Sabin Arana

Obra foruzale tradizionalak ikuspegi independentistatik irakurri zituen, usadiozko foruzaleen hitzaldi eta ikuspegiak muturreraino eramanez. Euskal Herriko probintziak jatorriz libreak baldin baziren, eta foruek euskal subiranotasuna inplikatzen bazuten, Aranaren ustez Fidel Sagarminaga bezalako foruzaleak oker zebiltzan arazoa zentralismoaren eta autonomiaren arteko borrokatzat ikustean.

Sabin Aranaren irakurketa berritzailea independentziaren eta okupazioaren arteko honako hau zen: 1876an Espainiak ez zuen Hego Euskal Herriko foru autonomia abolitu eta zentralismoa ezarri, baizik Hego Euskal Herriko foru independentzia deuseztatu, eta Bizkaia eta Hego Euskal Herriko beste hiru foru probintziak militarki okupatu eta anexionatu zituen.

Euskara 18 urterekin bere kabuz eta ahal zuen moduan ikasten hasi zen. Helburu horretarako, lehenbizi Pablo Pedro Astarloa eta Willen Jan Van Eys euskalarien hiztegiak eskuratu zituen. Liburuetan ikasitakoa euskaldunei entzunez osatzen zuen, belarria hizkuntzara egiteko. Laster euskaldun berri bilakatu zen; halere, eguneroko hizkuntza gaztelania izan zuen.

1882an, Joan anaia zaharrena hil zen. Bestalde, 1883ko udan, luzaro osasunez makal ibili ondoren, aita ere zendu zitzaion. Gertaera latz horien ondorioz, Sabin ikteriziaz gaixotu zen eta, etxekoekin batera, Sukarrieta udalerrira atseden hartzera joan zen. Geroago, Urdaibaiko herri hura euren urteroko oporleku izan zen.

Behin 1883an Sabini medikuek ezarritako atsedenaldia amaitu ondoren, familia osoa Kataluniako Bartzelona hiriburura bizitzera lekualdatu zen.[18] Han, Luis anaiak Arkitektura karrera ikasi eta Sabin Aranak zuzenbide karrerari ekin zion, ez berak hala nahi zuelako, bai ordea amak hala bultzatuta. Aldiz, berak aukeran zientzietako karrera bat, medikuntza edota filosofia karrerak hastea nahiago izango zuen, ez ordea lanbide horietan jarduteko, soilik haiek ikasteko baizik.[19]

Bizkaieraren Oinarrizko Gramatika liburuaren jatorrizko azala, Bartzelona, 1888 (Gramátika elemental del euskara bizkaino).

Hortaz, karrerari jaramon egin gabe, bere betiko zaletasunekin segitu zuen: euskara eta Euskal Herriko historia aztertzen. Horregatik, 19-21 urte bitartean bere lehen idazlanak idazten hasi zen: Ensayo del alfabeto euskara, Etimologías euskérikas (1887), Pliegos Euskaráfilos (1888) eta Gramátika elemental del euskara bizkaino (1888).

Idazlanon asmoa euskara ikasi nahi zuten bizkaitarrei tresna egoki bat erraztea izan zen. Sabinen nahia euskara irakasteaz gain Euskal Herriko historia eta politikari buruzko liburu eta aldizkariak sortzea ere izan zen. Horren ondoren eta aberkideak kontzientziatu ostean bizkaitar guztiak Bizkaiaren independentziaren alde biltzeko helburuz. Garai honetan eta nahiz eta adinez oso gaztea izan, jada bere buruan euskal herritar edo bizkaitar proiektu nazional bat bor-bor zuela suma liteke, nahiz eta proiektu hura egi bilakatzeko oraindik Euskal Herrira itzuli eta bide luzea burutu behar izango zuen.[20]

Sabin Arana Goiri gaztearen argazkia Kataluniako Bartzelona hiriburuan bizi izan zen garaian (1883-1888).

1888ko otsailean oraindik Bartzelonan zirela, ama Paskuala hil zitzaion.[21] Ama-semeek elkarren artean harreman estua zuten; hori zela eta, haren omenez olerki mindu hau eskaini zion, euskaraz idatzi zuen lehenbizikoa:

Ikusten denez, amaren heriotzak erabat lur jota utzi zuen.[23] Horrela, bizitzaren aro berri bati ekin zion: aitarik eta amarik gabe, forurik gabe, karlismo eta foruzaletasun klasikotik urruntzen eta independentismoan bete-betean murgilduta. Etxeko segurtasuna galduta, 23 urteko Sabin gaztea ikasle garai lasaia atzean utzi eta bizitzan zerbait egin nahi zuen. Behinola, Jesuita sartzeko asmoa ere izan omen zuen, baina bere ohar pertsonaletan argi eta garbi irakur daitekeenez, ez zen hura bere asmo bakarra.[23] Aldiz, buruan barne-grina kontrajarriak zeuzkan:

Azkenik, Sabinen barne-ezinegonak bigarren aukera hautatu eta bere aberriaren alde lan egitera bideratu zuen. Horren ondorioz,unibertsitateko ikasketak laga — ez zituen sekula serio hartu—, familia osoarekin batera Katalunia utzi eta etorkizunerako proiektu eta egitasmo ugari zituela, Euskal Herrira itzuli zen.[25]

Resurreccion Maria Azkue (1864-1951).

1888an Sabin Arana Euskal Herrira itzuli bezain azkar, Bizkaiko Aldundiak diputatu foruzaleen ekimenez, Bilboko institutu probintzialean euskara irakasteko katedra bat sortzea onartu zen. Aldundian gehiengoa liberalek zuten, baina haiek ez zuten halako ekimen pintoresko edo folkloriko bati trabarik jarri. Berez, institutu hartako ikasketa guztiak gaztelania hutsean ziren, baina katedra horren bidez eta ikasle euskaldunek hala nahi izan ezkero, euskara klase bat izateko beta izan zuten.[26]

Xede hartarako, Bizkaiko Aldundiak euskarazko katedrarako irakaslea hautatzeko deialdi publikoa egin zuen. Sabin Arana deialdi hartaz ohartu eta berehala aurkeztu zen, bere ideia abertzaleak zabaltzeko aparteko plataforma zela pentsatu baitzuen. Harekin batera, beste jende gehiagok ere izena eman zuen: ezagunenak, Miguel Unamuno bilbotarra eta Resurreccion Maria Azkue lekeitiarra.[27]

Diputatuek Sabin laster baztertu zuten, ez baitzuen batxiler titulua, baita Unamuno bera ere euskara maila aski apala baitzuen. Azkenik, Resurreccion Maria Azkue hautatu zuten,[28] hiru hautagai horien artean euskaraz ezbairik gabe hobekien egiten baiten: jaiotzez Lekeitio herri euskaldunekoa izateaz gain, Arana eta Unamuno ez bezala, euskaldun zaharra zen.

Erabaki hura jakitean, Aranak Azkueri tratu bat proposatu zion:[28] soldata lekeitiarrak jasotzearen alde eskolak Aranak ematen utz ziezaion. Argi zegoen Aranari diruak bost axola ziola, bere helburua bere ideiak nola edo hala jendaurrean jakinaraztea baitzen. Azkuek ez zuen proposamena onartu: Bilboko euskara irakasle berria bilakatu eta hil arte, kargu hartan mantendu zen. Aldiz, askok diotenez, gertakari hura jazo aurretik, Miguel Unamunok euskaraz zenbait idazlan argitaratu zituen, baina katedra hartako hautaketa gainditu ez izana ondoren Unamunok euskararekiko erakutsi zuen ezinikusia edo mespretxuaren nahiz eusko abertzaletasunarekiko gorrotoaren kausa izan liteke.[29]

Sabin Arana 1890an

Ffamiliaren ondareari esker, lan egin gabe bizi zitekeen, hortaz, indar eta diru guztiak nahi zuenaren alde jarri zituen: Aberriaren aldeko proiektua, horretarako Abandon bere argitalpenak idatzi eta argitaratzen jarraitu zuen. Aisialdiak lagunekin ehizara joan ohi zen, bereziki basurdeak ehizatzera; era horretan, Bizkaiko barnealdea ezagutzeko txangoak ere egin zituen. 1889ko udan, Frantziako Paris hiriburura bidaiatu eta bertako Erakustazoka Unibertsala bisitatu zuen; itzuleran egun batzuetan zehar Vichyko bainuetxean egon zen.

1889an Pliegos histórico-políticos liburuxkaren bigarren zatia argitaratu zuen: hor, garai hartako alderdi guztiekin distantziak markatu zituen: Sabin Arana Goiri ez zen karlista, ez liberala, ez eta foruzalea ere, nazionalista zen. Idazlan horretan nazionalista hitza aurrenekoz aipatu eta idatzi zuen, nagusiki foruzaleengandik desberdindu asmoz. Sabinen ustez, foruzaleak autonomista huts batzuk ziren, ez zuten foruen egiazko ezaugarria defendatzen: Independentzia.[30]

Sabini foru hitza ez zitzaion aski argia iruditzen: haren ordez, Lagizarra erabili zuen. Garai hartako karlista eta foruzaleen lelo Jaingoikoa eta Foruak honekin ordezkatu zuen: Jaingoikua eta Lagizarra (JEL).[30]

Liburuxka hura, aurrekoen antzera, Euskal Herriko gizartean nahiko oharkabean eta inongo ohiartzunik gabe pasatu zen.[30] Sabinek bere idatzietan kezka hura honela aipatu zuen:

Ordu arte Euskal Herriko gizartearen egoera aldatu eta mugimendu politiko berria abian jartzeko gogo bizia zuen. Bestalde, bere idatzietan lider edo buruzagi bokazio edo sena argia ere erakusten du:

Aberriaren alde sakrifikatzeko prest ere agertzen da:

Bizkaia bere independentziaren alde (1892).

