Politika

Politika estatuak, hiriak edo nazioak gobernatzeko praktika da.[1] Politika izena grekerazko πολιτικος terminotik dator —politikós—, “hiritarra”, zibila edo hiriaren antolakuntzari dagokiona esan nahi duena. Politikak giza ekintza aztertzen du gizartearentzat probetxuzkoa izan dadin, Aristoteles greziar filosofoak zioen politikaren helburua zoriontasuna dela, gizarte osoaren zoriontasuna zehatzago.[2] Errealitate politikoa ikertzen duen gizarte-zientzia, zientzia politikoa da.

Politika
Botereak
Gobernu motak
Erregimen eta sistemak
Botere motak
Estatu motak
Kontzeptuak
Prozesuak
Banaketa administratiboa
Kargu eta postuak
Kargu eta postuak
Ideologiak
Jokabideak

Filosofia politikoa

Greziar filosofia politikoa
Platon eta Aristoteles filosofoak Rafel Sanzio pintorearen "Atenasko Eskola"-n.

Esan daiteke mendebaldeko filosofia politikoa Sokrates-ekin hasten dela. Sokrates izan zen etika sekularraren sortzailea, Sokratesen ustez bertutea jakintzan oinarritzen baita. Bertutea jakintzan datzan heinean arrazoiari men egiten dio eta sistema politikoa bertutezkoa izateko arrazionala izan beharko luke. Aldi berean, jakintza arrazionala lortzeko metodoa finkatu zuen: Sokratesen ustez egia dialogoaren bitartez erditu behar da. Dialogo hau ez da berez politikoa edo parlamentarioa, interes partzialei obeditzen diona; dialogo filosofikoa da, egia bakarrik daukana interes gorentzat. [3]

Sokratesen aurrean, sofistak egon ziren. Hauek diruaren truke erretorika, dialektika, eristika... klaseak eskaintzen zituzten Atenasko hiritarrei, Agoran mintzatzerako orduan beste hiritarrak konbentzitzeko hizkuntza eta argudiaketa erabiliz.[4]

Platon

Platon Sokratesen ikaslea izanda; bere planteamebdu politikoa, Errepublikan garatu zuena, hein handi batean Sokratesen planteamenduetatik abiatzen da.[3] Giza-naturaren antzera irudikatutako estatua planteatzen du Platonek, beraz bere estatua arimak dituen partetaz osatuta egongo da. Platonen ustez, arimak hiru alderdiz osatuta dago: adimena, alderdi suminkorra eta apetitiboa. [5] Gizartea hiru "klase" sozialetan banatuko litzateke beraz:

  • Alde batetik, adimenaren alderdia gailentzen den arimadun hiritarrak hiria gobernatuko dute; agintarien klasea osatuz.
  • Bestalde, alderdi suminkorra gailentzen den kasuetan hiriaren babes lanetara mugatuko dira; gudarien klasea osatuz.
  • Azkenik, arimaren alderdi apetitiboa gailentzen zaien hiritarrak nekazarien eta artisauen klasea osatuko dute.

Klase banaketa hau bermatzeko Platonek hezkuntza sistema elitista proposatzen du, non agintariek bakarrik jasoko luketen hezkuntza osoa eta bestelakoek haien esparruetan izango litzateke aditu.[5] Bestalde, aipagarria da agintarien eta gudarien klaseek jabetza pribaturik gabeko erregimen sozial batean biziko liratekela, honi Komunismo Platonikoa deitu izan zaio. [6]

Zenbait pentsalarien ustez, Platonen sistema totalitarismoari ireki zizkion ateak, pentsalari hauen artean Karl Popper austriarra lirateke aipagarrienetakoa. [7]

Aristoteles

Aristotelesek bere Politika liburuan Platonekiko salto handia ematen du: ez du bakarrik estatu ideal baten proiektua mahaigaineratzen, haratago doa eta grezia klasikoaren errealitate politikoaren azterketa sakona egiten du. Aristotelesen lana politikari buruzko gogoeta izateaz gain, zientifikoa izateko asmoa ere badu.[8] Aristotelesek bere ikerketetan grezia klasikoko antolakuntza politikoari buruz bildutako informazio guztia bere Politika-ren parte handi bat osatzen dute, bere bizitzan zehar Aristotelesek 158 konstituzio greko baino gehiago bildu eta erredaktatu zituen.[9]

Aristotelesen ustez, gizaki guztiek haien omurakoa dena bilatzen dutela, ongiarako joera dauka gizakiak; etika eta politika lotuta daude beraz, politikaren helburua zoriontasuna izanik.[2] Aristotelesek beraz, defendatzen du politika ezagutza praktikoaren adarrean kokatzen dela eta ez ezagutza teorikoarenean, politika praxia litzateke.[10] Aristotelesen politika ulertzeko beharrezkoa da hiritarraren inguruan ematen duen definizioa: hiritarra Aristotelesen ustez, estatu baten administrazio judizialean edo estatuaren erabakitze prozesuan parte hartu dezakeen gizabanakoa litzateke. Hemendik abiatuta, Aristotelesek dio estatuak bizitzaren xede guztiak bideratzen dituen hiritarren gorputza suposatzen duela[11]

Errenazimendua: Makiavelo

Errenazimendu garaian zenbait gertakariek garrantzi politiko sakona izango dute. Alde batetik, erdi aroko azken mendeetan zehar hiriek bizitako hazkundearen esku burgesiak lortuko du berezko garrantzia. Aldi berean, 1492. urtean Kristobal Kolon ameriketara heldu zen, europearrek ezagututako mundua guztiz aldatuz. Azkenik, pentsamendu humanistak izango du garapen handia, Erasmo Rotterdamgoaren esku besteak beste, eta Grezia eta Erroma klasikoetako filosofiara itzuli egingo da.

