Plazaolako bide berdea

Burdinbidea, hasieran, Plazaola eta Andoain artean eraiki zen, Bizkotxeko meatzetatik (Leitzaran haranean, Plazaolatik gertu) zetorren mea garraiatzeko. Minerala, Andoainen Iparraldeko trenera aldatzen zen Pasaiako portua zuelarik helburu.

1901eko otsailaren 8an, Francisco Hornaetxek errege agindua jaso zuen gobernuak baimendu ziezaion burdinbidearen emakida. Hornaetxek kontzesio hau Sociedad Anónima Leizarán (kapital bizkaitarrekoa) enpresari pasa zion 1902ko martxoaren 24ean. Andoain-Plazaola tartearen behin betiko kontzesioa enpresa horrek lortu zuen urte bereko irailaren 19an, 22,006 kilometrotako luze eta 1 metro zabal zen burdinbidearekin. Dena den, arinago, ekainean, hasita zeuden lanak, Manuel Sacristán ingeniariaren agindupean. Eraikitako burdinbidearen luzera osoa 21,1 kilometrotakoa suertatu zen, hasieran diseinaturikoa baino zertxobait laburragoa. 1904ean lanak bukatu eta lasterrera, inauguratu egin zen linea. Beranduago, bidaiarien garraiorako baimena ere lortu zuen burdinbideak, batez ere, haraneko langileei begira (zentral hidroelektrikoetako langile, meatzari, ikazkinak...).[1]

1908an emandako Burdinbide Sekundario eta Estrategikoen Legeak, Iruña Pasaiako portuarekin lotzeko beharra ezartzen zuen. Horretarako, aurretik existitzen zen Plazaola-Andoain burdinbidea erabiltzea erabaki zen. Burdinbidearen jabea zen elkarteak, Sociedad Minera Guipuzcoana, esleipen desberdinak irabazi zituen, Iruña-Plazaola tartea 1910eko urriaren 19an, eta Andoaindik Lasartera, berriz, 1911ko martxoaren 18an. Era honetan, hiru esleipen desberdinetatik sorturiko hiru tarteak burdinbide bakar batean geratuko ziren integraturik.

Existitzen zen 21,1 kilometrotako tartea beste biekin lotzean (aldaketa batzuk egin behar izan zitzaizkion tarteari eta bere luzera 20,195 kilometrotan geratu zen), nafarroako hiriburua eta Lasarte artean trenak 84,155 kilometro egiten zituen. Lasarten, burdinbidea, jada existitzen zen Bilbo - Donostia linearekin lotuko zen eta burdinbide horretako burdinbideak erabiliz heltzen zen Amarako geltokira. Merkantzia bagoiak, jada ez zirenak Andoainen trenez aldatzen, Topoa erabiliz heltzen ziren Pasaiako portura. Proiektu osoaren eta lanen zuzendaria Manuel Alonso Zabala ingeniari donostiarra izan zen, Antonio Liaño ingeniari militarra izan zuelarik laguntzaile.[2]

Burdinbide osoa, 1914ko urtarrilaren 19ean inauguratu zen, Uitziko geltokian elkartuz, Donostia eta Iruñetik zetozen trenak, barruan agintari eta gonbidatuak zeramatzatelarik. Bedeinkapenaren ondoren, Iruñera joan ziren, bertan egin baitzen inaugurazio ekitaldia. Publikora 6 egun beranduago, urtarrilaren 25ean zabaldu zen.

Burdinbidea modernizatzeko planek (burdinbidea aldatu, diesel automotore gehiago erosi...) 1950eko hamarkadako krisiarekin egin zuen topo eta gastuak gero eta handiagoak ziren. Gutxi ez balitz, 1953ko urriaren 13 eta 14 artean eginiko euriteen ondorioz burdinbidearen azpiegitura oso kaltetuta geratu zen (euste-hormak, lubetak, zubiak...). Jabea zen enpresak hainbat saiakera egin zituen tokiko erakundeekin, azpiegitura konpontzeko asmoarekin. Baina, negoziazio hauek ez zuten emaitzarik eman eta zerbitzua geldi geratu zen, uholdeek eragindako kalteak ez zirelako konpondu.[3]

Dena den, trenak jarraitu zuen zenbait zerbitzu lokal egiten zazpi urtez, esate baterako Elduain eta Andoain artean egurra garraiatzeko. Honetako bidaia batean, trenak Andoaingo parrokoa zen Rosendo Rekondo harrapatu zuen, 1957ko uztailean. Azkenean, konpainiak burdinbidea kentzeko eta burdinbidea behin betiko ixteko baimena jaso zuen 1958ko irailaren 5ean.