Bizkaia bere independentziaren alde (1892).

1890an Sabin Aranak La Abeja aldizkarian lau istorio abertzale idatzi zituen. Istorio hauek iraganean Bizkaiak Espainiaren aurka izandako kondairazko lau guduei buruzkoak ziren. Une hartan ez zuten arrakastarik izan, baina Sabinek ez zuen etsi eta istorio hauek geroago argitaratzeko gorde zituen.[31]

1892an Bizkaia bere independentziaren alde. Lau Loria Aberkoi. liburuxka argitaratu zuen. Hau aurretik aipatutako lau guduei buruzko istoriez osatutako bilduma bat zen: Arrigorriagako gudua (888), Gordexolako gudua (1355), Otxandioko gudua (1355) eta Mungiako gudua (1470).[32] Istorio erdi-mitiko hauetan bizkaitarrek beren independentzia espainiarren aurka borrokatuz nola defendatu zuten kontatzen da, bai eta Bizkaiko jauna Espainiako errege bilakatzean Bizkaiaren independentziari ekarritako kaltea: Aranaren ustez ordu arte bi estatu desberdin ziren Bizkaia eta Espainiako buruzagia pertsona berbera bilakatzean, Bizkaiko eta bizkaitarrek independentzia galdu baizuten. Aranarentzat konponbidea bizkaitarrek Jaunaren kargua sortu zuten bezala, hura deuseztu eta independentzia berreskuratzean zetzan.[33] Liburu honen amaieran ondorio hau irakur zitekeen:

Lasterrera, Bilboko Euskal-Erria elkarte foruzaleko kide batzuk liburuxka hori interesez irakurri eta Sabin Aranaren pentsamoldearen inguruan gehiago jakiteko asmoa erakutsi zuten. Izan ere, azken hauteskundeetan Euskal-Erria elkarteko buruzagia zen Fidel Sagarminagak emaitza hobeagoak lortu nahian Alderdi Integristarekin aliantza gauzatu zuen, baina Euskal-Erria elkarteko kritikoei euren buruzagiak azken aldian burutzen ari zen politika eta koalizio hura ez zitzaien batere gustatu, Espainia mailako alderdi ultraerlijioso batekin aliatzeak onura eskasa ekarriko ziela uste baizuten.[35]

Foruzale disidente edo kritiko horien buru edo ordezkari nagusia Ramon de la Sota enpresaburua izan zen. Talde kritiko honetako kideak Bizkaiko gizarte industrial berriari lotutako burgesak ziren: merkatariak, medikuak, ingeniariak, arkitektoak... Gehienak bizkaitarrak ziren, baina Gipuzkoako pare bat ere bazeuden. Sota bera Enkarterrietako jauntxoen familia batekoa zen, baina Hego Euskal Herriko foruen galerak boteretik kanpo utzi zuen. Halere, laster bere negozioak sortu eta itsasontzi konpainia handi baten jabe egin zen, honela Espainiar Estatuko aberastasun handienetako baten jabe bilakatu zen. Baina ez zuen orduan boterean zegoen elite liberalarekin elkartu nahi, aldiz Cánovas del Castillok eta Hego Euskal Herriko liberalek diseinatutako sistema oligarkikoa hautsi eta aurreko foru antolaketa edo antzekoa berreskuratu nahi zuen. Hasiera batean talde hau Sagarminagaren Euskal-Erria elkartera gehitu zen, baina honen ezgaitasuna eta Alderdi Integristarekin gauzatutako aliantza ikusirik elkartea utzi zuten.[36]

Talde foruzale kritiko honek alderdi berri bat sortzeko asmoa zuen, hor Sabin eta Luis Arana-Goiri eta haien pentsamolde nazionalista berria toki eta une egokian agertu ziren. Sotaren taldeari Bizkaia bere independentziaren alde liburuxkan irakurritakoa gustatu eta Sabin Aranari afari bat eskeintzea erabaki zuen.[37]

1893ko ekainaren 3an Bilbo aldamaneko Begoñako Larrazabal baserri-txakolindegian bat egitera elkartu ziren. Euskal-Erria elkartearen talde kritikoko gonbit egileen burua Sota zen, bestaldetik 28 urteko Sabin eta Luis Arana Goiri anaiak dozena bat inguru adiskiderekin hitzordura azaldu ziren.

Gerora, Sabin Arana azaroaren 19an Engrazio Aranzadi Kizkitzari gutunez ekitaldi harren aurre prestaketei buruz oroituaz honela mintzatu zitzaion:

Larrazabalgo baserri-txakolindegiaren irudia XIX. mendearen amaieraldera.

Honela bada, gonbidatuak afari-meriendan jan-edanean hasi aurretik Sabin Aranak gerora Larrazabalgo hitzaldia deituko zena eskeini zien. Hitzaldi harren sarrera honako hau izan zen:

Hitzaldiaren lehenbiziko herenan Bizkaiko historiari buruz mintzatu zen, bere arabera Espainiak Bizkaia zapalduta duela aipatu zuen, kondoren garai hartan Bizkaiko Aldundian ordezkatuak zeuden liberalak, kontserbadoreak, monarkikoak, errepublikarrak kritikatu eta espainolistak izatea eta Bizkaiaren aurka ekitea leporatu zien, kritika horien jomugan foruzaleak barne zeudelarik. Hitzaldiaren honako zati honetan Espainiak bere Aberria inbaditu zuela ere aipatu zuen:

Laster, harriduraz beteriko entzuleei elkarte abertzale bat sortzeko asmoa zeukala azalduarazi zien:

Amaitzeko entzunleei euskaraz mintzatu ez izanagatik barkamena eskatu eta Bizkaiaren independentziaren aldeko ohi batekin bukatu zuen:

Hitzaldia amaitu bezain laister, bertaratutako batzuk hitzaldian esandakoa onartu eta beste batzuk ixilik gelditu ziren.[17] Ramon de la Sotak Sabin Aranari zorionak eman eta berehala burua makurtuz entzundakoaz pentsakor jarri zen. Jan-edanean hasi bezain pronto mahaikideen desadostasunak azaleratzen hasi ziren. Bapatean, Ramon de la Sotaren taldeko kide batek hitzaldian aipatutakoa Euskal-Erria elkarteak jada defendatzen zuela esan zuen, Sabin Aranak ez zuen ezer erantzun, baina afarian zeuden gainerakoak Euskal-Erria elkartearen aurka mintzatzen hasi ziren. Honela, giroa berotzen eta gaiztotzen hasi zen, mingainek bihotzek sentitzen zutena aipatzen hasi eta dena nahasten joan zen. Hori gutxi ez balitz, kanpotik Euskal-Erriko bi kide txakolindegi barnera sartu ziren, haietako bat mozkorturik zegoelarik, eta eztabaidan parte hartu zuten.[17] Azkenik, begirada guztiak Arana-Goiri anaien gain jarri ziren, eta biek bertaratutakoei Euskal-Erria elkarteak Sabinek hitzaldian esandakoaren aurkakoa defendatzen zutela frogatzen saiatu ziren: españolismoa eta liberalismoa.[17] Eztabaidaren erdian esaldi hauek entzun ziren:

Gauzak honela, jada giroa puri-purian zegoen, Sabin eta Luis Aranak, euren adiskideak ziren hiru edo lau ez beste hamabiren bat pertsonen erasoen aurka defendatzera behartuak egon ziren, gainera euren adiskideek ez zituzten ez defendatu ez erasotzen, baina Sabinen arabera tarteka estabaida bor-bor zegoela bi anaien azalpenak oztopatu egiten omen zituzten, haietako batzuk ere liberalak zirelako. Adiskide haietako salbuespen bakarra Ziriako Llodio izan zen, hau gerora nazionalismora bilakatu eta Euskeldun Batzokijako presidente-ordea izango zen.[17]

Mahaian zeudenak hamabi edo hamalau ziren, hauei sartu berri zirenak gehitu ezkero denera hemezortzi ziren. Sabinek bere Aberriarentzat katolizismoa aldarrikatzen zuela aipatu zien, bai izaera politiko nahiz zibilarengatik, oinarriz katolikoa baitzen. Une honetan Ramon de la Sota eta bere kide nabarmenenak eztabaidatik atera ziren. Aldiz, mozkorturik zegoen Euskal-Erria elkarteko kidea Arana Goiri anaiak iraintzen hasi zen, eta gutxi falta izan zen Sabin eta Luis Arana denekin mutur joka hasteko. Azkenik, Sabin eta Luis Arana anaiak zutitu eta Bilbora jeistea erabaki zuten.[17]

Egun hartan, hitzaldia eman eta eztabaida guzti horien ondoren, Sabin Aranak ez zuen lortu bertaratutako Ramon de la Sotaren taldeko kideak konbentzitzea, gainera Arana eta Ramon de la Sotaren elkarlan saioak hark porrot egin zuen. Hurrengo hilabeteetan bien arteko kontaktu informalak mantendu ziren, baina bakoitzak bere kabuz bere ibilbidea egiten jarraitu zuten. Handik urte askotara Manu Egileorrek honela deskribatu zuen Sabin eta Luis Aranaren gaur hartako etxerako itzulera:[41][42]

Sabin Aranak ez zuen amore emateko inolako asmorik, Ramon de la Sota edo bera gabe aurrera segi eta bere ideiak zabaltzeko bidean nekagaitz jarraitu zuen. 1893ko ekainaren 8an, Larrazabalgo hitzaldiaren porrota jazo eta sei egun besterik igaro ez zirela, Sabin Aranak Bizkaitarra panfletoa kaleratu zuen. Aurreneko ale honetan euskara nahiz gaztelaniazko bertsioa zuten bi artikulu politiko argitaratu ziren. Bi hilabete beranduago beste ale bat argitaratu zuen, zenbaki gehiago atera eta 1894ko urtarrilean hilabetekari bilakatu zen, gero hamabostekaria eta zenbaitetan astekaria izatera ere iritsi zen. Bizkaitarra historiako eusko abertzaletasunaren ildoa zuen lehenbiziko aldizkaria bilakatu zen; han, Sabin Aranak propaganda abertzalea egiten zuen.[44][45]

1894ko apirileko Bizkaitarra aldizkariaren alea.

