San Paulo katedrala (Londres)

Sir Christopher Wren 1632ko Urriaren 20an jaio zen East Knoyle-en, Wiltshire eta 1723ko Otsailaren 25ean hil. Oso gaztetatik matematika eta gauzak asmatzea gustuko zuen. Westminster-eko eskolan eta Oxford-eko Unibertsitatean ikasi zuen eta astronomiako irakasle izan zen. 1660an Royal Society inauguratu zuen hitzaldi batez.

1665ean, Parisera bidaiatu eta Bernini ezagutu zuen. Frantziako eta Italiako estilo Barrokoa jaso eta hau Ingalaterrako aplikatu zuen. 1666ko Londreseko Sute Handiaren ondoren Carlos erregearen arkitekto bihurtu eta 51 eliza berri diseinatu zituen, tartean San Paulo katedrala.

Zientzialari honek estetika hutsean oinarritzen zen Klasizismo absolutua suntsitu zuen. Vitrubioren edertasuna lortzeko proportzioak baztertu, eta kalkulu estrukturalean oinarritu zituen eraikuntza elementuen dimentsioak, emaitza ekonomikoagoak lortuz. Dena den, elementu klasiko hauen balio asoziatiboa ulertzen zuen, eta askotan ikur moduan ibili zituen bere lanetan.

Robert Hooke

Robert Hooke 1635eko uztailaren 18an jaio zen Freshwater-en eta 1703ko martxoaren 3an hil Londresen. Gaztetatik miresten zituen obra mekanikoak eta marrazkiak. Westminster-eko Eskolan eta Oxford-eko unibertsitatean ikasi zuen eta geometriako irakasle izan zen. 1660an fundatutako Royal Society-ko kide, idazkari, bibliotekari eta esperimentuen arduraduna izan zen.

Robert Boyle-rekin lanean zebilela “Hooke-ren elastizitatearen legea” formulatu zuen, eta erresorte helikoidala (muelle) asmatu zuen. 1665ean argitaratutako Micrographia liburuan berak asmatutako mikroskopioarekin eginiko obserbazioen marrazkiak erakutsi eta “zelula” hitza ibili zuen lehen aldiz.

Hooke-k bere ideia asko anagrama moduan plazaratu zituen. Wren-ek San Paulo katedralean baliatutako legea jarraian agertzen den bezala publikatu zen Micrographia liburuan. Forma honi beranduago Katenaria deitu zaio, eta Antonio Gaudí-k askotan ibiliko du.

• · Publikatua: “abcccdeeefggiiiiiiiillmmmmnnnnoorrssstttttuuuuuuuvx”
• · Ordenatua: “Ut pendet continuum flexile, sic stabit contiguum rigidum inversum”
• · Itzulia: “hari flexible bat zintzilikatzen den bezala baina inbertituta arku zurrun bat eutsiko da”[1]

Ludgate Hill-eko eremu hau beti egon da eraikin erlijiosoz okupatua. Dolmena, Tenplua eta Eliza jaso zituen XII. mendean katedrala eraiki aurretik.

Baina, Wren-en San Paulo katedralaren berreraikuntza ez dago zehatz aurreko katedralaren leku berdinean txertatuta; behatoki erabilera emateko ardatza biratu zion, zimendu gotiko zaharrak erabiltzeari uko eginez eta berriak planteatuz.

Ingalaterrako lehen katedrala San Agustinen diszipulo batek eraiki zuen 604. urtean. Eraikinak historian zehar zenbait birgaitze izan ditu. 1087ko Normandiako duke frantzesaren konkistaren ondorioz, eraikina berreraikia izan zen.

XIII. mendean, berriro birgaitua izan zen. San Pauloko transeptu zabalaren gurutzaduran dorre altu bat zegoen, orratz batez errematatuta baina 1598. urtean desagertu zen. 1658ko grabatu batzuen arabera, eraikinak oraindik gurutzaduraraino horma normandoak kontserbatzen zituen eta aurrealdeko egitura gotikoa.