1989an, Lekunberriko Udalaren enkarguz, lehen bideragarritasun-azterketak egin ziren trena bide berde gisa berreskuratzeko. Bi urte geroago, Nafarroako Gobernuko Industria, Merkataritza eta Turismo Departamentuak Plazaolako Udalez Gaindiko Eragina duen Plan Sektoriala onartu zuen, eta Iruña-Donostia burdinbide zaharraren trazadura onura publikokoa eta interes sozialekoa izendatu zuen. Beste bi urte geroago, 1993an, Lekunberriko Udalaren enkarguz, Lekunberritik Gipuzkoako mugarainoko trazadura berreskuratzeko proiektua egin zen, bai eta Lekunberri, Leitza eta Plazaolako geltokietako eraikinak birgaitzeko proiektua ere.

1994an, Plazaola Partzuergo Turistikoa eratu zen, eta haren helburu estrategikoa zen lehengo trazadura bide berde gisa berreskuratzea, eta, gainera, ekimen pribatua eta toki-mailako erakunde publikoak batzea. Horren ondoren, 1995ean, lurrak eta eraikinak desjabetzeko espedientea eta Lekunberriko geltokia birgaitzeko lanak hasi ziren, Nafarroako Gobernuak bultzatuta. 1998an Lekunberriko geltoki berreskuratua inauguratu zen eta bertan turismo bulegoa eta Turismo Partzuergoaren egoitza ezarri ziren. Erantsitako eraikina -"biltegia"- erakusketa eta proiekzioetarako areto bihurtu da.[4]

Plazaolako trazadura berreskuratzeko lanak 1999an hasi ziren, Lekunberri eta Uitzi artean, eta 2000ko udaberrian inauguratu zen zati hori. Garai hartan onartu zen Uitzi eta Leitza/Berastegi arteko proiektua. Hori guztia, Europako eta Nafarroako bide berdeei buruzko hausnarketa eta eztabaidarako nazioarteko jardunaldietan.[5]

Leitzan berreskuratutako bide berdearen bigarren zatiaren inaugurazioaren lekuko da 2003, zehazki Uitziko tuneldik Gipuzkoako mugaraino.

Potentziazio-proiektu baten barruan, 2004an Lekunberriko geltokiaren ondoan instalatzen den "jokoen bagoia" gaitu zen, erakusketa- eta jolas-espazioa. 2006an Lekunberriko Udalak Lekunberriko geltokiaren ondoko eraikina, biltegia, kafetegi gisa egokitu zuen.

2008an Leitzako geltokia zaharberritu zuen Nafarroako Gobernuko Turismo Departamentuak.

2011n, hainbat urtetako lanen ondoren, Uitziko tunela ireki zen oinezkoen eta txirrindularien joan-etorrietarako. Lekunberriko, Leitzako eta Larraungo udalen ekarpenari, Nafarroako Gobernuko Turismo Departamentuaren laguntzei eta Nafarroako Kutxaren "zeuk aukeratzen duzu, zeuk erabakitzen duzu" programari esker lortu zen hori.[6]

2013an amaitu ziren Imotz tarteko lanak. San Migeltxo eta Irurtzungo Kaxarna urtegiaren artean sei kilometro eta erdiko ibilbidea egokitu behar zuten. Ordurako 50 kilometro bide berde zituzten berreskuratuta.[7]

2019an, bidea Saratsaraino egokitu zen, eta Euskal Herriko hiribururainoko tartea bakarrik geratu zen egokitu gabe.

Gipuzkoako zatia Leitzaran bailaratik igarotzen da, eta ez dago ez herririk ez errepiderik, bide berdeaz harago. Ibilbidean gora egiten du 600 metroko altuerara iritsi arte, Andoainen 68 metrotik abiatuta. Andoaindik irtenda, Leitzaranen sartu eta Bertxin, Inturia, Olloki eta Ameraunetik igarotzen da, Bizkotxeko meategietako eta Plazaolako gunera helduz, non herrialde arteko muga dagoen.

Lekunberritik, bide berdea iparralderantz doa, Uitziko tunelerantz, 5 kilometro pasatxoko ibilbidean. Zati honetan hiru tunel zeharkatzen dira. Lehenengoaren irteeran, saihesbide bat dago  A-15  autobia azpiko pasabide batetik gainditzeko. Saihesbideak aldapa motz baina handi batetik jarraitzen du berriro trazadurara iritsi arte. Hiru tuneletako bigarrena eta luzeena moztuta dago gaur egun. Gainetik pasatzen den behin-behineko bide baten bidez inguratzen da. Uitziko geltokiaren eraikinera iristen da, izen bereko tunelaren sarreratik gertu. Bide-zatia erabiltzaile mota guztientzat da egokia, baina elbarrientzat aipatutako arrapalaren eragozpena dago.