1894ko iraileko Bizkaitarra aldizkariaren alea.

1894ko urtarrileko Bizkaitarra aldizkariaren alea.

Berehala Espainiar Agintariek aldizkariari trabak jartzen hasi zitzaizkion: 2., 4., 6., 25. eta 32. aleek salaketak jaso zituzten, azkenik aldizkarian argitaratutako Engrazio Aranzadiren Basa-Jaun artikulua zela eta, 1895ko irailaren 5ean Espainiar Gobernuaren aginduz itxiarazi egin zutelarik.[44] Denera 32 ale kaleratu zituen, batez besteko 1.500 tirada izan zuelarik. Emaitza hau lehenbiziko abertzaletasunarentzat sekulako arrakasta izan zen, ideologia nazionalista edo independentistarentzako hedabide bikaina izan baitzen. Gerora, Bizkaitarra aldizkaria hainbat denboraldi ezberdinetan ere argitaratua izan zen: 1909-1913, 1916-1919, 1930 eta 1931-1936 bitartean.[44]

1893an Espainiako German Gamazo ogasun ministro liberalak espainiar probintzietako aberastasunean aldaketa bat egon zela arbuiatuta, Hegoaldeko lau euskotar probintzietako kupoa aldatzeko berrikuspen berri bat burutzeko asmoa azaldu zuen, honen azken helburua Hego Euskal Herriko aldundiek Espainiako Estatuari ordaintzen zioten diru kopurua igotzea zen.

Ondorioz, 1893-1894 bitartean Hego Euskal Herrian protesta foruzale biziak jazo ziren. Hego euskal herritarrek foruak galtzea gutxi ez, eta orain Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako ekonomia ituna eta Nafarroako ekonomia hitzarmena arrisku larrian ikusi zituzten.[46] Honela, arazo ekonomiko eta politiko honek lau probintzietako jendea elkartu eta Laurak Bat lelopean mobilizatu egin ziren.[47] Bitxikeria gisa, Gamazoren neurria Hego Euskal Herriko liberalei ere ez zitzaien gustatu, honela mobilizazio kanpaina handi bat prestatu eta laster foruzaleek euren eskakizunak egiteko aprobetxatu zuten.[48][49]

Sanrokada eguneko bazkariaren irudia. 1893ko abuztuaren 16a, Gernika.

Lau probintzien elkartasun giro honetan Iruñeko Orfeoia Bilbora kontzertu batzuk ematera joan eta han ongietorri bero bat eman zioten. Bizkaiko zenbait alderdik nafarrei Gernikan bazkari-omenaldi bat eskaini zieten.[48][50]

Bazkari-omenaldi hau 1893ko abuztuaren 16an ospatu zen,[48][51] Gernikako santu zaindaria den San Roke egunean, hortaz udalerria jai giroan eta jendez gainezka zegoen. Bazkarian nafarrak, bizkaitarra eta kataluniar batzuk ere bildu ziren. Garai hartan ohitura zen legez Gernikar Elkartea eta Elkarte Tradizionaleko balkoietan Espainiako bandera bana zintzilikatu ziren. Bazkaria hartan dozena bat erdi bizkaitar nazionalistek denen artean zalaparta handiena ateratzen zutenak ziren, honela une jakin batean norbaitek oihu bat bota zuen:

Berez, oihu hura ez zen oihu abertzale bat, bai ordea oihu antizentralista bat, hortaz ziurrenik foruzale batek emana. Giroa berotzen joan eta bapatean norbaitek, ziurrenik Luis Arana Goirik honako hau oihu hau erantsi zuen:[48]

Azken oihu honen ondorioz karlista eta foruzaleak haserretu eta bazkaritik ospa egin zuten. Arratsaldez, abertzale edo bizkaitar nazionalista talde bat lehen aipatutako Gernikar Elkartea eta Elkarte Tradizionalara sartu, bertako balkoietako Espainiako banderak kendu eta ondoren erre egin zituzten.[48] Dirudienez, ezohiko ekitaldi hartan Ramon de la Sota berak ere parte hartu omen zuen. Egun hartan berta, Arana Goiri anaiak eta euren taldea Gernikatik Bilbora zihoala, haietako batek hau ohikatu zuen:[48]

Gertaera guzti hauei Sanrokada izenez deitu zitzaien eta Bizkaitarra aldizkariak euren berri eman zuen.[48]

Gaztazkak ez ziren hor amaitu, Abuztuaren 27an Donostiako Udal Bandako zuzendariak jendeak jotzeko eskatutako Gernikako Arbola ereserkia jotzeari uko egin, eta ondorioz Espainiako presidentea zen Sagastaren aurkako manifestazio bat jazo zen, bertan Guardia Zibilak tiroz hiru lagun hil zituen.[54] Handik hilabetera, Azkoitian ospatutako Euskal Lore jokoetan Grazien Adema Zaldubi olerkari lapurtarrak Zazpiak Bat leloa aldarrikatu zuen.[55]

Bienbitartean, Espainiako Gamazo ogasun ministroak bere asmoekin aurrera jarraitzen zuen: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako aldundi liberalek Espainiar Estatuarekin negoziazioak burutu eta azkenik Gamazorekin adostasun batetara ailegatu ziren: Espainiako Estatuari diru gehiago ordainduko zioten, baina Gamazok hasieran eskatzen zuen diru kopurua baino txikiagoa ordainduko zuten. Aldiz, Nafarroako Aldundia berean tinko mantendu zen, hortaz Nafarroa osoan protesta eta manifestazio ugari jazo ziren, azkenean Gamazok amore eman eta dimititu beharra izan zuelarik. Gertakari guzti hauei Gamazada deitu zitzaien.[56]

1894ko otsailaren 18an, Gamazada matxinadan, Nafarroako Castejón udalerrian Sabin eta Luis Arana Goiri anaiek erabilitako bandera eta lema: Jaun-Goikoa eta Lagizarra - Bizkaitarrak Agur Eiten Deutse Naparrei

1894ko otsailaren 18an Nafarroako Castejón udalerrian lorpen hura ospatzeko ekitaldi edo manifestazio masibo eta erraldoi bat antolatu zen.[57] Hori dela eta, Arana Goiri anaiak eta abertzale talde bat zekartzan tren berezi bat Bilbotik Iruñera ailegatu zen.[57] Arana anaien talde abertzale hau manifestazio hartara batu eta bizkaitarrek nafarrenganako elkartasuna adierazten zuen honako esaldia zeraman pankarta ondo zuri eta hizki gorriduna erakutsi zuten:

Pankarta hura, aurretik eta gau batez Iruñeko Cafe Iruñan diseinatu eta Estanislao Aranzadi nafar diputatuaren Juana emazteak josi zuen.[58][59]

Aipatzekoa da, manifestazio hartara bertaratu zen bizkaitar abertzaleen ordezkaritzako kideek haritz hosto orlegi eta lokarri zuri-gorriz osatutako ikurrak zeramatzatela.[58]

Manifestapen hartara Euskal-Erria eta Bilboko Zirkulu Integrista elkarteak ere bertaratu ziren. Nafarroako Aldundiak Sabin Aranari gonbidapena luzatu eta hark nafar aldundiei aurrean honako hitzaldi hau zuzendu zien:[57]

Iruñetik Bilbora itzultzean, Sabin Aranak zorion mezu bat idatzi eta bere amaieran honako hitz hauek jarri zituen:[57]

Sabin Aranaren lehen urteetan espainiarren aurkako hainbat idatzi ezagun egin zituen Bizkaitarra aldizkarian. Gerora, eta batez ere espainiar komunikabideen aldetik arrazista deitu baldin badiote ere, badirudi gauza ez dela hain sinplea. Izan ere bakarrik espainiarren aurkako jarrera oldarkorra dauka eta gainera garai horietako gizartearen gehiengoak antzeko iritzia zuen. Gainera, idatzi horiek egin eta gero nahiz eta errepresio latzak jasan, bere ideiak gehiago entzutea eta errazago zabaltzea lortu zuen.