Testuinguru horretan, 1513. urtean Nikolas Makiavelo pentsalari florentziarrak Printzea obra bukatu zuen eta Lorenzo Mediciri dedikatu zion[12]; hala ere, autorea hil eta gero argitaratu zen (1532). Makiaveloren obra zentsuratuta izan zen eta autorea zinikotzat hartu zen.[13] Printzeak abilezi bereziak behar ditu boterera heltzeko eta mantendu ahal izateko, printzeak egoerak aprobetxatu behar ditu eta indibiduoen desirak eta borondatea manipulatzen ikasi behar du. Esan daiteke Makiavelorentzat helburuak bitartekoak justifikatzen dituela, boterea helburua izanik.[12] Zientzia politikoaren eta Errealismo politikoaren aitzindari gisa hartu izan da Makiavelo.

Makiaveloren obra era askotan interpretatu da bere heriotza eta gero. Antonio gramsciren ustez, Makiavelok bere lanean azaltzen digu era zientifiko eta logiko batean printze batek nolako jarrera izan behar duen herria estatu berri baten eraketara gidatzeko, Makiavelo bera herria bihurtzen da bere lanaren bitartez.[14]

Hobbes eta Locke

Thomas Hobbes pentsalari ingelesa Inglaterrako Iraultzaren ondorioak bere azalean bizi zituen, absolutismoaren alde jarri zenez exiliora joatera behartuta izan zen. Parisen exiliatuta bere obra nagusia idatzi zuen, Leviathan, absolutismoaren defentsa bat egiten duena; bere obra Londresen publikatu zen 1651an.[15]

Hobbesek autoritate politikorik gabeko egoera naturala irudikatzen du. Gizakien izaerarengatik, mesfidantza iltzaturik duena, orotariko gerra da nagusi egoera naturalean, gerrara garamatza egoera naturalak. Beraz, beharrezkoa litzateke egoera naturaletik ihes egiteko eta gobernu egoerara, autoritate politikoa dakarrena, igarotzea gizarte hitzarmenaren eskuz. Gizakiak subirano bati obeditzea adosten dute, gerra egoera sahiestearren. Subiranoak botere politiko osoa eta gizartearen alderdi guztiak kontrolatzeko legitimitatea dauka, subiranoak legeak beteko direla eta gure babesa bermatzen ditu, baina horren truke subiranoaren esku botere guztia uztera behartuta daude gizakiek.[16]

John Locke XVIII. mendeko teoria politikoan influentzia gehien eduki duen pentsalaria da, bere ideiak liberalismoaren oinarria izanda; aldi berean, enpirismoaren teorilari nagusienetariko bat da. Lockek, Hobbes bezala, iraultzaren garaia bizi zuen, bere aita ejerzitu parlamentarioaren ofiziala izanda.[17] Lockeren kasuan, gizarte hitzarmena beste era batean agertzen zaigu bere 1690ko Gobernu zibilari buruzko bigarren tratatuan. Lockek naturazko egoera aztertzen duenean ez du aurkezten historiaren hasiera gisa, gizarte zibilarekin alderatzeko aztertzen du. Naturazko egoeran gizakiak berdinak eta askeak dira; hauekin batera jabetza eta aitaren boterea (patriarkatua) ere daude naturazko egoeran. Beraz, naturazko egoeran ez dago orotariko gerrarik Hobbesen planteamenduan bezala; baina, zenbait indibuduoek lege naturala hausten dute aldi oro. Hauengandik beraien burua defendatzeko gizabanakoek eta familiek justizia haien undarrez ezarri behar dute. Baina egoera hontatik ateratzeko beharrezkoa da gizarte zibilarako saltoa ematea, gizarte hitzarmenaren bidez sortzen dena gizabanakoek batzeko eta komunitatean bizitzeko elkarrekiko akordio bat onartzen dutenean. Hitzarmena sortu ahala, gizabanakoak gizarte zibilaren botereak obeditu beharko ditu, hauen bidez ezartzen baititu gobernuak legeak eta zigorrak interes orokorraren arabera.[18] Bestalde, jabetzari dagokionez Lockek dio norberaren lana (norbera bere lanaren jabe izanda) beste norbaitek eskuratu ez duen objektu batekin nahasten denean bihurtzen dela objektu jakin hori norberaren jabetza.[19]

Ilustrazioa
Charles Gabriel Lemonier pintore frantsearen pintura bat, non Voltaire-en tragedia bat irakurtzen ari den. Zenbait filosofo ilustatu agertzen dira ere: Rousseau, Diderot, Quesnay eta abar.