Uitziko tunelak 2 630 metroko luzera du eta Iberiar Penintsulako trenbiderik luzeena izan zen urteetan. Oinplano zuzena du, eta Kantauri isurialdea eta Mediterraneoa lotzen ditu. Egokitua dago, baina, noizean behin, harriak edo arazoak egon daitezke ur-filtrazioengatik.

Ondoren, Leitzako geltokiraino jaisten da bidea, 12 tunel zeharkatuz. 11 dira, izan ere, Telleriarena kanpoaldetik inguratzen da, barne-erorketa saihesteko. Malkorra, Leitza eta Urbietako tunelak argiztatuta daude. Telleriako tunela inguratzen da, eta azken tunel bat pasatzen da Leitzako geltokira iritsi aurretik. Eraikinaren eraikinak zaharberritu gabe daude, egoera txarrean eta etengabe hondatuta. Zati honen zorua, lur trinkotukoa, egoera onean dago. Erabiltzaile mota guztientzat da egokia.

Leitzako geltokia eta Gipuzkoako muga 4,5 kilometro dira. Geltokitik irten eta gutxira Leitzako bidezubia zeharkatzen da. 3 kilometro eta 2 tuneletan zehar, lur trinkotuko zoru klasikoa zeharkatzen da, erosoa eta ibilgailuen zirkulazio mugatuarekin. Urto parera iristean, bidea aldatu egiten da: asfalto bihurtzen da, eta baimendutako ibilgailuek bakarrik zirkulatu dezakete. Mugara iritsi baino pixka bat lehenago, errepide honek, arazorik gabe, eraitsitako tunel bat inguratzen du, honen iparraldeko ahoan Plazaolako geltokiaren hondakinak daudelarik. Metro batzuk aurrerago, bitan banatutako bideak bi zubiz zeharkatzen du Frankio erreka, eta Gipuzkoan sartzen da. Leitzatik Plazaolarako ibilbide osoa egoera ezin hobean dago erabiltzaile guztientzat. Plazaolan bideak Gipuzkoako zatitik jarraitzen du.

Lekunberritik hegoaldera trenbidearen ibilbidea desagertu egin da leku askotan, bai eguraldiak okerrera egin duelako, bai 1953ko uholdeengatik, bai  A-15  autobiaren eraikuntzagatik. Horregatik, bide berdeak bide alternatiboak erabiltzen ditu beharrezkoa denean.

Bidea Lekunberriko geltokitik abiatzen da hegoalderantz. Bideak errepidea zeharkatzen du eta Larraun ibairantz doa. Bertan, trenbidetik banatzen da bidea, eraitsitako tunel bat saihesteko, eta ertzaren ondoan jarraitzen du, muino bat inguratuz. 1,8 kilometroren buruan, Mugiroko presa gainditu ondoren, eroritako tunelaren hegoaldeko ahora iristen da. Bi tunel zeharkatzen dira; bigarrenaren irteeran, eskuinetara, ibaiaren ondoan Mugiroko erroten aztarnak ikusten dira.

Bideak 2020an irekitako tarte batetik jarraitzen du, Mugiroraino igotzea saihestuz. Pagadien artean, San Migeltxo atsedengunea iristen da, non  NA-1300  errepidearekin elkartzen den. Urritza ingurura iritsi arte, bidea  NA-1300  errepidetik oso gertu mantentzen da. Pagadiak, hariztiak eta beste baso batzuk zeharkatzen ditu, eta Urritza eta Latasa herrietatik igarotzen da. Bidearen zatirik handiena egokituta dago.

Latasako irteeran bideak trenbideko zubiaren jatorrizko zutabeak aprobetxatuz eraikitako zubi batetik jarraitzen du. Hainbat errepide zeharkatu ondoren, 700 metro egingo ditugu  NA-1300  errepidetik, amuak kentzeko bide batek babestuta. Zubia gurutzatu aurretik, bidea eskuinetik desbideratzen da, eta  A-15  errepidetik bi aldiz igaro ondoren Kaxarna atsedenlekura iristen da.

Kaxarna eta Irurtzun arteko tarte baten ondoren, non ibilbidea oraindik zehazteke dagoen, bidea Irurtzungo geltokia egon zen atsedenlekutik itzuliko da. Aizkorbe herriaren azpitik igarotzen da, eta monasterio budista baten azpitik. Irteeratik 4 kilometrora, 17 begi eta 185 metroko luzera duen Guliko bidezubia zeharkatzen da, eta Saratsatera iristen da. Kilometro eta erdi geroago, aldapa txiki bat igo eta autobidearen azpiko tunel batetik igarotzen da. Zementuzko zorutik 200 metrora jarraitzen da, eta antzeko tuneletik berriz ere autobidearen azpitik igaroko gara sigi-sagan egindako igoera gogor eta labur bat gainditu eta trenbidearen ibilbidea hartu arte. Beste kilometro eta erdi geroago Saratsara iritsiko gara,  N-240-A  errepidearen ondoan.