Hemendik aurrera, katedrala zenbait urtez berdin mantendu zen, Jacobo I tronora ailegatu arte. Honek, bere arkitektoari eraikinaren fatxada berri bat diseinatzeko eskatu zion. Guda Zibilaren ostean barrakoi moduan erabili zen eta portikoan dendak ezarri ziren.

Londreseko 1666. urteko Sute Handian eraikina desagertu zen. Behin desastrea igarota Ingalaterrako hiriburua berreraikitzeko lanak abian ipini ziren lehenbailehen. Wren-ek plan bat proposatu zuen, ez zena onartu. Biztanleria errautsen gainean beraien lurretan berreraikitzen hasi zen, eta beraz, Carlos erregeak Hooke izendatu zuen berreraikitze lanen begirale.

Zorionez, Sute Handiak ez zuen Normandiako katedrala erabat suntsitu. 1668. urtean, hiriaren berreraikuntzarako komisioak mendebaldean aldare eta pulpitu tenporala egiteko agindu zuen. Horrez gain, katedrala estaltzeko zurezko estalkia proposatu zen. Baina, eraikinaren kolapsoa gertu zegoen. Egoera honek eskainitako zurruntasun faltak eraikin bat egiteko beharra adierazten zuen.

1668. urtean, Orden Real baten bidez katedralaren lurperatze osoa agindu zen eta Wren 1673an arkitekto ofizial izendatu zuten. Carlos II erregeak planoak onartu zituen eta 1675an katedrala zorutik altxatzen hasi zen. Beraz, Wren-ek egindako San Paulo katedralaren eraikuntza katedral zaharrarekin hasten da.

Wren, katedralaren diseinua egiteko, tratatuetako modeloetan oinarritu zen. Diseinu proesuan zenbait etapa bereizi daitezke:

Katedralaren kupula.

Lehenengo diseinuaren maketa bakarra dago, 1670an gauzatua. Oin basilikaleko eliza laukizuzena zen, kupula zirkular batez errematatutako bestibulo batekin.

Bigarren diseinuaren ideia garaiko monarken erresidentzia eta jauregien edertasunaz lehiatuko zuen monumentua egitea zen. Oin zentraleko tenplu bat proiektatzen zuen, gurutzadura kupula batez estalia eta nabeen arteko desberdintasunik gabea. Proposamena errefuxatua izan zen, alde batetik zuen kostuagatik, eta bestetik eliza katolikoen antza handia zuelako. Beraz, Wrenek bi estilo hauek fusionatzea ideia egokiena zela ikusi zuen.

Hirugarren diseinuak ere oin grekoa zuen, baina nabe luzatu batekin. Honek ere beste elizen antza gehiegi zuela esan zioten, eta gainera, etapaka eraikitzea eskatzen zuela, onartu ezin zena. Diseinu hau zuen Wren-ek gustukoena, Pizkundeko edertasuna lortzen baituzen.

Laugarren diseinua onartu zuen erregeak. Iada estilo Gotikoan murgiltzen zena. Gurutze latindarreko oin longitudinala zuen eta Inigo Johnes-en San Paulo-ren influentzia nabarmena zen mendebaldeko portiko klasikoan eta gurutze gaineko kupulan. Erregeak baimena eman zion diseinu honen gainean aldaketa ornamentalak egiteko, baina Wren-ek honen hitza askatasun handiaz hartu, eta eraiki bitartean hainbat aldaketa burutu zituen. Aldaketa esanguratsuena kupula izan zen.

Garai honetan, erdi aroan bezala, gremio ezberdinak kontratatuz egiten zen lan. Bakoitzaren espezializazioaren arabera, behar ziren egun eta lekurako kontratatzen ziren, eta egindako lanaren arabera egunean bertan ordaintzen zitzaien. Piezen zuinketa lekuan bertan egiten zen, blokeak moztu bitartean plantilarekin konparatzen. Ostean trazatuarekin bat egin eta altxatzen ziren.