Gaur egun, euskal etniaren aldeko gizona zela esanez, errazago ulertzen da bere pentsamendua. Aldi berean, katolizismo sutsuaren aldetik, antiinperialista eta Jainkoaren aurrean gizaki guztiak berdinak zirela esaten zuen. Gaur eguneko hainbat historialarien iritzirako, bere idatziak garaiko emigrazio uholdearenganako beldurra eta bere jarrera kontserbadoreari egotzi ahal zaizkie.[61]

Ondorioz, xenofobia hizkera duten beheko bere idatzi hauek, goian idatzita dagoena ahaztu gabe baloratu beharko ziren.

Euskeldun Batzokija elkarteko egoitza Bilboko Zazpikaleetako Posta kaleko 22. zenbakian, 1894-1895 bitartean.

Arrigorriagako bilkuraren irudia, erdialdea Sabin eta Luis Arana Goiri jarraitzaileez inguraturik ikus daitezkelarik. Bilkura hau 1894ko uztailaren 8an ospatu zen, Euskeldun Batzokija handik sei egunetara, uztailaren 14an, Bilbon ofizialki inauguratu zelarik.

Arana anaiek Bilboko Posta kaleko 22. zenbakian, Dorre kalearen izkinan eta Done Jakue katedralaren alboan, euren elkartea sortzeko egoitza egokia topatu zuten, leku hura Areatzako parkearen ertzean zegoen, hiriaren erdi-erdian. Elkarte hau ez zen alderdi politiko bat, bai ordea garai hartan puri-purian zeuden britainiar usadioko klub edo biltoki bat. Bertan Bizkaitarra aldizkariko ideiak onartzen zituzten pertsona edo kideak bildu ahalko ziren.[62]

1894ko uztailaren 14an,[63] larunbata, arratsaldeko seietan elkarte hau Euzkeldun Batzokija izenez formalki inauguratu zen. Irekiera ekitaldian egoitza honetako balkoian elkarteko bazkiderik zaharrena zen Ziriako Iturri karlista ofizial ohiak bandera berri bat zintzilikatu zuen: Ikurrina. Aurretik, Sabin eta Luis anaiek bandera hau Bizkaiko ikur izateko diseinatua zuten, hau diseinatzeko unean beren ohiko lema politikoan inspiratu ziren: Gurutze zuriak Jainkoari erreferentzia egiten zion, gurutze orlegiak Lege Zaharra eta Gernikako Arbolari, eta hondo gorria Bizkaiko armarritik hartu omen zuten.[63]

Euskeldun Batzokija elkarteko 1894ko Zuzendaritza Batzordeko batzordekideak. Goitik behera eta ezkerretik eskuinera, goiko lerroan ezkerretik eskuinera: Sebastian Amorrortu, Luis Arana Goiri, Ulpiano Abasolo eta Juan Aranburuzabala; bigarren lerroan: Jose Maria Aldekoa, Sabin Arana Goiri eta Elias Lekue; hirugarren lerroan: Antonio Elexpuru, Ziriako Llodio eta Toribio Rezola. Azkenik, behealdeko lerroan: Jose Arriaga, Ramon Mentxaka eta Fabian Ispitzua.

Igandean, uztailaren 15ean, Begoñako basilikan meza bat eman zen, behin hau amaitu eta kanpoan zeudela elkarte berri hartako bazkideek Gernikako Arbola abestu zuten, ondoren egoitzara joan eta bertan aurreneko Batzar Orokorra burutu zuten. Honetan, Sabin Arana Zuzendaritza Batzordeko presidente edo Batzokiko buru hautatu zuten. Hura amaitzean, txistulari talde bat balkoira atera eta beheran zegoen jendea asaldatu zuen, lehenengoan, Udal Bandak Arenalen musika joko zuela espero baizuten. Festa gau osoan luzatu zen, eta gainera San Inazio egunean ere jaia berriz errepikatu zen, ondorioz bizilagun bat ernegatu eta elkartearen aurka zalaparta edo iskanbila sortzeagatik salaketa bat jarri zuen. Elkarteari "abestu, atabala jo eta lurzorua ostikatzeagatik" 500 pezetako isuna ezarri zitzaion. Salaketa hura Sabin Aranaren lehenbiziko espetxeratzearen arrazoia izango zen.

Batzokia irekitzean 94 bazkidek izena emana zuten, hurrengo hilabeteetan ehundik gora ziren eta 1895. urtearen hasierarako 120 kidek eman zuten izena. Kideetako gehienak Bilbo edo inguruko gizon gazteak ziren, Sabin Aranaren adin berdintxukoak (berak orduan 29 urte zituen), gehienen adina 20-35 urte artekoa zelarik. Batez ere, hiriko burges katoliko txikiak ziren: artisauak, enplegatuak, merkatariak... langile apalak eta enpresaburu handiak askoz ere gutxiago. Bazkide osoak izateko euskal abizenak izan behar zituzten; baldintza hori betetzen ez zutenak ere bazkide izan zitezkeen, baina eskubide gutxiagoekin.[63]

Euskeldun Batzokija elkartearen 1894ko sorrera agiria.

Elkarte edo Batzokia teorian ez zen osoki politikoa, aisialdirako jarduerak ere burutzen zirelarik: kafea hartu, billarrean edo kartetan jokatu, pianoa jo, abestu, etab. Praktikan egoitza aisialdi jarduera horietaz gain Bizkaitarra aldizkaria irakurri eta komentatu, albiste politikoei buruz solastatzeko eta sabindar ideietan doktrinatzeko erabili zen.[63] Benetako asmoa, bazkideen artean JEL doktrinaren ideiak bazkideetan finkatu, bazkideak gehiago gehitu eta ondoren Batzokia oinarritzat hartuz hauteskundeetara aurkeztu ahal izango zen alderdi politiko berri bat sortzea zen. Sabin Arana desbideraketa ideologikoen beldur zenez, Batzokia modu tinkoan gidatu zuen: bertako araudia zorrotz betetzen ez zuten bazkideak zalantzarik gabe kanporatu zituen. Edonola ere, bazkide batzuk kanporatu ezkero beste batzuk sartu ohi ziren, hortaz Batzokiak 110-130 bazkide inguruko kopuru finkoa mantendu ahal izan zuen.[64]

Lehen aipatu bezala Euskeldun Batzokija elkarteko presidentea Sabin Arana Goiri hautatu zuten, aldiz hautatuak suertatu ziren Zuzendaritza Batzordeko beste batzordekideak honako hauek ziren: Ziriako Llodio presidenteordea, Jose Arriaga idazkaria, Antonio Elexpuru idazkariordea, Elias Lekue kontularia, Fabian Ispitzua kontulariordea, Sebastian Amorrortu diruzaina, Jose Maria Aldekoa diruzainordea, Ulpiano Abasolo zinegotzia, Luis Arana Goiri zinegotziordea, batzordekideak: Ramon Mentxaka, Toribio Rezola eta Juan Aranburuzabala.[65]

Eusko Batzokijaren araudiaren testua Sabin Aranak zehaztasun eta xehetasun handiz landu eta idatzi zuen. Denera 10 kapituluetan banatutako 110 artikuluk osatzen zuten.[66]

1895eko lehenbiziko Bizkai Buru Batzar alderdiko Zuzendaritza Batzordeko kideak. Ezkerretik eskuinera, eta goitik behera: Juan Aranburuzabala, Elias Lekue, Sabin Arana Goiri, Luis Arana Goiri, Ziriako Llodio, Salbador Etxeita eta Fabian Izpitzua.

1895eko uztailaren 31an, San Inazio egunez, Euskeldun Batzokiko kideek eta Bizkaiko hainbat udalerrietako abertzale edo nazionalistek alderdi berriaren zuzendaritza hautatu zuten. Ekitaldi hura inongo iragarpen edo deialdirik egin gabe burutu zen, gehienbat Espainiar Agintariak ohartu ez zitezen, eta haien jazarpena, salaketak, isunak eta espetxeratzeak saihesteko asmoz. Zuzendaritza Batzorde harren buruzagi nagusia 30 urtetako Sabin Arana bera izan zen, denera Zuzendaritza Batzordea zazpi kide hauek osatu zutelarik: Sabin Arana Goiri (buruzagia), Luis Arana Goiri, Fabian Ispizua, Elias Lekue, Juan Aranburuzabala, Ziriako Llodio eta Salbador Etxeita.[67] Urte hartako abuztuaren 15ean euren karguak eskuratu zituzten, horretarako formula edo esaldi hau erabili zutelarik:

Aranak alderdiko kide gehienak gazteak eta ezkongabeak izan zitezela saiatu zen, honela emazte edo familia kargarik izan ezean euren denbora ia osoa alderdiari eskain ziezaioten. Bestalde, 1895ean Euskeldun Batzokia eta Bizkaitarra aldizkariaren jazarpen politiko-judiziala hasi zenez, alderdi berria klandestinoki funtzionatzeko diseinatua izan zen.

Sabin Arana Larrinagako espetxean, 1895ean.

