Filosofo presokratikoak

Lehenengo filosofo presokratikoak Joniako Mileto hirikoak ziren. Irudian, bertako antzokiaren aztarnak.

Maiz eztabaidatu da Europako lehenengo filosofotzat jotzen diren presokratikoen pentsaera berria halabeharrez sortu edota garaiko eta tokiko faktoreak izan ote ziren munduaren ikuspuntu berrirako bidea zabaldu zutenak. Egun, filosofiaren bat-bateko sorrera edo greziar mirariaren hipotesia baztertu eta filosofia joera berria arrazoi jakinengatik gertatu zela onartzen da.

Lehenengo filosofo presokratikoek Mileto hiria zuten jatorri. Mileto hiria Asia Minorreko Jonia eskualdean dago, egungo Turkiaren mendebaldean. Inguru horretan ekialdeko kulturaren eragina nabarmena izan behar zen eta bertako pentsalariak munduko beste ikuspuntuen berri aise izan zezaketen; ildo horretatik, bereziki aipatzen da Babilonia eta Egiptoko matematika eta astronomiaren eragina. Bestalde, Mileto polis motako hiria zen, garai hartan instituzio politiko egonkorrak eta ekonomia oparo bat zuena; horrek ere, gogoetarako giro lasaia sortu zuen, gerora pentsaera berriari ere eragingo ziona.

Greziar mitologia edo garaiko greziar erlijioaren dogmatismo eza, apaizik gabe, pentsalarien gogoa aske utzi zuela ere aipatu da[1]. Horretan eragina izan zuen baita greziarren kulturaren emaitza bikaina den Homeroren Iliada poema epikoak ere, Miletotik gertu zegoen Troia hirian kokatua; hain zuzen, bertan jainkoak gizakien parean agertzen dira eta bertuteak munduan eta bizitzan lortzen dira. Hesiodoren idazlanek ere, kosmogonia bat azaldu, jainkoen sailkapena egin eta gizakiari buruzko gogoeta egitean, protofilosofia bat adierazten dute. K.a. VII. mendean garatu zen olerkigintza lirikoak ere, Arkilokorekin kasu, garai hartan banakoaren nortasun askea garatzen ari zela islatzen du.

Lehen filosofo presokratikoen helburua physis edo natura behatuz horren oinarrizko substantzia zen arkhe edo printzipioa bilatzea zen. Hain zuzen, euren lanek "Peri Physeos" ("Naturaren gainean") izenburua zeukaten ia beti. Filosofiaz arduratu ziren lehen filosofo horiek, K.a. VI. mendean eta Mileto hirian, Miletoko eskola izenekoa osatzen dute. Ordena kronologikoan hauek izan ziren:

• Tales, aurkikuntza astronomiko zein geometrikoak (Talesen teorema) egin zituen miletoar hau da mendebaldeko tradizioan lehen filosofoa. Egipton izan zen eta Nilo ibaian zegoelarik ondorioztatu omen zuen arkhé delakoa ura dela.

• Anaximandro, Talesen ikasle, munduko lehen mapa egiteaz gain apeiron (a, eza; pera, determinatua) edo indeterminatuaren kontzeptua ezarri zuen arkhe moduan. Bere aburuz, gai ezberdinak (ura, lurra, airea) apeiron horretatik dine izeneko zurrunbilo batez banatzerakoan sortzen zen eta apeiron delakoan ez bezala, bertatik ateratzen zen materia beste materiarekin kontrajartzera kondenaturik zegoen, ura suarekiko bezala. Aldi berean, eboluzioa baieztatu zuen, lehendabizi itsasoko animaliak eta gero
• lehorrekoak sortu zirela adieraziz.

• Anaximenes, Anaximandroren lagun eta ikasle, airean ikusi zuen arkhé delakoa. Bere iritziz eta naturako fenomenoetan oinarriturik, aireak arrarifikazio eta kondentsazioaren antzeko prozesuen bidez gai guztiak sortzen ditu. Lurra urez inguratutako disko biribila dela ere baieztatu zuen.

K.a. 494 urtean, pertsiarrek Mileto birrindu zuten. Ondorioz, joniar askok ihes egin eta egungo Italiaren hegoaldeko kostaldera joan ziren. Bertan garatuko zen Pitagorasen filosofia.

Pitagoras Samos uhartean jaio zen, joniar kostaldetik gertu. Egungo Calabria eskualdean dagoen Krotona hirira joan eta bertan komunitate filosofiko bat sortu zuen, jite esoterikoa ere bazuena eta erlijio orfikoan oinarrituta. Pitagorikoetan, ordea, bi motako taldeak bereizi ziren: akusmatikoak edo adituta Pitagorasen irakaspenak jarraitzen zituztenak eta matematikoak edo filosofia pitagorikora gogoetaz heltzen zirenak. Pitagoriko nabarmenak izan ziren Arkitas eta Filolao, matematikoen taldean. Pitagorasek berak ezer idatzi ez bazuen ere, greziar kultura osoan ospea eskuratu zuen laster.

Pitagorikoek arima eta metempsikosi edo berraragiztatzean sinetsi eta euren filosofiari jarraiki modu aszetikoan bizi ziren. Politikan ere parte hartzen zuten eta hoberenen gobernua edo aristokrazia hobesten zuten. Jakintza purifikatzailea zen eurentzat. Ezagunak dira matematikari eta bereziki geometriari egin zizkioten ekarpenengatik: mundua zenbaki eta horien arteko erlazioen bitartez adieraz daitekeela baieztatu zuten. Horrela, Miletoko eskolako filosofoen aldean materialak ez ziren errealitateetan (zenbakietan, alegia) ikusi zuten guztiaren jatorria. Medikuntzan ere ekarpen garrantzitsuak egin zituzten.

