Poeta New Yorken

García Lorca 1929an abiatu zen Kuban eta New Yorken hitzaldi batzuk emateko. Joan aurreko giroa poetarentzat desosegu handia izan zen: Emilio Aladrén eskultorearekin zuen harremana eten zuen, eta aldi berean, Salvador Dalirekin zuen urruntasuna agerian geratu zen, honek, 1929an, Luis Buñuelekin batera Un chien andalou film surrealista egin zuelarik, Granadako egileari aipamen argia eginez[5]. Nolabaiteko neke ekonomikoa ere bazuen, antza denez, gurasoek aurpegiratu zioten dirua ondo ez irabaztea. Federikok honela idatzi zien gurasoei[6]:

Hitz horietan, bere sentimenduez jabetzen da, eta, aldi berean, bere bizi-egoeraren aurrean ezkortasun argia islatzen du. Era berean, Lorca egoera politikoak estututa sentitzen zen, Primo de Riveraren diktadurarekin gero eta kritikoagoa zen jarrerari eutsiz: 1929 erdialdean hogeita lau idazle gazterekin batera manifestu bat sinatu zuen herrialdearen egoerarekiko bere haserrea adieraziz eta norabidea aldatzeko eskatuz[7]. Faktore guzti hauek, poeta andaluziarrarengan depresiorako joera zuen egoera animiko bat eragin zuten, hau, bere familiarentzat oharkabean pasa ez zelarik: bere aitak, Federico García Rodríguez, 1929ko otsailean, aire aldaketa batek on egingo ziola esan zion[8].

Manhattan, 1931n.

Kontinente berrirako bidaian Lorcarekin batera Fernando de los Ríos politikari sozialista joan zen, Columbiako Unibertsitatean hitzaldi bat emango zuena, baita Rita María Troyano de los Ríos iloba ere, Herefordshireko eskola batean espainierazko eskolak eman behar zituena. 1929ko ekainaren 10ean trenez Parisera abiatu ziren, non egun bateko geldialdia egin zuten, Louvre bisitatzeko aprobetxatuz. Calaisetik Doverrera itsasontziz bidaiatu zuten, eta, ondoren, Londresen hartu zuten ostatu bi egunez. Rita Hereforden utzi ondoren, Oxford bisitatu zuten, azkenean RMS Olympic itsasontzian ontziratzeko, Titanicen bikia zena, Southamptonetik abiatu zena 1929ko ekainaren 19an Ameriketara. Abiatu baino lehen, Lorcak Carlos Morla Lynch lagunari idatzi zion deprimituta eta "atsekabetuta" sentitzen zela, eta bidaia egin izanaz damutzen zela[9].

Lorca 1929ko ekainaren 25ean iritsi zen New Yorkera. Etxe orratzen hirian, han bizi zen espainiar intelektual talde handi bat aurkitu zuen: Federico de Onís, Columbiako Unibertsitateko espainierazko irakaslea eta Estudios Hispánicos aldizkariko zuzendaria; Ángel del Río, unibertsitate bereko espainiar literaturako irakaslea; León Felipe, Cornelleko Unibertsitateko irakaslea; eta Gabriel García Maroto margolaria[1].

Frederico de Onísek eskatuta, Lorca Furnald Hall ikasle-egoitzan kokatu zen –horretarako atzerritarrentzako ingeles ikastaro batean matrikulatu behar izan zuen–. Bere lehen inpresioa aldekoa izan zen, New Yorkeko ikuskizun miragarriaren, bere etxe orratzen, bere bizitza zalapartatsuaren, Manhattango etorbideen eta Broadwayko argien aurrean sutsu agertuz[10]. Lorca maiz joan zen bere ingeleseko klaseetara, baina ez zuen aurrerapen handirik lortu, hizkuntza ia menderatu gabe. Hiria ezagutzeko eta bizitza soziala egiteko interes handiagoa agertu zuen, bere lagun eta ezagunekin hainbat ekitaldi eta ikuskizunetan parte hartuz. Denbora gehiena Columbiako Unibertsitateko Spanish Instituten ematen zuen, non hitzaldiak ematen ziren eta gaualdi literario eta musikalak egiten ziren, eta non bere herrialdetik hurbilen sentitzen zen[11].