1895eko abuztuaren 14an Espainiako Agintaritzak Sabin Arana espetxeratu egin zuen. Horretarako abiapuntu gisa salaketa partikular bat oinarritzat hartu zuten, baina azken epaia jazarpen politiko giro bete-betean etorri zen. Sabin espetxeratu eta bi astetara Euskeldun Batzokija elkartea itxiarazi zuten, bai eta elkarte honetako Zuzendaritza Batzordeko gainontzeko bederatzi kideak espetxeratu ere. Gainera Euskeldun Batzokija elkarteko 100 bazkide ere prozesatu zituzten. Handik hamar egunera Bizkaitarra aldizkaria itxiarazi zuten.[69]

Funtsean Sabin Aranaren jazarpena bere ideia edo pentsamolde politikoearengatik izan zen: Espainiaren ohorea zalantzan jartzeagatik eta proiektu nazional alternatibo bat eskeintzeagatik, laburbilduz, "rebelión contra España" delitua leporatu zioten. Garai hartan abertzaleek ez zuten gatazka bortitzik sortu, aldiz beren ideiekin eta modu baketsuan espainiar nazio proiektuari aurre egin zioten. Sabin Arana sei hilabete espetxean egon eta isun ugari ordaindu behar izan zituen.[70]

1896. urtearen hasieran Sabin Arana espetxetik atera zen. Elkarte eta aldizkaririk gabe propaganda abertzalea hedatzeko zailtasunak zituen, hortaz beste bide batzuk bilatu behar izan zituen, Bizkaia osoan bazkariak egiteko aitzakian bilera txikiak ospatu zituen: Bermeo, Mundaka, Busturia, Gernika, Arteaga, Elantxobe, Ea, Lekeitio... berarekin batera herriko mezetan abestu ohi zuen abesbatza eraman eta Ikurrina herrietan ezagutarazi zuen. Bazkari haien bidez herri mailako hainbat pertsona garrantzitsu eusko nazionalismora hurbildu ziren: medikuak, abokatuak, indianoak, alkateak, apaizak... maila apalagoko jendea ere abertzaletasunaren inguruan interesatu zen: baserritarrak, nekazariak, herriko langileak... gainera maiz goardia zibila ekitaldi haiek zaintzera hurbiltzen zenez, jendearen eusko abertzaletasunarekiko jakinmina areagotu egiten zen.[71]

Une hartan biziraun zuen erakunde bakarra Bizkai Buru Batzar zen. Errepresioa ekitiditeko asmoz ezkutuan jardun zuen. Sarritan ezkutuko erakunde hura izendatzeko BBB edo Sabinek asmatutako 3B, B3 edota Irubeta izendapenak erabili ohi ziren. Bertako militanteek ere ez zekiten zehazki alderdi osoa zeintzuk osatzen zuten, ondorioz erakunde abertzalea sekretismo eta misterioz inguratua zegoen.[72]

Sabin Aranaren nahia foruzaleak erakartzea zenez, 1897. urtean karlisten eta Euskal-Erria elkartearen aurkako kanpainari ekin zion.[73]

1897ko otsailean Sabin Aranak El Partido Carlista y los Fueros Vasko-Nabarros panfletoa argitaratu zuen. Bertan, karlisten programari kritika zorrotza egin zion: Sabinen ustez karlistek Espainiako eskualde guztien autonomia administratiboa nahi zuten (Hego Euskal Herria barne), baina ez zituzten usadiozko Euskal Herriko foruak berrezarriko. Sabinek zioenez autonomia administratibo hura jada liberalek kontzertu eta hitzarmen ekonomikoaren bitartez onartzen zuten, ondorioz karlistek ez zuten liberalek jada eskeinitakoa baino gehiago eskatzen.[73]

Karlistak erantzuten saiatu ziren, baina Sabinek haien erantzunak puntuz-puntu jorratzen zituen bigarren argitalpen bat argitaratu zuen. Gainera, foruzaleek ez bezala, Sabinek foruzaletasuna azken muturreraino eramateko gai zen, hots, independetzia eskatzera, aldiz karlistak ez ziren gai hain muturreraino ailegatzeko. Sabinen argitalpen hark 20.000 aleko tirada izan zuen, Bizkaian karlista elkarte eta topagune askotan zabaldu zen. Bestalde, Gipuzkoan ere 2.000 ale banatu ziren. Ondorioz, panfleto hark ordurarte karlista, foruzale eta integrista ziren asko eusko nazionalismo edo abertzaletasunera hurbiltzea ahalbideratu zuen.[73]

1897ko martxoan Sabinek Baserritarra aldizkaria sortu zuen, bere esanetan Alderdi Karlista suntsitzeko. Aldizkariaren izenburuak nazionalismoaren utopiari lotua zihoan: baserritarra, euskalduntasunaren eredua. Nahiz eta Baserritarra izena eduki, ez zen ez baserriaz, ez eta nekazaritzaren inguruko aldizkaria, bai ordea nagusiki gaztelaniaz idatzitako politikari buruzko aldizkaria. Estatuaren aurreko errepresioa aurreikusiz, Bizkaitarra baino hobe antolatuagoa zegoen eta bertan hizkera neurtuagoa erabili zen.[74]

Bizkaian jada Alderdi Karlista nahiko ahuldua zegoenez, Sabinek hurrengo lehiakidearen aurka ekin zion: Euskal-Erria elkartea.

1894an ordurarte Euskal-Erria elkarteko Fidel Sagarminaga buruzagia zendu zen. Orduan, Larrazabalgo otorduan aurkeztu zen Ramon de la Sotaren talde disidentea Euskal-Erria elkartera itzuli eta bertako zuzendaritza eskuratu zuen. 1895-1897 bitartean Ramon de la Sotak elkarte hartako pentsamolde foruzalea abertzaletasun eta eusko nazionalismora bideratuz joan zen. Halere, Ramon de la Sota eta bere taldea Sagarminagaren foruzaletasuna baina erradikalagoak baina Sabin Arana eta abertzaletasuna baino moderatuagoak ziren. Sotaren jendea politikoki praktikoa zen, erlijioari ez zieten garrantzirik ematen eta beraientzat politika botere joko soil bat zen. Sabin Arana bera ere eurengana erakartzen saiatu ziren. Beren elkarteari prestigioa eman nahian ere Resurreccion Maria Azkue eta Felipe Arrese Beitia bezalako euskaltzaleak erakarri zituzten.[75]

Halere, Sabin Aranak ez zuen Euskal-Erria elkartekoen eskaintza onartu eta Baserritarra sortu bezain azkar elkarte harren aurka jo zuen. Bienbitartean, 1897an Sabin Aranak euskal kultura sustatzeko asmoz Bizkayaren Edestija ta Izkerea Pizkundia argitaletxea sortu zuen. 1897ko amaieraldera Gipuzkoan Errezola eta Lardizabal integristak eta euren El Fuerista egunkaria Sabinen ideietara hurbiltzen hasi ziren. Garai hartan, jada bere burua nazionalismora bilakatu zuen Engrazio Aranzadi Kizkitzak gipuzkoar integrista haiek eta Sabin Aranaren arteko bitartekari lanak burutu zituen.[76]

1997ko urrian Bizkai Buru Batzarra alderdi politikoa antolatzeko bidean urratsak ematen hasi zen eta Asociación Euskeriana de Bizkai-Batzarra izeneko alderdian lehen afiliatuek izena eman zuten. Gerora EAJ alderdia izango zenaren lehen afiliatuak ziren.[77]

1898ko apirilean Estatu Batuak aurretik kubatarrek espainiar aginte kolonialetik askatzeko zeraman gerrilla borrokan esku sartzea erabaki zuen. Une hartan, Espainia osoan hasi integristetatik nahiz kontserbadoreetatik eta liberaletaraino gerraren aldeko gorazarre espainolista bat aldarrikatu zen.[78]

Sukar espainolista hau Hego Euskal Herrian ere nabaritu zen: Bilbon, espainiar itsas komandantziako militarrei elkartasuna azaltzeko 8.000 pertsonako manifestazioa egin zen. Bidean zihoazela, Arana Goiritarren jaiotetxetik iragatean hura harrikatu eta ondorengo oihukatu zuten:[78]

Luis eta Sabin Aranak euren etxe barnean 80 harritik gora topatu izan zituzten.[79]

Giroa ez zen eusko nazionalismoarentzat egokiena, hortaz Sabin eta Luiz Aranak Bizkayaren Edestija ta Izkerea Pizkundia argitaletxea itxi eta Bilbotik alde egin zuten. Gipuzkoako El Fuerista egunkariak ere giro hari ezin aurre eginik itxi egin beharra izan zuen. Bien bitartean, Euskal-Erria elkarteko foruzale klasiko batzuk Espainiako armadaren aldeko diru dohaintzak eman nahi izan zituzten. Ramon de la Sotaren taldekoak asmo horren aurka agertu ziren. Ondorioz, Espainiako gobernadoreak Ramon de la Sotaren taldea Euskal-Erria elkartea uztera behartu zuen.[79]

Kubako Gerran zehar estatubatuar itsas armadak espainiar ontziteri zaharkitua erabat suntsitu zuen, 1898ko uztailean jada estatubatuar armadak Kuba bere kontrolpean zuelarik. Espainiar iritzi publikoa erabat lur jota gelditu zen, aurreko hilabeteetako histeria espainolista hura behin betiko desagertuaraziz eta espainiarrei ordurarte ikusi nahi ez zuten errealitatea agertuaraziz: jada XIX. mendearen amaieran indar militar errealik gabeko herrialdea zen, harrokeriak eta jauntxokeriak usteldua.[80]

Giro honetan Sabin Aranak lehebiziko aldiz hauteskundeetara aurkeztea erabaki zuen. Halere, Kubako Gerra aurretik ere erabaki hura hartua omen zuen, baina gerraren amaierak eta Espainiaren porrotak hauteskundeetara aurkezteko oraindik arrazoi handiagoak eman zizkion.[81]