Miletoko eskolako filosofoen ondoren eta arkhe kontzeptua gaindituz, kosmosari buruzko ezagutza eta egiari berari nahiz logos edo arrazoiari buruzko hausnarketa egin zuten filosofoak ere izan ziren presokratikoetan:

• Xenofanes olerkari ibiltzeaz gainera hausnarketa filosofikoak ere egin zituen; garai hartako erlijioaren aurka, kosmos osoa bere adimenez gobernatzen duen jainko bakarraren alde egin zuen eta gizakiaren ezagumena mugatua eta osagabekoa dela baieztatu zuen, jarrera eszeptiko batez[2].

• Parmenides metafisikaren sortzailetzat jotzen da; "Peri Physeos" ("Naturaren gainean") izenburupean berak osatutako olerkian egiara heltzeko zentzumenen bidez islaturiko errealitate aldakor eta faltsua alde batera utzi eta arrazoia soilik baliatu behar zela adierazi zuen. Aldi berean, "to on" edo izate bakar, aldaezin eta betierekoa dagoela baieztatu zuen.

• Heraklitok logos kontzeptu filosofikoa sortu zuen, kosmosa gobernatzen duen lege arrazionala adierazteko. Jakintzaren helburua logos hori bereganatzea da. Lege horren baitan, ordea, aldaketa etengabekoa dela ("panta rei", "dena aldatzen da") adierazi zuen, aurkakoen talkak eraginda. Talka hori da kosmosaren batasuna eta oreka atxikitzen dituena. Ideia horiek azaltzeko maiz erabili zituen sua eta gerra metafora moduan.

Parmenides eta eskola eleatikoan kosmosaren batasuna nabarmentzen zen, naturan agertzen den aniztasuna faltsua dela adieraziz. Parmenidesen tesiak frogatu nahian, Zenon Eleakoak aporia edo paradoxa anitz asmatu zituen, mugimenduaren ezintasuna azalduz esaterako. Filosofo pluralistek, berriz, batasunaren aniztasuna esplikatzeko arkhe printzipioaren aniztasuna baieztatu zuten, betiere kosmosa erregulatzen duen kausa edo indar ordenatzaile batez:

• Anaxagoras filosofia Atenasera eraman zuen filosofoa izan zen; dena esperma edo hazi txikiez sortzen dela baieztatu zuen, kosmosaren batasuna ukatu gabe ("guztiak du guztiaren zati bat"); hazi horiek nous izeneko adimen edo gogo batez konbinatzen dira errealitatea sortzeko.

• Enpedokles filosofoak lau elementuen teoria proposatu zuen, kimika modernoa izan arte indar handia izan zuena: bertan airea, lurra, sua eta ura dira "ororen sustrai", maitasun eta gorrotozko indarrez lau elementuak konbinatzen direlarik.

Parmenides eta beste eleatikoek aldarrikatzen zuten kosmosaren batasuna atxikitzen zuten pluralistek, aniztasuna elementu zenbaiten nahasketaz azalduz. Atomistak, berriz, harago joan eta errealitatea atomo edo infinitu pusketa zatiezinez ( a, ez; tomo, zati: zatiezina) osaturik dagoela adierazi zuten, egungo kimikak frogatzen duen bezalaxe. Atomista presokratikoak Leuzipo eta Demokrito izan ziren, baina azken honen idazkiak gorde dira batez ere. Demokritok hutsaren kontzeptua sortu zuen; horri esker, atomoak mugitzen ahal dira, berez eta inongo kausarik gabe, fisika modernoaren inertzia kontzeptuaren antzera. Aurreko filosofoek ez bezala, fenomeno psikologikoak ere (ikusmena, entzumena, ...) modu arrazionalista batez azaldu zituen, atomoen bitartez. Horrela, arrazionalismoa erabat bereganatu zuen filosofoa izan zen, jainkoen eragina erabat baztertuz. Etikari dagokionean, gizakia autonomoa dela aldeztu eta ona atsegina ematen duena dela baieztatu zuen, epikureoen etika aurreratuz. Horrela, presokratikoen garaia itxi zuen filosofo hau lehenengo filosofo osoa dela esan daiteke, arrazionalismoa arlo guztietan, fisika nahiz moralean, bultzatu baitzituen[3].

Filosofo presokratikoen testuak beste egile zenbaiten aipuei esker gorde dira, Platonengandik VI. mendeko Sinpliziorenganaino bereziki. Aurkakoa irudi balezake ere, iturri fidagarriena Sinplizio neoplatonikoarena da, berak jasotako aipuak luzeagoak eta garbiagoak direlako; Platonek aipuak, laburragoak izateaz gainera aldatu ere egin zituela uste delarik, batzuetan tonu ironiko batez.

• Arrieta, Agustin (koord.) (2008): Filosofiaren historia, Donostia, Elkar. ISBN 978-84-9783-403-2
• Azurmendi, Joxe (argk.) (2004): Filosofiako gida, Bilbo, UEU. ISBN 84-8438-048-3

• Filosofo presokratikoak  Pentsamenduaren Klasikoak Corpuseko 82. liburua. Itzultzailea : Javier Aguirre Santos .2004