XVIII. mendearen hasieran monarka absolutuen eta gobernu herrikoiago (edo herriaren beharrak asetzen duena) bat eskatzen duten korronte ilustratu berrien artean sortu ziren paktu politiko eta sozialak, honen ondorioz, absolutismo ilustratua deritzon gobernu mota sortu zen; “herriarentzat, baina herria gabe” topikoak definitzen ditu gobernu hauek. Hala ere, itun hauek ez zuten asko iraun, kontraesan asko baitzituzten, eta Amerikako Iraultzak eta Frantziako Iraultzak eztanda egingo dute, mentalitate aldaketa sakona emanez Europan eta Amerikan zehar. Intelektualen artean talde, akademia, klub eta bestelakoak sortu ziren ideia berriak zabaltzeko. Hauen artean arrazionalismoarekiko eta giza gaitasuneekiko konfiantza handia zen nagusi. Bestalde, progresoaren ideia berri bat sortzen da; ilustratuen ustez, gizartea arrazoiaren printzipio unibertsaleen arabera aldatu daiteke, aurrerapen mugagabea lortuz. Historia, beraz, gizadiaren aurrerapen progresiboa baino ez litzateke. [20]

Carlos Fernandez Liriaren eta Luis Alegreren ustez, ilustrazioaren proiektu politikoa arrazoiak gobernatzean datza. Hau da, legeek agindu behar dutela zer izan behar den eta ez monarka edo jainko baten apetak. [21]

Jean-Jacques Rousseau

Jean-Jacques Rousseau ilustrazio garaiko pentsalari politiko garrantzitsuenetariko bat da. Rousseauren ustez, naturazko egoeratik egoera zibilerako jauzian gizarte hitzarmena beharrezkoa da, Thomas Hobbes eta John Locke filosofo ingelesek argudiatu zuten bezala.[22] Hala ere, Rousseauren kontratua bestelakoa da: norbanakoek natura egoerako eragozpenak gainditzeko biltzen dira, indarrak batuz norbanakoen ondasunak guztien indarrarekin defendatzeko. Norbanakoek haien ahalmenak nahimen orokorraren gidaritzapean jarrita, gorputz moral eta kolektibo berri bat osatzen dute, ni-tasun komuna: Errepublika. [23]

Rousseauren planteamenduan garrantzi handia hartzen du nahimen orokorraren kontzeptua. Nahimen orokorra gizartearen nahimen bakarra da, gizartea banako organiko gisa irudikatuta. Rousseauren ustez, interes pertsonalak alde batera utzi behar dira edo nahimen orokorrari men egin behar diote; nahimen orokorra interes pertsonalen batuketa sinplea balitz, gatazkaz beteko gizartea lortuko genuke. Nahimen orokorraren existentzia bakarrik berdintasuna bermatzen duen sistema batean eman daiteke, Rousseauk planteatzen duen sistema klaserik gabekoa izanda. Azkenik, Rousseauk hezkuntzaren papera azpimarratzen du, nahimen orokorra eratzeko dagoen baliabide garrantzitsuena izanda erlijio zibilarekin batera. [24]

XIX. mendea: G.W.F. Hegel, Karl Marx eta John Stuart Mill

XIX. mendea bereiziki mugitua izan zen arlo politikoan. Gerra Napoleonikoak, 1830eko iraultzek eta 1848ko iraultzek europa guztia indar askorekin astindu zuten. Amerikan, Simon Bolivar buru izan zuen hegoamerikako herrialdeen deskolonizazioa eta Estatu Batuetako gerra zibila gertatu ziren ere. Bestalde, industria iraultzak mende honetan izan zuen bere goraldia. Honek langile mugimenduaren borroka ugari suposatu zituen, klase borroka gordineko garaia izan zen XIX. mendea; Parisko Komuna edo Lehen eta Bigarren internazionalak langile mugimenduaren aktibitatearen eta borroka gaitasunen adibide argiak dira. Emakumeen bozkatzeko eskubidearen aldeko borroka ere XIX. mendean ikusi zuen bere sorrera, sufragisten esku.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel

G.W.F. Hegelen teoria politikoa batez ere estatuaren inguruan aritzen da, honen errealitatea eta garrantzia azpimarratuz; Hegelen filosofia politikoa botere politikoaren eta jakintzaren arteko lotura egikaritzean dauka bere xedea.[25] Hegelen historiaren ikuskera, Ilustrazioaren influentzia jaso zuena, arrazoiaren hedapen gisa aurkezten zaigu; kontzeptuen garapena ematen den eremua da historia eta honen bukaeran, gizakiok absolutuaren kontzientzia hartuta, askatasun gorena lortuko dugu.[26][27] Hegelen ustez historia bukatua zen jadanik Napoleonekin eta Iraultza Frantsesarekin, hauek estatu-nazioa sortu baitzuten. Arrazoia estatuan gauzatzen da, estatua ideia beraren haragiztatzea da planteamendu hegelianoan. Hegelek jakintzaren eta boterearen arteko batasuna irudikatzen du, lehenengoa bigarrenaren menpekoa izanda, honen legitimazioa baita; estatuaren gaitasun errepresiboa legitimoa bihurtzen da, arrazoizkoa baita. [28] Estatua borondate indibidualaren eta borondate kolektiboaren adiskidetza ematen den unea izanik, estatua gorputz sozialaren funtsa eta aldirik gorena da, estaturik gabe gorputz sozial hau birrinduko litzateke; gizarte zibila barnebildu eta bere buruaren menpean jartzen du estatuak.[29][30][25]

Estatu modernoaren oinarri soziala klase ertaina da Hegelen ustez, estatuaren kontzientziara lotzen den kultura klase honen baitan aurkitzen baita. Klase ertain hontatik sortuko dira estatuaren burokrazia osatuko duten funtzionario guztiak, klase pentsalaria osatzen du klase ertainak.[30] Estatu hegeliarrak bere burua autoerregulatzen eta zaintzen duen estatuaren modelo perfektua osatzen du, estatu modernoa automatismo bat bihurtzen da doktrina hegelianoan.[31]