Handik aste batzuetara Lorcak Harlem bisitatu zuen, non bere lagunekin batera Small's Paradise jazz klubera joaten ziren, AEBetako gutxiengo etnikoen errealitatearekin harremanetan jarriz eta AEBetako gizartearen alde iluna, mingotsa, ikusiz. Gutxiengo sozialen (ijitoak, beltzak, juduak) eta ongizatearen gizartetik baztertutako eta zapaldutako jendearen jarraitzaile handia, Lorca, bere olerkien bidez, gizakiak gizakiarekiko zuen zapalkuntza egoera salatzen zuten apalen, behartsuen, bozeramaile bihurtu zen. Honela, metropoli amerikarraren alderdi negatiboa ikusten hasi zen, bere deshumanizazioa, bere mekanizazio gehiegizkoa, bere hoztasuna, bere materialismoa, poetak betidanik sentitu zuen bizi eta berezko jarreraren guztiz kontrakoa[12].

Aipatzekoa da, halaber, Lorca 1929ko kraxa gertatu baino lehentxeago iritsi zela Ameriketako Estatu Batuetara, herrialdea krisi ekonomiko eta miseria sozial giroan murgildu zuena. Luis Mendez Dominguezek 1933an egindako adierazpenetan, honela adierazi zuen hiriari buruzko bere irudipena[13]:

Inpresio guzti hauekin, Garcia Lorcak Poeta New Yorken idazten hasi zen, non modu intimistan islatu zuen bere egoera animikoa, bere malenkonia, bere pultsio sexualak, galdutako amodioen garraztasuna, iraganeko haurtzaroaren eta ahaztutako oroitzapenen atsekabea. Estilo surrealistarekin egin zuen, Walt Whitman eta T. S. Elioten eraginarekin[14]. Gurasoei bidalitako gutun batean honela deskribatu zuen liburuaren sorrera[13]:

Low Memorial Library, Columbia Unibertsitatea.

Lorcak 1929ko abuztuaren 16an amaitu zuen bere ingeles ikastaroa, baina ez zen azterketetara aurkeztu. Orduan, Vermont estatuko egonaldi batera abiatu zen, bere lagun Philip Cummingsek gonbidatuta. Han eman zuen denboraldi bat Vermonteko natura menditsuaz gozatzen, bertako baso eta lakuez gozatzen. Cummingsek txabola bat alokatu zuen Eden lakuaren ertzean, non ibilaldi luzeak egiten zituzten. Bertan zeudela 1927an egin zuen Canciones poema liburuaren ingelesezko itzulpena egin zuten. Hala ere, udazken hasiberriak eta ohiko euriak poetarengan aldarte malenkoniatsua eragin zuten berriro. Hala, abuztuaren 29an New Yorkera itzuli zen, eta handik hogei eguneko egonaldia egin zuen Ángel del Ríorekin eta haren emazte Ameliarekin Bushnellsvilleko txabola batean, Shandaken inguruan. Azkenik, irailaren 18an Newburghera joan zen, Federico de Onís landetxe bat zuen herrira, eta egun batzuk gehiago eman zituen harekin[15].

1929ko irailaren 21ean New Yorkera itzuli eta John Jay Hall egoitzan kokatu zen, Columbiako campusean. Deprimituta jarraitzen zuen, Rafael Martínez Nadali urriaren 7ko Infancia y muerte poema bidaltzean egindako komentario batean frogatzen den bezala: "Nire animoa nolakoa den kontura zaitezen"[16]. Orduan, burtsaren kraxarekin bat egin zuen, Wall Streeteko histeria eta izu eszena ugariren lekuko izan zelarik, dirudienez, suizidio bat ere ikusiz, eta ordutik bere antikapitalismoa indartuz[17].

New Yorken, hiriak inspiratutako poema-liburuaz gain, Lorcak zinema-gidoi bat idatzi zuen (Viaje a la luna), estilo surrealistakoa izango zena, Buñuel eta Dalíren Un chien andalouren antzera, ezinezko maitasun baten istorioa eta ilargia heriotzaren sinboloa izanik[18]. Gabonak pasata, John Jay Hall utzi eta International House egoitzan kokatu zen. 1930eko urtarrilaren 21ean bere lehen hitzaldia eman zuen Vassar Collegen, aurretik Madrilgo Ikasleen Egoitzan eman zituen sehaska abestiei buruzko hitzaldi bat emanez[19]. Kubara joan bezperan, otsailaren 10ean, Lorcak omenaldi bat jaso zuen Spanish Instituten, non Imaginación, inspiración, evasión hitzaldia eman zuen, poesiari buruz surrealismotik gertu hitz eginez, "Fenomeno poetiko hutsa" bezala: "Jada ez dago terminorik, jada ez dago mugarik, jada ez dago lege esplikagarririk. Askatasun miresgarria!"[20].