Zurgintza lana interesgarria izan zen. Hauek aldamio eta zinbrak egiteaz gain, maila baxuetan zurezko arrapalak egin zituzten harriak igotzeko; goiko mailetara iriseko aldiz poleak egin zituzten. Igeltseritzari dagokionez, bi talde ezberdin kontratatu eta elkarren kontra lehian jarri ziren, albo ezberdinetan, azkarrago bukatzeko.

Katedrala estilo barroko moderatu batean eraikita dago, Wrenen arrazionalismoaren erakusle dena. Ertaroko eliza ingelesen tradizioa jarraitzen du, baina Palladioren, Iñigo Johnes-en eta Erromako XVII.m.ko estilo klasikoarekin nahasita.

San Pauloren altuera zabalera baino handiagoa da eta trantseptoaren besoak potente nabarmentzen dira. Fatxadan proportzioak dira ezaugarri nagusia; behe mailan hiru nabeak hartzen ditu zabaleran, goikaldean aldiz nabe nagusiaren zabalera bakarrik. San Pauloko alboko nabeak eta koroa altuera bakarrekoak dira; ondorioz, fatxadan agertzen diren bi solairuko hormaren goialdea faltsua da. Honek helburu bikoitza du; gangaren kontrahormak eutsi eta XVII. mendean eraikina hiriko beste puntuetatik egoki ikustea, hau da, estetika.

Sartzerako orduan lehenengo ikusten dena hiru espazioko nabea da. Koruaren bankuak eta organoa aurrean aurkitzen dira. Aldarea koroaren zabaleran hedatzen da eta, nabe eta koroaren beste aldeko arku nagusien altuera hartzen du. Bestalde, hego-mendebaldeko bidegurutzean kokatzen diren eskailerek kupula eta bere galeriaraino eramaten dute.

- Antzinako Grezia: Harri adintelatu bidezko kupula faltsuak.

- Inperio erromatarra: Kupula nagusi [Agriparen Panteoia]

- Inperio bizantziarra: Teknikek eboluzionatu, petxinak [S. Sofia]

- Islam: Kupula elementu ark. nagusia [Jerusalem-eko Arroka]

- Erdi Aroa: Dimentsio txiki eta ertaineko kupula gutxi.

- Pizkundea: Teknika berriekin erabilera bultzatu [S.M. del Fiore]

- Barrokoa: Kupula nabarmenenak sortu [San Paulo]

- Neoklasikoa: Eraikin instituzionaletan [U.S. Capitol]

- XX. mendea: Garapen teknologikoa eta Hormigoi Armatua [Montreal Biosfera]

Wren-ek katedralaren diseinua garatzen zuen bitartean, lehenengo kupularen zorua kokatzen hasi zen, diseinuarekin batera. Behin lana abian zegoela, 1676an kupula berriaren kurba kokatu zuen lehen pisuan, beheko euskarri eta gangak ondo eraiki ahal izateko. Hala ere, kupula nahiko berandu bukatu zen, eta denbora honetan zehar ikuskapen eta aldaketa ugari izan zituen. 1693an modelo desberdin ugari aurkitu zuten.

San Paulo-ren kupularen diseinua garaiko zientziaren aurrerapausoekin lotua zegoen. Wren eta Hooke 1670-eko arku eta kupulen forma idealen inguruko eztabaidan aritu ziren.

Bakoitza konponbide ezberdin batekin aurkitu zen. Biak hurbileko lagunak ziren, eta Hooke-k bere konklusioak Wren-i erakutsi ondoren, honek bere diseinuak aldatu zituen. Arkitektoek, tentsioak kontuan hartuta, manposteriako egiturek eskatzen zuten forma aztertu zuten. Forma ideala “bultzada-lerroa” jarraituz eraikitzea zela ikusi zuten, eta konpresiora lan egiten zuen sekzioa bakarrik ibiliz kupula oso fina izan zitekeela.