1898ko irailean aldundi probintzialetako aldunak hautatzeko hauteskundeak ospatu behar ziren eta Sabin Aranak bertara aurkezteko asmo irmoa zuen. Nazionalistek Bizkaian bi hautagai aurkeztu zituzten: Bilboko barrutitik Sabin Arana bera eta Gernikako barrutitik Angel Zabala Kondaño. Oso epe laburrean hautagaitza haien aldeko bi mila sinadura aurkeztu ziren, haiek biltzeko lana Luis Arana eta beste kide abertzale batzuk burutu zutelarik, haietako asko Euzkeldun Batzokija elkarteko eta Euskal-Erria elkarteko Ramon de la Sotaren taldeko kideenak ziren, bai eta Sukarrieta eta Busturialdeko baserritarrena ere.[82]

Garai hartan Bizkaiko politikan Victor Txabarri enpresaburua jaun eta jabe zen, La Piña izeneko alderdi liberal-kontserbadorea zuzentzen zuen, honek Bizkaiko boterea euren pentsamoldeko jauntxo eta enpresaburuen artean banatzen zuen.[83]

Iraileko hauteskundeetan Sabinek Bilboko barrutian 4.545 boto atera zituen (erroldaren %22a), aldiz La Piñakoek ohiko ustelkeria eta boto erosketen bidez boto kopuru handixeagoa lortu zuten, halere emaitza hark eusko nazionalismoaren historiako lehenbiziko hauteskunde arrakasta suposatu zuen: Sabin Arana Bizkaian jokoan zeuden lau diputatu edo aldun postuetako bat bereganatu zuen, hortaz aurreneko aldun abertzalea bilakatu zen, gainontzeko hiruak La Piñakoen eskuetan geldituz, horrela ordurarte La Piñakoek zuten monopolioa hautsi zuelarik. Bestalde, Angel Zabalak Gernikako barrutian 3.018 boto lortu eta gutxigatik ez zuen ordezkari bat atera.[82]

Eusko nazionalismoaren garaipena ukaezina zen. Arrakasta eta euforia giro hartan Ramon de la Sotaren taldekoak Sabin Aranaren alderdian sartu eta afiliatu egin ziren. Nahiz eta sabindar eta sotatarren arteko harmonia erabatekoa ez izan eta gerora sarritan nazionalismo pragmatikoa eta independentistaren arteko ezberdintasunean argitaratu izan (adibidez, Comunión Nacionalista Vasca eta Aberriren arteko liskarrak), jada denak etxe edo alderdi bakar baten barnean zeuden.[84]

1899ko apirilean Bilbon Centro Vasco elkartea ireki zuten, bere arauak ez ziren aurreko Euskeldun Batzokija elkartekoak bezain zorrotzak, 400 bazkide baino gehiago bilduz eta gerora irekiko ziren Batzokien oinarria izan zen. Bestalde, Ramon de la Sotaren dirulaguntzak El Correo egunkari abertzalea irekitzea ere ahalbideratu zuen. Une hartan Sabin Arana egunkarietan artikuluak idazten zituen artean, Luis Arana zeregin burokratioetaz arduratzen zen. Bienbitartean, Sabin Aranak aldun modura Bizkaiko Aldundian burututako lanak alderdi nazionalistari prestigio eta kide gehiago ekarri zizkion.[85]

1899ko Udal Hauteskundeetan ere abertzaleak aurkeztu ziren, Bizkaiko hainbat udalerritan zinegotziak lortuz: Bilbo, Bermeo, Arteaga, Lekeitio, Santurtzi, Deustua, Getxo, Begoña, Basauri, Lezaman eta abar. Mundakan eusko nazionalismoak lehenbiziko alkate abertzalea lortu zuten.[86]

Eusko nazionalismoa erradikalismoak saihestuz eta politika guztiz legala eginez sekulako arrakasta bereganatzen ari zen. Honek, Victor Txabarri urdurituarazi eta bere botere galtzeko arriskuan ikusi zuen. Ondorioz, Txabarrik egoera hura handik eta hemendik aldarazten saiatu zen, azkenean 1899ko irailean Espainiako Gobernadoreak separatismo salaketa baten ondorioz Bizkaian berme konstituzionalak eten zituelarik. Gobernadore zibilak eusko nazionalismoaren aurkako errepresioari ekin zion: abertzaleen argitalpen guztiak debekatu eta Bilbo, Barakaldo eta Bermeoko elkarte abertzaleak itxiarazi zituen. Euskaraz nahiz gaztelaniaz argitaratu ohi zuen Azkueren Euskalzale kultur aldizkari ere isuna jartzera iritsi ziren.[87]

Eten hark hamar hilabete iraun zituen, halere Sabin Arana nahiz zinegotzi abertzaleak euren postuetan jarraitu zuten. Jada eusko nazionalismoa edo abertzaletasunaren oinarria sendo finkatua zegoen.[88]

Aste gutxitara, Ameriketako Estatu Batuek lau urtez bere administraritzapean izandako Kubari independentzia formala eman zion. 1902ko maiatzaren 25ean Sabin Arana Goirik Theodore Roosevelt estatubatuar presidenteari honako telegrama hau igorri zion:[94]

Sabin Aranak telegrama honekin Euskal Herriko auzia nazioartean ezagutaraztea izan zen, bere itxaropena Ameriketako Estatu Batuek Kubari independentzia lortzen lagundu zioten antzera Euskal Herriari ere independendentzia lortu eta Espainiatik banatzen laguntzea baitzen. Halere, telegrama ez zen inoiz Bilbotik atera. Hura jaso zuen posta bulegoko funtzionarioak bere nagusiei eman, espainiar agintariek Sabin Aranari salaketa jarri eta auzitegian amaitu zuen.[96]

Ondorioz 1902ko maiatzaren 30ean Sabin Arana Goiri matxinada delitua leporatu eta epaiketa burutu arte Larrinagako espetxean kartzelatua izan zen, ondoren Bizkaiko gobernadore zibilak hamar zinegotzi abertzale espetxeratu eta haien lekuan zinegotzi liberalak jarri zituen. Ez legearen aurka zeozer zehatza egin zutelako, bai ordea beren helburua independentzia zelako.[96]

Espetxealdi honetan, Sabin Aranak Euskal Herriko ereserki nazionala izateko asmoz Euzko Abendaren Ereserkija ereserkiaren hitzak idatzi zituen.[97]

Espetxean zegoela Sabin Aranak erabilitako politika posibilista alferrikakoa izan zela ikusi zuen, espainiar agintariek errepresioarekin erantzun baizuten. Sotatarrekin elkartu eta Bizkaiko aldundiak eta udalerrietako udaletako eguneroko lanean aritu zenean, independentismoa esplizitua saihestu zuen. Halere, ez zen nahikoa praktikan moderatua izatea, pentsamoldez independentzia nahi izateak ere espainiar agintarien jazarpena zekarrela ohartu zen. Honetaz gogoeta egin eta Sabinek erabaki erradikal bat hartu zuen: bere alderdikideei Liga de Vascos Españolistas izeneko alderdi bat sortzeko asmoa jakinarazi, abertzale izena alboratu eta jarraitzaileak bertan izen emateko eskatu zien. Alderdi berri honek Espainiako subirotasuna onartu eta harren barnean ahal zen autonomia edo autogobernu zabalena lortzea ahalbideratuko zuen, gainera orain arte nazionalistak ez zirenei ere bertan sartzeko ateak irekiz. Sabin Aranak oraindik alderdi berri honen programa idazteke zuen eta bere jarraitzaileei berarengan konfiantza izateko eskatu zien.[98]

Alderdi berri hau ez zen alderdi erregionalista bat izango, ez eta foruzalea edo autonomista ere. Izena ere ezohkioa zuen: espainolista, ordurarte Sabin Aranak bere etsai politikoei erasotzeko erabili izan zuen izendapena zen. Aranaren ustez adjetibo hori bereganatzean bere etsai politikoak bere alderdi berriaren aurkako argudiorik gabe geldituko omen ziren, separatismo salaketak ekidinez.[98] Honela idatzi zion Sabin Aranak espetxetik bere emazte Nikolasari:

Halere, Sabin Aranak eskuizkribu pribatuetan aitortzen duenez, ez zuen inoiz bere jatorrizko azken helburua txokoratu: independentzia, baina hura lortzeko orain estrategia aldatu, alderdi espainolista sortuz Espainia osoan erregionalismoa bultzatu, eta azkenean Espainiar Estatua ahulduz, Euskal Herriak Ingalaterraren babespean bere independetzia lortuko zuela konbentzituta zegoen.[97]

Abertzale guztiak zeharo harrituta gelditu ziren, batzuk Sabin Arana erotu ote zen ere pentsatu zuten. Zaila zen Sabin Aranak horrelako erabaki erradikal eta bapateko bat nola hartu zuen ulertzea. Garai honetan Sabin Aranari Addisonen gaixotasuna agertzen hasi eta espetxean zegoenez bere animoan ere eragina izatea baliteke.[97]

1902ko abuztuan Alfontso XIII.a Espainiakoa erregea Bilbotik pasatu zen, Sabin Aranaren indultua eskatuz abertzaleek 8.000 sinadura bildu zituzten, gainera Sabinek jasaten zuen gaixotasunaren ondorioz ere espetxean hiltzeko arriskua zuela ere aipatu zuten: Erregeak ez zuen libratu.[97]

Azkenik, 1902ko azaroaren 7an epaiketa burutu zen. Sabin Arana defendatu zuen abokatua Daniel Irujo Urra nafarra izan zen (Manuel Irujo Ollo politikari jeltzalearen aita). Sabin absolbitua izan zen.[99]

Euzkadi Aranak Euskal Herria izendatzeko sortutako terminoa da. Izatez, Euskal Herriko zazpi herrialdeak barne hartzen ditu, beraz. Abandoarraren ustez, Euzkadi izendapena Euskal Herria tradizionala baino egokiagoa zen, lehenak hizkuntzari egiten baitzion erreferentzia, eta ez arrazari edo arlo politikoari. Aranak pentsatu zuen euskara eguzki hitzetik zetorrela eta, horregatik, Euzkadi sortu zuen, eguzkiaren z-rekin, eta -adi atzizkia erantsita, euskoen —euskal herritarren— multzoa dela adierazteko: pagadi, belardi izenetan bezalaxe.^{[erreferentzia behar]}

Euskarari ere euzkara deitzen zion, euzkera hitza "euzko + era" zela ondorioztatu zuen, hots, "euzkoen hizkera", hortik euzko hitza euskaldun arrazako jendea izendatzeko antzinako sustraia zela atera zuen.