García Lorcak New Yorketik alde egin zuen 1930eko martxoaren 4an, trenez Ipar Amerikako kostaldetik Miamiraino, eta Kubara joan zen, Fernando Ortiz soziologoak zuzentzen zuen Hispano-Kubako Kultura Erakundeak hitzaldi batzuk ematera gonbidatuta[21]. Honela idatzi zien gurasoei[22]:

La Unión hotelean ostatu hartuta, Lorcak New Yorken edo Espainian baino egonaldi arduragabe eta askeagoa bizi izan zuen, homosexuala zela askeago erakutsiz[23]. Poetak bost hitzaldi eman zituen Habanako Principal de la Comedian: la mecánica de la poesía (martxoak 9); Paraíso cerrado para muchos, jardín abiertas para pocos. Un poeta gongorino del siglo XVII (Pedro Soto de Rojasi buruz, martxoaren 12an); Canciones de cuna españoles (martxoaren 16an); La imagen poética en don Luis de Góngora (martxoaren 19an); eta La arquitectura del cante jondo (apirilaren 6an). Hitzaldiak arrakastatsuak izan ziren, eta Lorcak bere bizitzan lehen aldiz irabazi zuen diru kopuru handi bat[24].

1930eko apirilaren amaieran Kubako Santiagon eman zituen egun batzuk, La mecánica de la poesía hitzaldia Maisuentzako Eskola Normalean errepikatuz. Han idatzi zuen bere poema bakarra uhartean egon zen bitartean: Son de negros en Cuba, Poeta New Yorken liburuari atxikia. Era berean, Kuban, Lorcak El público antzezlana idatzi zuen, non eszenatokiaren eta errealitatearen arteko hesiak hautsi nahi zituen, aktore eta ikusleen artean, eta bere tonu larrituagatik uhartean egon izanaren itxurazko zoriontasunarekin kontraste egiten duena[25].

Luis Cernudaren "Sumindura maitasun koloreko, maitasun ahanztura koloreko" (La canción del oeste poematik dator, Un río, un amor liburutik) epigrafearekin hasten da. Beharbada, obra osoko poemarik intimistenak dira, metropoliko bere bizitzaren garraztasuna bere haurtzaroko zoriontasunarekin alderatuz (1910). Bere maitasun hausturaren etsipena adierazten du (Zure haurtzaroa Mentonen), Cernuda epigrafean agerian geratzen dena, non maitasuna amorrutik abandonura pasatzen den.

• Paseotik itzulera[26]: Bushnellsvillen 1929ko irailaren 6an idatzia, eskuizkribu bat dago García Lorca Fundazioan. Lanaren edukiaren sarrera da. Lanaren edukiaren sarrera irudikatzen du, hirian izandako bizipenen kronika izatetik, bere aldartearen isla dena – Horrela, "Zeruak eraila" aurkitzen da –. Bere oporretan Ángel del Ríorekin idatzi zuen, eta egileak sentitzen duen bizitzeko nekea adierazten du – "Neke gormutua" –, poetaren bi ahotsak erakutsiz: "larritua" – maitasun burutugabeagatik – eta "askatua" – bere maitasun-desengainua gainditzeko ahalegina –[27]. Agian horregatik jarri zuen poetak poema hau lehen tokian –kronologikoki geroagokoa izan arren–, bere aldartea eta, beraz, obraren hari nagusia modu ezin hobean sintetizatzen zituelako.
• 1910[28]: New Yorken 1929ko abuztuan datatua, García Lorca Fundazioan eskuizkribu bat kontserbatzen da. Galdutako haurtzaroarekiko nostalgia adierazten du, bereziki bere egungo egoerarekin alderatuta. Iraganeko gertaera batez kexatzen da –"Ikusi dut beren bidearen bila /beren hutsa aurkitzen dutela gauzek"–, eta sentitzen du bere haurtzaroko errugabetasuna galdu izana.
• Zure haurtzaroa Mentonen
• Hiru adiskideen alegia eta gurpila

• Beltzen araua eta paradisua
• Harlemgo erregea
• Eliza abandonatua

• Herioaren dantza
• Botaka egiten duen jendetzaren paisaia
• Pixa egiten duen jendetzaren paisaia
• Hilketa
• Eguberriak Hudsonen
• Lorik gabeko hiria
• New Yorkeko panorama itsua
• Kristoren jaiotza
• Egunsentia

• Eden lakuko poema bikoitza
• Zeru bizia

• Stanton mutil koxkorra
• Behia
• Putzuan itotako neska koxkorra

• Herio
• Hutsunearen nokturnoa
• Paisaia bi hilobirekin eta asiriar zakur batekin
• Hondamena
• Eper batek eraildako maitaleak
• Intsektuen ilargia eta panorama

• New York
• Juduen hilerria
• Gurutziltzaketa

• Erromarantz oihua
• Walt Whitmani oda

• Vienar bals txikia
• Balsa adarretan

• Beltzen sona Kuban