonomo, eta 1960ko ekainaren 20an estatu burujabe bilakatu zen.

Senegalgo Errepublikako lehenbiziko presidentea Léopold Sédar Senghor izan zen, 1960tik 1980 arte. 1962an, estatu-kolpe bat galarazi ondoren, Senghor-ek aginpide osoa hartu zuen, eta alderdi politiko bakarreko erregimena ezarri zuen. 1976tik aurrera debekatutako alderdi politikoen legeztapena hasi zen. 1981ean, Senghor-ek lehen ministro eta Alderdi Sozialistako buru zen Abdou Dioufen eskuetan utzi zuen lehendakaritza eta bera izan zen 2000 arte lehendakaria, 1983, 1988 eta 1993 urteetako hauteskundeak irabazi ondoren. 1982ko otsailaren 1ean Senegalek eta Gambiak, elkar harturik, Senegambiako Konfederazioa eratu zuten, baina 1989an desegin zen, okerrera egin baitzuten bien arteko harremanek. 1989-1992 bitartean, muga arazoak zirela eta, Mauritaniaren eta Senegalen arteko harremanak eten ziren, eta borroka latzak izan ziren Senegal ibaiaren eskualdean. Hegoaldean, Casamance eskualdeko talde separatista bat Senegalgo armadarekin borrokan ari da 1982. urtea ezkero.

2000. urtean Abdoulaye Wade aukeratu zuten presidente. 2004an, lehendakariak Casamanceko gerrillari taldeekin bake-hitzarmen bat sinatu zuen. 2012ko presidentziarako hauteskundeetan Macky Sall oposizio-burua nagusitu zen, botoen %65,8arekin.[3]

Senegal errepublika da. 1983ko konstituzioaren arabera, errepublikako lehendakariak aginpide eragilea du, eta gainera, berak izendatzen ditu ministro batzordeko kideak, eta bera da batzorde horretako burua. Legebiltzarrak legegintzako aginpidea du. Lehendakaria eta legebiltzarreko 150 diputatuak bost urtez behin hautatzen dira bozketa bidez.

Senegal 14 eskualdetan (régions) banaturik dago. Eskualdeak 45 departamendutan (départements) banatzen dira, eta departamenduak barrutietan (arrondissements).

Senegalgo eskualdeak

2016an, 14,7 milioi biztanle zituen.[2] Banaketari dagokionez, gehienak mendebaldean bizi dira, herrietan, itsasertzetik hurbil; nolanahi ere, hiriguneak, eta hiriburua batez ere, handitzen ari dira. Dakar herrialdeko garraiobideen, administrazioaren eta ekonomiaren gune nagusia da. Jaiotza-tasa handia da (34 jaiotza/1.000 biztanle), heriotza-tasa baino askoz handiagoa (8,3 hildako/1.000 biztanle), eta biztanleria bizkor ari da ugaltzen (% 2,42 2016an).[5] Bizi itxaropena 61,7 urtekoa da; 59,7 urtekoa gizonezkoena eta 63,8 urtekoa emakumezkoena (2016ko zenbatespena).[5]

Senegalgo biztanleria Sudango lurraldeko beltzen etniez osatua da. Sei etnia nagusi daude: wolof (% 38,7), fulani (% 26,5), serer (% 15), mandinka (% 4,2), jola (% 4) eta soninke (% 2,3);[5] beste talde txikiago batzuk ere daude (mauri, lebu, basari). Orain gutxi arte, etnia horietan, gizartea mailakako hurrenkeran antolatua egon da: printzeen kasta, aitoren semeak, libreak, behe-mailako kastak eta, azkenik, esklaboak.

Hizkuntza ofiziala frantsesa da, baina etnia bakoitzak bere hizkuntza erabiltzen du; hala ere, wolofera indarra hartzen ari da haien artean.

Biztanle gehienak musulmanak dira, % 95,4 2010ean. % 4,2 kristauak dira, gehienak katolikoak, eta % 0,4 animistak.[5]

Irakaskuntza derrigorrezkoa da 6-12 urte bitarteko haurrentzat, baina haurren %40, gutxi gorabehera, baino ez da eskolara joaten; hiri nagusietan lanbide-eskolak daude, eta Dakarren unibertsitatea.

Senegalgo osasun-egoera eta zerbitzuak ez dira onak eta, oro har, askoz ere erosotasun gutxiagoko bizimodua duten bezala, askoz txarragoak eta urriagoak dira herrietan hirietan baino. Esate baterako, 1-4 urte bitarteko haurren heriotza-kopurua bost aldiz handiagoa da herrietan Dakarren baino. Osasun-arazo nagusiak malaria, tetanosa, meningitisa eta arnas bideetako tuberkulosia dira.