Karl Marx

Karl Marx germaniar filosofo eta ekonomilariaren ustez politika supersetruktura baten parte da, produkzio ekonomikoak osatzen duen base material errealaren gainean eraikitzen dena.[32] Marxen ustez, gizartearen historia osoa klase borroken historia izan da, klase zapalduen eta zapaltzaileen arteko borroka honek gizarte osoaren eraldaketa iraultzailea ekarri du askotan.[33] Hala ere, gizarte kapitalistarekin azaldu den proletargoaren klasearekin hau aldatzen da, proletarioek ez daukate inongo ondasunik edo kapitalik; haien interesak klase gisa globalak lirateke: proletargoak bere miseriarekin bukatzeko ez du bakarrik bere burua klase zapaltzaldu gisa ukatu behar, beste klase bat zapalduz; proletargoak bakarrik lor dezake bere askapena zapaltzen duen burgesiaren aurrean klase gizartea eta soldatapeko lana gaindituz, gizarte komunista bat sortuz.[32][34] Marxen historiaren gaineko ikuspuntu honi materialismo historikoa deitu zaio.

Hala ere, zenbait marxistek ez dute bat egiten base-superestruktura dikotomiarekin edo forma politiko-ideologikoen determinazio ekonomikoarekin. Antonio Gramsci italiar marxistaren ustez, politika eta ideologia base ekonomikoak agindutako joko-zelaian mugitzen dira eta espazio hontatik ez dira ateratzen saiatzen. Izan ere, politikak eta ideologiak nolako autonomia erlatibo batez gozatzen dute. Base eta superestrukturaren arteko batasun konfliktibo honi bloke historikoa deritzo. [35] Bestalde, Mario Trontiren ustez kapitala eta estatu burgesa bi historia paraleloak adierazten dituzte, askotan kontraesankorrak direnak. Gizarte kapitalista aurrera egin ahala makinaria oso konplexu batean bihurtu da eta politika jada ezingo lirateke base ekonomiko batean funtsatu, politika autonomoa lirateke. [36]

Bestalde, Marxek bere garaiko germaniar filosofoak kritikatzen ditu, hauek "esaldien aurka borrokatzen dutela bakarrik" esanda; hau da, haien kritika ez ditu filosofiaren mugak gainditzen, ez dute errealitate soziala ukitzen. Marxek filosfiaren gaindipena proposatzen du hau errealizatuz, errealitatearen estrukturak eraldatuz eta errealitate materialaren kontraesanak gaindituz. Marxentzat munduaren ezagutza eta munduaren eraldaketa; praxi politikoa, loturik daude. Marxen proposamen filosofikoa laburbilduz: kritika hutsetik iraultzara pasatzea litzateke filosofia marxistaren helburu nagusia.[37]

Jonh Stuart Mill

John Stuart Mill utilitarismoaren eta liberalismoaren pentsalari garrantzitsuenetarikoa da; hala ere, Millen utilitatea printzipio moral bat da, kondukta arautzen duena, Jeremy Bentham eta bestelako utilitaristek utilitatearen kontzeptu desberdinak erabiltzen dituzte. Harriet Taylorrekin batera, bere emaztea izango zena, emakumearen emantzipazioaren gaia landu zuen; emakumeen eskubide politikoetan, dibortziorako eskubidean eta ezkondutako emakumearen eskubideetan jarri zuen arreta handia. [38] Mill demokrazia ordezkatzailearen defendatzailea izan zen, baina gobernu forma honek zituen ariskuak presente izan zituen: ordezkariek ustelkerirako joera izan dezakete, bozerameileek interes orokorrari begira bozkatzea ezin da bermatu demokrazia ordezkatzaile batean; eta azkenik, demokrazia gehiengoaren tiranian bihurtzea da Millen kezka nagusia. Hauek gerta ez daitezen Millek zenbait neurri proposatu zituen: alde batetik, gobernuko kideek dirua ez jasotzea proposatu zuen. Bestetik, botoa kontrolatzea eta arautzea proposatu zuen eta boz kontaketa egiterako orduan zenbait metodo bururatu zituen. [39]

Millek askatasunaren gaia ere landu zuen bere Askatasunaz testuan, balore honen defentsa eta aldarrikapena era indartsuan eginez. Millek askatasunaren bere kontzeptua printzipio baten inguruan eratzen du: beste inorrek kalterik jasotzen ez duen bitartean, norberak nahi duena egiteko aske da. Printzipio sinple hau apurtzen ez bada, inork ez dauka askatasuna murrizteko legitimitatea, ezta autoritate politikoak ere. Kaltetzea kontzeptu zalantzagarria izan daitekenez, Millek kalte kontzeptua zertan datzan zehazten saiatu zen. Millek dio, pertsona bat kaltzetzea haien interesak kaltetzea dela, interesak eskubideetan oinarritzen dire interesak izanda. Millen ustez, askatasuna bermatzea zoriontasuna lortzeko bidea da.[40]

