San Joan eliza (Azkoien)

Hiribilduaren goiko aldean, San Juan parrokia zaharraren hondakinak daude. Eraikin gotiko-pizkundar da, eta 1565ean Joan Antxieta harginak egin zituen obrak. Ia ez dago haren aztarnarik, baina badakigu alboko kaperak eta burualde poligonala dituen nabea zela, ganga gotikoz estalia. XVIII. mendeko dorreak zorte hobea izan du, oinaldean osorik kontserbatzen baita. Erriberako Barrokoko adreiluzko fabrika tipikoa da, gorputz prismatiko beheranzkoak eta erremateko beste oktogonal bat dituena, pilastra landuez eta lan geometrikoz aberastua.

Eliza horren hondamenaren ondorioz, gaur egungo San Juan parrokia eraiki zen karrika nagusian, herriaren erdian. Fabrika neoklasikoa da, 1826 eta 1833 artean eraikia, Manuel Angel Etxabarri Gasteizko arkitektoaren planoekin. Oinplano angeluzuzen xumea du, hiru nabekoa, erdikoa oso zabala eta burualde poligonal sakon batean amaitua, parrokia zaharreko erretaula nagusia aprobetxatu behar izan baitzen. Altxaerak, ordea, oso konplexuak dira, eta haiek egiten dute eliza hau eraikin benetan ikusgarria. Tenpluaren erdian, ordena erraldoiko lau zutabe toskanar daude, marmolezko imitazioz margotuak, eta haien gainean taulamendu zati batzuk muntatzen dituzte, zeharka jarrita erlaitz perimetralekin lotzeko. Ateburu horiek lau kanoi erdiren euskarri dira, eta horiek hiru habearteko eliza gurutze-formako espazio bihurtzen dute, erdian petxinen gaineko kupula bat duela. Emaitza luzetarako eta erdialdeko eskemen konbinazio burutsua da, arkitekto barrokoen gustukoa izango zena, baina monumentuaren itxura erabat neoklasikoa da, elementu arkitektoniko egokiekin, presbiterioaren kasetoi-erdiarekin eta alboko hormetako leiho terma zabalekin. Arkitektura-garbitasuna nabarmentzen dute nagusi den zuriak, eta kupulako eta burualdeko pinturak baino ez dituzte kontrastatzen. Bertan, zeru batera irekita dagoen balaustrada bat irudikatzen da, eta bere petxinetan, lau ebanjelariak; Patmoseko San Joanen misioa absideko oskolari dagokio. Hain konplexua da barrualdea, bolumen prismatiko zorrotzeko kaxa sinple batean sartuta dago, eta fatxada nagusia nabarmentzen da, bi zutabe toskanar erraldoiz osatutako arkupe solemne batekin, barnealdekoak bezalakoak.

Parrokiako presbiterioan erretaula nagusi handi bat dago, Nafarroako XVIII. mendeko garrantzitsuenen artean dagoena. Zaragozako Jose Ramirez eskultore ospetsuak hasi zuen, 1766an, eta hari zor dio erdialdea. Diagonalean antolatuta dauden zutabeek eta apurtuta dagoen frontoi kurbatu indartsuak osatzen dute traza, eta hori guztia barroko berantiar eta klasizista bati dagokio. Alboko kaleak lauagoak eta rococo apaingarriz beteak ziren, eta 1762tik aurrera Kalagorriko Diego de Camporredondoko erretaulak egin zituen. Arkitektura horrek erliebeetan eta fardeletan oinarritutako ikonografia bat hartzen du, eta bere egituragatik San Joan Ebanjelariaren martirioaren historia handia nabarmentzen da, baita Pedro, Pablo, Andres eta Santiago apostoluen tailuak ere, kale nagusiari dagozkionak. Titularraren erliebea konposizio konplexua da, keinu dekamatorioko eta jarrera mugituetako irudi ugarirekin, erditik San Juan biluzia buru dela. Apostoluen irudiek kanon luzea eta izaera bernineskoko ezaugarriak eskaintzen dituzte. Behekoak Camporredondoren eskulturak dira. Tenplua alboko habearteetan dauden beste erretaula garrantzitsu batzuekin ere aberasten da, guztiak ere XVIII. mendeko barrokoak, baina kronologia ezberdinekoak, eta dekorazio oparokoak, San Blas eta Arrosarioko Ama Birjinaren aldareak nabarmentzen direlarik.

Azken honek, XVI. mendeko bigarren hereneko Ama Birjinaren tailu eseria eder bat babesten du. Erretaulak bezain ikusgarria da koruko tribunoetako baten rococo organoa. Sakristian tailu ugari daude, eta horien kronologia XVI. mendetik XVIII. mendera bitartekoa da. Hala ere, garrantzi handiagoa du urregintzako bildumak, zilarrezko pieza baliotsuz osatutakoak.

Parrokia-altxorrak ere badu brontzezko gurutziltzatu txiki bat, XIV. mendeko gotikoa. Apaingarrien kapitulua ere oso aberatsa da, eta bertan San Joanen terno zuri bikaina sartu behar da, 1600. urtean Migel Sarasa Iruñeko brodatzaileak egiten zuena. Pieza ezberdinez ugaritzen ziren santuaren historiak, zeinak pinturak simulatzen baitituzte bere barietate kromatikoagatik eta konposizioagatik, abolengo rafaelesko manierismo bati egokitzen zaizkion ezaugarriak. Errokoko estiloko beste terno zuri bat dago, ikusgarria eta ikusgarria, 1770ean Bartzelonako Jose Velat eta Jose Estruch maisuek brodatu zutena.

San Blasen besoa gordetzen duen erlikia-ontzia.

Aipamen berezia merezi dute San Blasen erlikia-ontziak. 1500 inguruko obra gotikoa da, Iruñeko puntzoiak kontserbatzen dituena, XVII. mendeko nabarmenkeria, garbizalea, eta apaingarri ugari dituen eukaristia-kutxatila, landare- eta lore-motiboz apaindua, 1700 inguruko barroko batean ohikoa.

Santuaren bi beso gordetzen omen dira beso-formako erlikia banatan, eta prozesioetan ateratzen dituzte.

• Nafarroako Entziklopedia Handia | AZKOIEN. (Noiz kontsultatua: 2021-09-07).

• Azkoien
• Argako Erribera
• Erriberagoiena