Sabin Aranak Ikurrina irudikatu eta Luis Arana Goiri anaiak marraztu egin zuen. Lehenbiziko aldiz 1894ko uztailaren 14an Bilboko Euzkeldun Batzokijaren inaugurazio egunean elkarte horretako egoitzaren balkoain zintzilikatu zuten. Elkarte hartako bazkiderik zaharrena zen Ziriako Iturri karlista ofizial ohiak zintzilikatu zuen. Ikurrina diseinatzeko unean Sabin eta Luis Aranaren ohiko JEL lema politikoan inspiratu ziren: Gurutze zuriak Jainkoari erreferentzia egiten zion, gurutze orlegiak Lege Zaharra eta Gernikako Arbolari, eta hondo gorria Bizkaiko armarritik hartu omen zuten.[63]

Aranatar anaiek sortutako lehen ikurrina (1896), eurak diseinatutako proportzio eta neurrikein ikusgai.

Hasieran Bizkaia independentearentzat pentsatu bazen ere, azkenean XX. mendearen lehenbiziko urteetan gainontzeko herrialdeetara hedatu eta Euskal Herriaren bandera bilakatu zen. Halere, Luis Arana Goiri bilakaera horrekin ez zegoen gustura, ikurrina Bizkaiko bandera zela pentsatzen jarraitzen baitzuen, hortaz 1907. urtean zazpi bandera berri marraztu zituen: Euskal Herriarentzat orokor bat (Euskadiko Konfederazioaren Bandera) eta sei lurraldeentzat bana (Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Lapurdi, Nafarroa eta Zuberoa). Proposamen horek ez zuen arrakastarik izan, jada jendeak ikurrina oso gustukoa baitzuen.

1936 urtean Eusko Jaurlaritzako Aznar sailburu sozialistaren proposamenez Euskadiko bandera ofizial bilakatu zen.[104] Hala ere, Aranatarren hasierako neurriak egokitu behar izan ziren, Victor Bilbao Goioaga ehungintza-gizonaren aholkuei men eginda. Izan ere, jatorrizko neurriei eutsiz gero, ikurrina nekez ikusiko zen urrunetik, batez ere gurutze berdea oinarri gorriaren gainean. Horrela, ikurrin osoaren luze-zabalera mantenduta (500 x 280), gurutzeen zabalera 43 cm-ra handitu zuten, azken diseinu hau gaur egun ezagutzen dugun ikurrinaren behin behineko eredua izan zelarik.

1939an Francok legez kanpo utzi zuen, eta Diktadura Frankista osoan Hego Euskal Herrian ikurrina debekatua egon zen, aldiz Ipar Euskal Herrian arazorik gabe erabili zen.

1977ko urtarrilaren 19an [105] berriro legeztatu zuten ikurrina Espainiako legedian, eta Euskal Autonomi Erkidegoko bandera ofizialtzat hartu zen, nahiz eta lehenagotik Euskal Herri osoaren ikurtzat erabili zen eta erabiltzen den.

1902an Sabin Arana Goiri Larrinagako espetxean zegoela Euzko Abendaren Ereserkija abestiaren hitzak idatzi zituen, betiere Euskal Herriko nazioaren ereserkia izateko asmoz. Doinua antzinako euskal abesti herrikoi batean oinarritzen zen. Ereserkia hau Sabin Aranaren JEL lelo edo pentsamoldeari fidel zaio, bertan Jainkoa, Gernikako Arbola eta Euskadi aipatzen baitira.

1983ko apirilaren 14an Eusko Legebiltzarrak Euskadiko ereserkia ofizial izendatu zuen, aurretik Gernikako Arbola eta Eusko Gudariak ereserkiek lehiatu ondoren. Maiz Gora ta Gora ere deitu ohi da, bere lehenbiziko bertsoen hitzak baitira. Ereserkia honek aldeko eta aurkakoak ditu, azken hauen iritziz ereserkia hau historikoki Euskal Herriari baino Eusko Alderdi Jeltzaleari lotuagoa egon omen da.

Hizkuntzarentzako ortografia eredu bat proposatu zuen, Lecciones de Ortografía del Euzkera Bizkaíno lanarekin. Gaztelaniatik aldentzeko nahiak eta garbizalekeriak bultzaturik, latin hizkuntzetatik hartutako mailegu guztiak, berriak nahiz zaharrak, euskal hiztegitik desagerrarazi nahi izan zituen. Horretarako, berak edo bere ingurukoek asmatutako hainbat neologismo ("aranismo" edo "sabinismoak") zabaldu zituen; haietatik asko erlijio, politika eta teknika alorrekoak ziren, baina eguneroko hitzak ere baziren: txadon (etxe-done, 'eliza'), gotzon (goi-gizon, 'aingeru'), gotzain (gogo-zain, 'apezpiku'), deun (santu), bilebagi (zirkunzisio), uŕutizkin (telefono), izpaŕingi (egunkari) eta oŕlegi (berde) beste askoren artean.

Neologismo gehienok denborarekin galdu egin ziren eta gaurko hiztunek ez dituzte erabiltzen. Hala ere, batzuek arrakasta eta erabilera handiz bizirik diraute, batez ere terminologia politikoan, baina baita eguneroko mintzoan ere: aberri (aba —hebreeraz 'aita'— eta herri), abertzale, lehendakari, abesti, abizen (aba-izenetik eratorria), sendi (senide eta sein hitzetatik eratorria, familia mailegua ordezkatu nahian), idatzi ( ordu arteko izkribatu, izkiriatu eta eskribituren ordez), urtaro (urte-sasoi), suziri (jaietako itxafero, etxafuego eta antzekoen ordezko).

Euskararen batasunaren auzian, euskararentzako eredu bakar bat hitzartzearen aurka agertu zen. Bere ustez, euskalkiek, herrialde bakoitzean (Euzkadiko estatu federatu bakoitzean) hizkuntza estatusa izan behar zuten, bata bestearengandik bereizirik. Resurreccion Maria Azkue eta Arturo Campión euskalariak ez zetozen iritzi horrekin bat, eta gaia garai hartako eztabaida nagusietako bat izan zen. EAJren iritzi ofiziala denbora luzean Aranaren berbera izan bazen ere, Arana zendu ondoren jeltzale asko izan ziren Azkueren ikuspegia onartu zutenak, hala nola Seber Altube euskaltzaina.

Hendaiako Kongresua Martin Guilbeau Oiartzabal lapurtarrak herrialde eta sentiberatasun ezberdinetako euskaldunak bildu eta euskara estandarizatzeko arau batuak ezartzeko asmoz antolatu zuen.[107]

1901eko irailean mugaz bi aldetako 30 euskaltzale Hendaian egun bat iraungo zuen kongresu batetara bildu ziren, horien artean Sabin eta Luis Arana, Arturo Kanpion, Resurreccion Maria Azkue, Jean Hiriart-Urruti, Estanislao Arantzadi, Serapio Mujika, Piarres Broussain eta Jean-Baptiste Constantin zeudelarik.[107]

Guilbeauk euskararen oinarrizko ortografia egun hartan bertan adostea nahi zuen (adibidez tx/ch/tch/ts artean, edo ŕ/rr artean hautatzea, garai hartan denak erabiltzen baitziren). Aldiz, Sabinek ez zuen ortografia hain modu inprobisatuan erabakitzerik nahi, hortaz proposamen alternatibo bat aurkeztu zuen. Sabinen proposamenak lehenbizi hizkuntzaren biziraupenaren gakoak aztertzen zituen:[108]

Sabinentzat alde batetik euskara jakitea arlo sozialean ezinbestekoa izan behar zen, eta bestetik euskara bizitza modernoan erabiltzeko gaitu behar zen. Bigarren asmo horren barnean euskararen ortografiaren batasuna zegoen. Helburu hau lotzeko, Sabinek lan-egutegi eta prozesu batzuk aurkeztu zituen, hauen emaitzak Hondarribian ospatuko zen kongresu batean bilduko zirelarik. Aranak bere proposamena kongresuaren amaieran irakurri eta partaideek aho batez onartu zuten. Arazoa dena persaka egin eta gaizki ulertuak egon zirela da: Sabin Aranak proposamena berak euzkerafilo zeritzon denei irekia zegoen, hots, euskara maite zuten denei, euskaldunak izan ala ez. Aldiz, Hendaiako kongresuko gainontzeko partaideak euskaltzale aktibo edo euskal letretan aditu edo trebatuak zirenetaz ari zela ulertu zuten.[110]