Gobernu motak

Politika komunitate sozialeen gobernantziaz arduratzen denez, beharrezkoa dauka erregimen politiko desberdinak sailkatzea eta baloratzea. Izan ere, historian zehar gobernuek forma oso desberdinak hartu dituzte espezifikotasun sozial, ekonomiko eta historikoen arabera. Aristotelesek klasikoa den sailkapena bururatu zuen Polis grekoen konstituzio desberdinetan oinarrituz, bere sailkapena Politika liburuan jaso zuen. Aristotelesek konstituzio bidezkoen eta ustelen arteko banaketa bat egiten du: bidezkoek gobernu altruista baten bidez hiritarren komunitatearen ongizatea bilatzen dute; konstituzio ustelek bestalde, boterea daukatenen interesen baitan jarduten dute.[41] Aristotelesek beraz hiru konstituzio bidezko mota desberdintzen ditu boterean dauden gizabanako edo taldeen arabera:

  • Monarkia: Gizabanako baten gobernoa da monarkia, bertutea izango da monarkiaren helburua, monarka herritar guztien arteko hoberen gisa agertzen baita.
  • Aristokrazia: Hoberen gobernua da aristokrazia, talde txiki eta kualifikatu baten gobernua. Aristokraziak bizitza noblea bideratuko du hiritarren artean.
  • Errepublika edo Politeia: Gehiengoaren gobernua da errepublika, herritarren dohai ohikoak sustatzen ditu errepublikak.

Aristotelesek ere beste hiru konstituzio mota ustel desberdintzen ditu, hauek konstituzio bidezkoekin ez daukate alde formal handirik, egoismoa (gobernatzaileen interesen arabera jardutea) atxikitu izana litzateke ustelen eta bidezkoen arteko alde nagusia.[41] Beraz, monarkia tirania bihurtzen da, aristokrazia oligarkia bilakatzen da eta errepublika demagogia (edo demokrazia) bilakatzen da. Garrantzitsua da kontuan izatea Aristotelesen errepublika egun demokrazia gisa ulertzen denarekin daukala erlazio gehien, berarentzat demokrazia gobernu forma ustela bada ere.[41]

Sailkapen hau baliagerria izan daiteke zenbait autoreek defendatutako gobernu motak baloratzeko. Adibidez, Platonek gobernu aristokratiko baten alde eginzuen, politeia platonikoan hezkuntza osoa eskuratu duten gutxi batzuen esku geratuko litzateke boterea, berdintasun politikoaren galbidea alde batera utzita.[5] Thomas Hobbesek tirania baten alde egingo luke, subiranoaren esku botere guztia utziz, subiranoaren izaera justuaren bermerik ez badago ere.[42] Rousseauk egindako planteamendua Errepublikarra izango litzateke, askoren ustez demokrazia ezin parteahartzaileagoa sustatuz.[24] Gaur egun, demokrazia ordezkatzaileak dira nagusi (nazio-estatu forma hartzen dutenak), herritarrek bozka bidez haien ordezkariak aukeratzen dituzte eta hauek parlamentu edo senatuetan legeak egin, bozkatu eta betearazten dituzte. Hala ere, demokrazia ordezkatzailearekin ordezkariak bozkatzea bihurtzen da herritarren betebehar bakarra, demokraziaren pobretzea ekar dezakeena.[43]

Ideologia politiko nagusiak

Liberalismoa

Liberalek indibiduoaren askatasuna eta autonomia jartzen dute haien planteamendu politikoaren erdigunean, berdintasuna edo justizia askotan bigarren maila batean utziz[44]. Liberalek, jabetza pribatuaren garrantzia azpimarratzen dute, askatasunaren eta jabetza pribatuaren artean dagoen lotura intimoa azpimarratuz. Liberalek jabetza pribatuan oinarritzen den sistema ekonomikoa defendatzen dute, kapitalismoa, haien ikuspuntutik kapitalismoa litzateke askatasun indibiduala defendatzen duen sistema bakarra.[45] Alabaina, liberalismoaren barnean estatuaren paperaren inguruko ikuspuntu anitzak daude. Alde, batetik estatu minimoaren defendatzaileak daude, hauen ustez estatuaren eginbehar bakarra eskubide eta askatasun basikoak defendatzea da, zergak legitimoak lirateke bakarrik eskubide hauen defentsarako beharrezkoak badira. Bestalde, hezkuntzarako edo azpiegitura sozialentzako zergak eta estatu interbentzioa defendatzen duten liberalak daukagu, hauek liberalismo klasikoagoren ikuspuntuekin bat egiten dute. [45] Azkenik, liberal batzuen ustez (sozialdemokraten ustez ere) zenbait ondasunak berdintasunean eta premien arabera banatu behar dira, hiritarren oinarrizko eskubideak eta osasuna bermatzeko; desberdintasunak eta aldeak onartzen badira ere.[46] Tradizio liberalaren pentsalari garrantzitsuak John Locke, Montesquieu, Adam Smith eta John Stuart Mill dira.

Anarko-liberalismoa

Anarko-liberalismoa, beste izen batzuekin ere ezagutzen dena: libertarismoa edo anarkokapitalismoa, planteatzen du sistema bat non estatuek eta autoritate publikoek egin dezaketen guztia zerbitzu pribatuek egin dezaketen. Anarko-liberalek autoritate politikoa minimizatzearen edo ezabatzearen aldekoak dira, aldi berean pribatutasuna eta askatasun indibiduala areagotzen duten bitartean. Anarkista liberal hauen planteamenduak Robert Nozick filosofoak garatu zituen bere Anarkia, estatua eta utopia 1974ko liburuan.[47]

Anarkokapitalisten planteamenduak eta anarkismo klasikoarenak oso zerikusi gutxi dituzte, azkenekoa gizarte komunista bat bilatzen baitu; bien artean dagoen lotura bakarra autoritate politikoaren ezabatzea edo minimizatzea litzateke.[47]

Sozialismoa
Karl Marx eta Friedrich Engels, Alderdi Komunistaren Manifestuaren idazleak eta sozialismo zientifikoaren sortzaileak.