Horrela, Hooke-k 1671ean deskribatutakoa praktikan jarri zuten. Modeloa, soka edo kate bat bi puntutan eseki eta haietatik kargak zintzilikatuta lortzen da. Kateak, bere pisua eta kargena eusteko forma ideala hartzen du, eta honen inbertsioa konpresioan lan egiteko froma egokiena izango da, hau da, bultzada-lerroarena. Printzipio hau hartu eta erdiko ardatzaren inguruan biratuta hiru dimentsiotara hedatu zuten: kupulara.

Gurutzaduran agertzen den 33-mko kupulak erronka estetiko eta egiturala suposatu zuen. Katedralaren barrutik kupulak irudi egokia izango zuen, kanpoaldean perfil xumea eskaintzen duen bitartean. Egitura aldetik, pitzatuko ez zen egitura bat sortzea zen helburua, eta ahalik eta arinena izan behar zen.

Wrenek sortutako egitura azpia malguki eta lau bastioi ditu, eta hauek kupula eusten dutela dirudi. Hala ere, errealitatean harrizko galeriara transmititzen dira kargak, kupularen euskarrian dagoena. Egiturak ere 30m diametroko danborra eusten du, honek harrizko linterna koroatzen duen manposteriazko “kono” bat ezkutatzen duelarik. Kono kupula honen kanpoaldetik zurezko egitura entramatu bat aurkitzen da, hiriko profilean parte hartzen duen berunezko kupula handia eusteko. Beraz, hiru elementu nagusik osatzen dute kupula eta hauek forma desberdinen bidez jantzita eta estalita daude, 111m-ko eta 66.000Tn-ako multzoa sortuz.

Wren-en proposatutako kupula soluzioaren dotorezia egitura eta estetikaren arteko bereizketan datza. Kupula hiru elementu nagusi desberdinez osatuta dago, garrantzitsuena ezkutatua dagoen adreiluzko konoa delarik.

Behekaldetik hasita, elementu guztiak barneko danborrean eusten dira eta hemendik kargak lurzorura igorriko dira zenbait elementu tartean direla, zutabe era arkuak. Horrez gain, egituraren kargak arintzeko fabrika elementuetan zuloak egin zituen. Gainera, barneko danborra zilindro bat izan beharrean, puntan moztutako kono bat da (fristum). Honela, egiturak forma ideala dauka karga transmisioa egiteko. Gainera, kanpoaldetik kolumnata peristilo batek eragindako pisuak kupularen barneko kargak bertikalagoak bihurtzen ditu.

Barneko danbor honek lodiera uniformeko adreiluzko kupula eusten du, katedralaren barnetik hauteman daitekeena. Hala ere, esfera ez da perfektua, goikaldean lauagoa baita eta bertan okulo bat dago. Kupulak bere karga soilik heltzen du eta adreiluzkoa da erabat, euskarrian daukan burdinazko katea salbu.

Egitura elementu nagusiena ezkutatuta dagoen adreiluzko katenaria kupula da, barne eta kanpo kupulen artean kokatzen dena. Elementu hau harrizko galeriatik abiatzen da eta goikaldeko harrizko linterna pisutsua (1000 Tn) eusten du. Era berean, linterna hau parabolari konpresio indarra eragiten dio, elementuari egonkortasuna emanez. Bestalde, Wren-ek San Pauloko kupulen trakzio indarrak menperatzeko, burdin forjatuko hiru kate erabili zituen kupula honen euskarrian.

Azkenik, adreiluzko kono formako kupulak berunezko kanpo kupula eusten du. Hiru dimentsioko katenariaren inguruan erradialki antolatzen diren zurezko entramatuak ditugu, harrizko galeriako hormatik abiatu eta linternaren azpiraino iristen direnak. Hauek erdiko kupulan bermatuak daude, eta bata bestearekin zurezko milaka habexkaz lotuak. Zurezko habexka hauen gainetik berunezko geruza dago, kanpo kupula izango dena.