1902an euskararen batasun prozeduran bozka emateko 320 lagunek izena eman zuten, haietako gehienak bizkaitarrak, hots, Sabin Aranaren jarraitzaile sutsuak eta haien maisuaren euskararen orotografiaren alde bozkatzeko asmoz. Gainontzeko partaideak (Broussain, Azkue, Kanpion, Hiriart-Urruti, Guilbeau...) bapateko izen emate masibo horrekin erabata harriturik gelditu ziren.[93] Gertatzen zenaz oharturik, prozesua geldiarazten saiatu eta liskarra sortu zen. Kanpionek kongresu hartako giro nahasi hura honela deskribatu zuen:

Sabin Aranak bere ideiak aberriarentzat onenak zirelako uste irmoa zuen, horretarako ortografiaren auzian bere alde bozkatuko zuten alderdikideak ekarri zituen. Aldiz, gainontzeko euskaltzaleek bozka populistak alde batera laga eta kultur eliteen arteko adostasuna nahi zuten. Martxoan bi aldeek prozesua berbideratzeko saikerak burutu zituzten, baina Sabin Arana beste euskaltzaleen aurka berearekin tematu eta euskararen batasunerako prozedurak adostea ezinezkoa izan zen.[93]

1902ko irailean Hondarribiko Kongresua ospatu zen, baina han ez zen ortografiaren batasunari buruzko gaia landu, aldiz bai beste gai batzuk. Aurreko 320 sabindar horiek ere ez ziren agertu, ez eta haien liderra: une hartan Sabin Arana Goiri espetxean zegoen.[93]

Arana zendua zela, 1910ean Luis Eleizaldek Deun Ixendegi Euzkotarra argitaratu zuen, Aranak argitaratu gabe utzi zuen lanean oinarrituta. Liburuan kristau izendegi osoa euskaratu nahi da, ustezko euskal arau fonetikoei jarraituz. Arlo horretan, Sabinen proposamenek arrakasta handia lortu zuten denborarekin. Izan ere, izen haietako asko oso erabiliak dira gaur egun ere, adibidez: Ander, Andoni, Endika, Iker, Imanol, Iñaki, Irune, Gaizka, Gorka, Gotzone, Jasone, Jone, Josune, Julen, Karmele, Kepa, Koldo, Nekane, Zuriñe eta abar.

Izen-deituretarako proposatu zuen eredua, ordea, ez da askorik zabaldu. Gaztelaniaz nolabait gizarteko goi mailakotzat jotzen zen formula hartu zuen:

izena + «de» + lehen abizena + «y» + bigarren abizena

(bere izen-abizenei aplikatuta, Sabino de Arana y Goiri emango luke, gaztelaniaz)

Halaxe, deiturei -taŕ amaiera erantsi zien, eta bi deituren artean eta ezarri; eta, gaztelaniaz ez bezala (horrako horretan euskararen berezko legeari jarraituz), izena azken tokian jarri zuen. Hau da, eredu hori bere izen-deiturei aplikatuta, Arana ta Goiri'taŕ Sabin zen.

Euskarak hil edo bizikoa zuen batasunaren bidean ezarritako oztopo haiekin batera, hala ere, Sabin Aranak egin zion ekarpenik euskarari. Izan ere, milaka eta milaka euskaltzale egin zituen Sabin Aranak. Euskotar asko jarri zuen euskara ikasten, lantzen, irakurtzen eta idazten. Idazten bakarrik, ehunka berriemaile eta idazle. Eta irakurtzen? XX. mendearen hastapenetako euskara irakasle Juan de la Escalera Maidaganek hauxe zioen:[111]

Sabin Arana Goiri krisi garai batean bizi izan zen, denboraldi honetan Hirugarren Karlistaldia, Hego Euskal Herriko foruen aboluzioa eta Euskal Herriko industrializazioa jazo ziren, gainera Espainiako Gobernuak Hego Euskal Herrian bere espainiar eredu nazionalaren ezarri eta kontsolamendu edo kontzesio gisa Araba, Bizkaia eta Gipuzkoari Kontzertu Ekonomikoa eta Nafarroari Hitzarmen Ekonomikoa eman zizkien, hau jende batzurentzat nahikoa izan zen, halere garai hartan euskal herritar gehienengan foruak berreskuratzeko irriki edo griña handia zegoen.

Sabin Arana Goiriren estatua Bilboko Albia lorategietan, atzealdean Sabin Etxeko Ikurrina duela.

Sabin Arana Goirik berarekin batera bere garaiko moldeak irauli zituen pentsamoldea ekarri zuen, hau gaur egun ere finko mantentzen den Euskal Herriko auziari buruzko ikuspuntua da, eta honako bere esaldi hauek ongi definitzen dute:

Bestalde, Bizkaiko oligarkia industrializazioarekin aberatuz hasi zen, gainera milaka eta milaka espainiar etorkin lanera etortzen hasi ziren, ohitura, arazo sozial eta pentsamolde edo ideologia politiko ezberdinak zituztelarik. Euskaldun askok espainiar etorkin hauen etorrera mehatxutzat hartzen zuten, lehenbiziko espainiar etorkinen mugimendua nagusiki Bilbo eta inguruko hirietan ezarri zenez, bereziki bilbotar askok egoera hau inbasiotzat hartu zuten, bilbotar hauek egoera honen konponbidea nondik edo nola etorriko zain zeuden. Testuinguru honetan Sabin Arana Goiri eta bere euskal nazioan oinarritutako ideologia berri eta apurtzailea agertu zen.

Sabin Arana Goirik predikatutako berri ona bilbotar, bizkaitar nahiz Euskal Herriko biztanle askok desiatzen eta zain zueden konponbide edo mezuarekin bat egin zuen. Garai hartan jatorrizko subirotasuna, antzinako legeak, Euskal Herriko foruak, Euskal Herriaren askatasuna eta hizkuntza zaharra ohiko kontzeptuak ziren, batez ere giro foruzaleetan. Sabinen pentsamoldeak osagai horiek guztiak bildu eta muturreraino eraman zituen: independentismora, gainera ordurarte ez bezala, eusko nazionalismoa lehenbiziko aldiz zehaztu, proiektu politiko bat eantolatu eta alderdi abertzale bat sortu zituen, laburbildu eusko nazionalismoaren mugimendu politikoa egituratu zuen.

Halere, Sabin Aranaren proposamenak ez ziren beti koherenteak izan, adibididez, hasiera batean bizkaitar nazioaren eta euskal herritar nazioaren arteko zalantzan egon zen, baina atzera eta aurrera pauso batzuen ondoren garbi zeukan Euskal Herriarentzako proiektu nazional baten beharra zegoela.

Frankistek egingo zutenaren beldur, bere gorpuzkinak sekretupean Zallara lekualdatu zituzten jeltzale batzuk

Sabin Arana Goiri oso gizon idealista zen, baina baita intransigentea ere. Bere jarraitzaileen artean ezbairik gabe karisma handiko pertsona izan zen, bizi izan zen artean maisu gisa hartua izan zen, aldiz hil ostean bere zaletu eta jarraitzaile nazionalista batzuk mesias, profeta eta Jesukristo baten pare jartzera ere iritsi ziren, maiz nazionalista eta abertzaleen biltzar eta bileretan bere argazki eta irudiak bera lekuko balitz gisa jarri ohi zirelarik.

Gaur egungo bera hil eta ehun urte baino gehiago iragan direla, Euskal Herriko politikan nahiz gizartean Sabin Aranaren eraginaren itzala oso luzea da. Politikan adibidez, berak asmatutako eta gaur egun oso arruntak iruditzen zaizkigun lelo eta hitz asko oso erabiliak dira: Gora Euzkadi askatuta!, Euzkadi (Euskadi), Euzko Abendaren Ereserkija (Gora ta Gora), Euzkotarren Aberria Euzkadi da, JEL laburdura, euzko (eusko), aberri, abertzale eta jeltzale hitzak... gainera zalantzarik gabe esan liteke, gaur egungo Euskal Herriko alderdi abertzale guztiak neurri handiago edo txikiago batean bere eta bere jatorrizko ideologiaren ondorengoak direla.

Batzuen iritziz, sarritan Euskal Herritik kanpoko ikertzaile eta historiaren arabera, Sabin Arana eusko nazionalismoaren aita izan omen zen, aldiz, Euskal Herriko historialari gehienentzat jada bera jaio aurretik eusko nazionalismoa nahiz eusko nazionalistak ba omen zeuden^{[erreferentzia behar]} (Sabin Aranak gaztea zela bere burua oraindik foruzaletzat zuen garaian bere anaia Luis bizkaitar nazionalista zela esateak, jada bere aurretik euskal herritar edo bizkaitar nazionalistak bazeudelako adibide da). Argi dagoena da, bera izan zela eusko nazionalismoa politikoki antolatu eta helburu zehatzak eman zizkion lehenbizikoa, bai eta Euzkadiren aita.