Sozialismoa produkzio-bideen jabetza eta gestio publikoa gizartearen interes orokorren arabera, klase jakin baten interesen arabera baino, ematea sustatzen edo egikaritzen duen ideologia edo sistema da.[48] Alabaina, historian zehar sozialista terminoa oso era anitzetan erabili da, talde oso desberdinak definitzeko. Manifestu Komunistaren argitalpena baino lehen sozialistatzat ezagutzen ziren taldeak langile mugimendutik at mugitzen ziren eta klase ilustratuen artean bilatzen zuten babesa, sozialismoa 1848 baino lehen klase ertaineko mugimendu bat zen. Hauen artean Charles Fourier edo Robert Owen bezalako sozialista utopikoak dira ezagunenak. [49]

Hauen aurrean komunistak agertu ziren, hauek aldaketa sozial totala exijitzen zuten langileriaren sektorea izanda. Langileriaren askapena soilik langile borrokaz lortuko zela planteatu zuten, klase borrokan oinarrituta; garaiko sozilaistek kapitalari inongo arriskua suposatzen zioten bitartean.[49] Sektore honen programa teoriko eta praktikoa Karl Marx eta Friedrich Engels idatzi zuten Manifestu Komunistan 1848an Liga Komunistaren agundupean.[50] Komunisten programa esaldi batean laburtu arren, jabetza pribatuaren abolizioa litzateke.[51]

Henri Lefebvre frantziar filosofo marxistaren ustez, Marx, Engels eta Leninek teorizatuko iraultza sozialista hiru jarraiko ekintzetan oinarritzen da:

  1. Estatu burgesarekin bukatzea bere koiuntura nazionalean.
  2. Beste estruktura politikoa eraikitzea; Proletargoaren diktadurarena.
  3. Azkenik, dekadentziaz politika eta estatua amaitutzat ematea.

Sozialismoaren eginbeharra, Lefebvreren ustez, plano sozialaren prioritatea egikaritzea litzateke, ekonomia eta politika honetan xurgatuz. [52] Hau lortzeko estatua baliatzea proposatzen dute marxistek, estatua dekadentziaz desagertuko bada ere, gizarte komunistari atea irekiz. Hala ere, marxismoaren baitan estatuaren gaineko zanbait teoria desberdinak garatu dira. Autore batzuk, anarkismotik gertu kokatu ditzazkegu: Jean-Paul Sartre bere burua sozialista libertario eta anarkista gisa identifikatu zuen[53], edo Guy Debord eta berak proposatutako "proletargoaren diktadura anti-estatala".[54]

Sozialdemokrazia

II. internazionalaren baitan emandako zenbait eztabaidetan dauka bere jaiotza gaur egun sozialdemokrazia gisa ulertzen dugun ideologia, erreformisten eta errebisionisten korrontetan. Erreformistek proposatzen zuten langileen aldeko erreformak aurrera eramatea estatuaren institituzioak baliatuz edo hauek presionatuz. Erreformistek iraultzaren bidea alde batera utzi zuten, aktibitate politikoaren eta eboluzioaren bidez langileen askapena lortzea espero zuten. Bestalde errebisionisten ustez, europako alderdi sozialisten jarrera erreformista egokia zen; hala ere, teoria marxistak ere behar zuen aldaketa sakonak eraginkorragoa izateko. Errebisionismoaren figura nabarmenena Eduard Bernstein SPD-ko politikaria izan zen. Korronte erreformistek ipar europako herrialdeetan lortu zuten garrantzi handia hasiera batean.[55] Gaur egun, Sozialdemokrazia da internazional sozialistaren kide diren alderdi politikoek berea egiten duten ideologia. II. mundu gerra ostean sozialdemokratek ongizate-estatuarekin lotutako politikak aurrera eraman dituzte batez ere, langile aristokraziaren interes politikoak ordezkatuz. Espainiar estatuan PSOE da sozialdemokraziaren alderdi historikoa. Hasiera batean, sozialdemokrazia marxismoaren korronte bat bezala agertu bazen ere, gaur egun alderdi sozialdemokrata gehienek marxismoa praktikoki eta formalki alde batera utzi dute.

Anarkismoa
Langile anarkistak CNT sindikatuaren bandera handi bat eramaten manifestazio jendetsu batean. Bartzelonan, Gerra Zibilaren garaian (1936-1937).

Anarkismoaren printzipio basikoena autoritate publiko eta pribatuen negazioan datza, gizabanako askeen arteko kooperazioan oinarritutako sistema bat proposatuz. Anarkismoaren aurrekarien artean William Godwin aurkitzen dugu, baina esan daieke anarkismo modernoaren lehenengo teorilaria Pierre Joseph Proudhon izan zela.[56] Proudhonek uste zuen konpetzentzia askeak monopolioa eta esplotazioa baino ez zituela ekartzen; aldi berean, indibiduoa kolektibitateari azpiratzen duten sozialismoek estatismoan eta burokrazian bukatzen dute. Proudhonen proposamena langile elkarte federatuetan eta mutualismoan oinarritutako sozialismo libertarioa litzateke.[57] Proudhonek ere jabegoaren auzia landu zuen, jabegoa lapurreta hutsa zela argudiatuz.[58] Mikhail Bakunin, Proudhonen ikasle izan zena, pentsamendu anarkistaren beste figura garrantzitsuenetariko bat da, ekintza zuzenaren teorilari nagusia. Bakuninen ustez iraultzak izaera negatiboa izan behar du, suntsitzailea, sorkuntza iraultzailearen jatorri dena. Aldi berean, Bakuninen ustez, anarkistek botere espresio guztien aurka egin behar zuten. Bakuninen planteamenduan nekazariek zeukaten garrantzi handia iraultzan, bere teoriak kutsu populista badauka.[59]

Piotr Kropotkin anarkista errusiarrak autoritate politikoaren premiarik gabeko gizartea teorizatu zuen: gizartea talde txikitan banatuko litzateke, denak elkar ezagutuko lukete eta onarrizko sentimendu batzuek kontrolatuko zuten jendea. Azkenik komunitate hauek harremanak sortuko lituzkete erkide handiagoak sortuz. [60] Espainian CNT eta FAI izan dira historikoki erakunde anarkista garrantzitsuenak, Espainiako gerra zibilaren garaian izan zuten haien susperraldia.

Faxismoa

Faxismoa bere burua aurkezten du liberalismoa eta sozialismoaren arteko hirugarren bide gisa, faxistentzat bi sistema hauek galbideratutako ideologiak baino ez dira. Doktrina faxistak beraz, bere burua mundu bidegabe baten aurrean salbatzaile gisa aurkezten du irrazionalismo, nazionalismo, totalitarismo eta autoritarismoaz baliatuta. Faxismoak klaseen arteko antagonismoa ukatzen du; nazioa ardatz, estatu aparatu agresibo eta indartsu bat eraikitzea proposatzen du. [61] Mugimendu faxistak gerrarteko garaian izan zuen bere gorakada, Benito Mussoliniren Italia faxista eta bereiziki Adolf Hitlerren Alemania Nazia izan ziren erregimen faxista nabarmenak. Bi herrialde hauetan lehenengo mundu gerra eta gero sortutako ezinegona, hein handi batez langile mugimenduaren aktibitate iraultzailea zela eta, eta bi herrialde hauetan gerrak kausatutako etsipena[61] erabili zuten faxistek haien mugimenduak hauspotzeko.

Faxismoa, zenbait historialarien ustez, mugimendu esplizituki erreakzionarioa izan zen; eta beraz ezin dezakegu iraultza faxistaz hitz egin, faxismoa kapitalismoaren erreakzio extremoena litzateke. [61] Antonio Gramsciren ustez, faxismoa "zesarismo" deritzon fenomeno orokorraren baitan ulertu behar dugu. Zesarismoa bi indar politikoen borroka egoera katastrofiko baten aurrean sortzen den hirugarren bide bat irekitzen du, krisiari aterabidea emanez. Zesarismoa pertsonai karismatiko eta autoritario baten inguruan antolatu da historikoki. [62]

Politika zientziak
Sakontzeko, irakurri: «Politika zientziak»

Politika zientzia gizarte zientziak taldean kokatzen dira eta, besteak beste, jarrera politiko eta sistema politikoen teoria, azterketa eta aurreikuspenak jorratzen ditu.

Gizarte zientzien artean nahiko berria da politika zientzia eta beste gizarte zientziak bezala, diziplina gisa mugatzeko zailtasunak ditu. Filosofia morala, filosofia politikoa, ekonomia politikoa, historia bera, edo beste diziplina batzuen artean aurki ditzakegu zientzia politikoarekin ikerketa objektua banatzeko zailtasunak.

Politika Euskal Herrian
Ikus zerrenda: «Euskal Herriko alderdi politikoak»

Erreferentziak
  1. «Euskaltzaindiaren Hiztegia» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  2. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (2015). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 145 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  3. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 43-44 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  4. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 20 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  5. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 154-155 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  6. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 54 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  7. Liria, Carlos F. (Carlos Fernández),. Educación para la ciudadanía : democracia, capitalismo y estado de derecho. (Quinta edición. argitaraldia), 95 or. ISBN 978-84-460-3599-2. PMC 882915779. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  8. Diccionario Akal de filosofa̕. Akal Ediciones 2004, 973 or. ISBN 978-84-460-2600-6. PMC 643557942. (Noiz kontsultatua: 2020-04-02).
  9. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 64 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  10. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 62 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-03).
  11. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 65 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  12. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 202-203 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  13. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 199 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  14. Gramsci, Antonio, 1891-1937. (). Escritos : Antología. Alianza Editorial, 258 or. ISBN 978-84-9104-710-0. PMC 1026157985. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  15. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 279 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  16. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 149-150 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  17. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 308-309 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  18. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 310-311 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  19. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 167-168 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  20. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 288-289 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-09).
  21. Liria, Carlos F. (Carlos Fernández),. Educación para la ciudadanía : democracia, capitalismo y estado de derecho. (Quinta edición. argitaraldia), 113 or. ISBN 978-84-460-3599-2. PMC 882915779. (Noiz kontsultatua: 2020-04-09).
  22. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 149-152 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-15).
  23. Rousseau, Jean-Jacques, 1712-1778.. (). Gizarte-hitzarmena. Klasikoak, 43-45 or. ISBN 84-88303-63-7. PMC 434060003. (Noiz kontsultatua: 2020-04-15).
  24. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 156-157 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-15).
  25. Lefebvre, Henri, 1901-1991. (). Hegel, Marx, Nietzsche : (o el reino de las sombras). (2ª ed. argitaraldia) Siglo XXI, 9 or. ISBN 978-84-323-1789-7. PMC 949703438. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  26. Arnau Navarro, Juan.. (). Manual de filosofía portátil. Atalanta, 129 or. ISBN 978-84-940941-9-4. PMC 879245957. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  27. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 392-393 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  28. Lefebvre, Henri, 1901-1991. (). Hegel, Marx, Nietzsche : (o el reino de las sombras). (2ª ed. argitaraldia) Siglo XXI, 13 or. ISBN 978-84-323-1789-7. PMC 949703438. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  29. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 394 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  30. Lefebvre, Henri, 1901-1991. (). Hegel, Marx, Nietzsche : (o el reino de las sombras). (2ª ed. argitaraldia) Siglo XXI, 14-15 or. ISBN 978-84-323-1789-7. PMC 949703438. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  31. Lefebvre, Henri, 1901-1991. (). Hegel, Marx, Nietzsche : (o el reino de las sombras). (2ª ed. argitaraldia) Siglo XXI, 17 or. ISBN 978-84-323-1789-7. PMC 949703438. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  32. Marx, Karl, 1818-1883.. (). Manifiesto comunista. (2. ed. argitaraldia) Alianza Editorial, 103 or. ISBN 978-84-206-5500-0. PMC 759178041. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  33. Marx, Karl, 1818-1883.. (). Manifiesto comunista. (2. ed. argitaraldia) Alianza Editorial, 49 or. ISBN 978-84-206-5500-0. PMC 759178041. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  34. Marcuse, Herbert, 1898-1979.. (). Razón y revolución : [Hegel y el surgimiento de la teoría social. ] Altaya, 285 or. ISBN 84-487-0149-6. PMC 433533009. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  35. Gramsci, Antonio, 1891-1937. (). Escritos : Antología. Alianza Editorial, 196-197 or. ISBN 978-84-9104-710-0. PMC 1026157985. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  36. Tronti, Mario, 1931-. (). La autonomía de lo político. Prometeo Libros, 18 or. ISBN 978-987-574-952-8. PMC 1107440359. (Noiz kontsultatua: 2020-04-04).
  37. Garcés, Marina 1973-. (). Filosofía inacabada. (1ª ed. en este formato. argitaraldia) Galaxia Gutenberg, 220-221 or. ISBN 978-84-16734-60-3. PMC 1008983456. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  38. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 424-425 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-07).
  39. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 159 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-07).
  40. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 162-163 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-21).
  41. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 66-67 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  42. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 156 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  43. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 158-160 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-12).
  44. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 165 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-09).
  45. Gaus, Shane D., Gerald, Courtland; Schmidtz, David. (2018). Zalta, Edward N. ed. «Liberalism» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2020-04-09).
  46. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 169 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-09).
  47. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 149 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  48. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 462 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  49. Marx, Karl, 1818-1883.. (). Manifiesto comunista. (2. ed. argitaraldia) Alianza Editorial, 107-108 or. ISBN 978-84-206-5500-0. PMC 759178041. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  50. Marx, Karl, 1818-1883.. (). Manifiesto comunista. (2. ed. argitaraldia) Alianza Editorial, 104 or. ISBN 978-84-206-5500-0. PMC 759178041. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  51. Marx, Karl, 1818-1883.. (). Manifiesto comunista. (2. ed. argitaraldia) Alianza Editorial, 69 or. ISBN 978-84-206-5500-0. PMC 759178041. (Noiz kontsultatua: 2020-04-18).
  52. Lefebvre, Henri, 1901-1991. (). Hegel, Marx, Nietzsche : (o el reino de las sombras). (2ª ed. argitaraldia) Siglo XXI, 122 or. ISBN 978-84-323-1789-7. PMC 949703438. (Noiz kontsultatua: 2020-04-10).
  53. «Sartre’s Political Philosophy | Internet Encyclopedia of Philosophy» www.iep.utm.edu (Noiz kontsultatua: 2020-04-10).
  54. Debord, Guy, 1931-1994. (). La sociedad del espectáculo. (2a ed. argitaraldia) Pre-Textos, 150 or. ISBN 84-8191-442-8. PMC 51939402. (Noiz kontsultatua: 2020-04-10).
  55. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 553 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-07).
  56. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 480-482 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-15).
  57. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 486-487 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-26).
  58. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 167 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-15).
  59. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 490-492 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-15).
  60. Arrieta Urtizberea, Agustín, 1962-. (). Filosofiarako sarrera bat. Universidad del País Vasco = Euskal Herriko Unibertsitatea, 148 or. ISBN 84-9082-285-9. PMC 1010849900. (Noiz kontsultatua: 2020-04-15).
  61. Giner, Salvador.. (). Historia del pensamiento social. (3a ed. ampliada y rev. argitaraldia) Ariel, 642-643 or. ISBN 84-344-1675-1. PMC 12133198. (Noiz kontsultatua: 2020-04-10).
  62. Gramsci, Antonio, 1891-1937. (). Escritos : Antología. Alianza Editorial, 390 or. ISBN 978-84-9104-710-0. PMC 1026157985. (Noiz kontsultatua: 2020-04-10).

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.