Pizkundea Euskal Herrian

Baskonian, aldiz, bitarte horretan gotikoa eta flamenkoan ar­nasten jarraitu zen. “Erromako erara” pen­tsa­tzen, eraiki­tzen eta adierazten hasi zenean, mugakide ziren eskual­deetako Aragoi eta Gaztelako dialek­toan izan zen batez ere. Errenazimentua XVI. mendearen bigarren herenean iri­tsi zen, beraz, berandu, eta ez gainera bere “italiar‑erromatar” garbitasunean, nahiz eta beren berez­ko eskarmentuaz elikaturiko italiar errenazimentuko edertasunen berotasuna ekar­tzen zuten eta zuzenean ezagutu izan zituztelako euskal ar­kitek­tura berriaren alorrean mezenas kemen­tsu ba­tzuk, esaterako, Oñatiko Lehen Kondea izan zen on Iñigo Gebarakoak, Tuterako deana zen on Pedro Villalongoak eta Oñatiko go­tzaina zen Errodrigo Mercado Zuazolakoak.

Goi-mailako edo behe-mailako euskal mezenasek, bidaiariek, militarrek edo erbesteratuek zuzenean izan zi­tzaketen errenazimentuko ideal berrien bizipen eta ezagu­tzak al­de batera utzita, itxura guztien arabera, litekeena da herriko harginek grabatu ala marraz­kietatik besterik ez ezagu­tzea, eta Burgos al­deko humanista eta errege kaperaua zen Diego Sagredoren (1526) Medidas del Romano delakoaren argitalpen data inguruan “erromatar” ereduez hiz­ketan hasi izatea. Al­de batetik hau izango li­tzateke gure herri honetan gotiko berantiarrak hain luzez bizirik irautearen arrazoia eta, bestal­de, mendearen lehen hamar­kadetan lehen inportazio “erromatar”ak Baskonian gotikoarekin, flamenkoarekin eta mudejarrarekin hain nahasketa bi­txia sor­tzearena ere.

Dena dela, Baskonian Lehen Errenazimentuko artea testuinguru batean kokatu nahi izanez gero, bistakoa dirudi mesede egin ziotela iparral­detik eta hegoal­detik al­di berean eman ziren bi joerek, zaharraren (gotiko berantiarra) eta moder­noaren (erromatarra) arteko lehen nahasketa horri.

Historialari ba­tzuk hegoal­deko (Toledo-Madril‑Burgos‑Gasteiz) eragina az­pimarra­tzen dute, euskal noblezia edo goi‑burgesiaren eta Gaztelako per­tsonaia ezagunenen arteko ez­kon­tza edo lanbidez eginiko harremanei buruz­ko argudioak emanaz.[1] Beste ba­tzuen ustez ordea, euskal probin­tzia eta Europa iparral­deko portuen artean mer­katari­tzako joan‑etorriak izan ziren arrazoia.Horrek ekarri zuen italiar errenazimentuko formetan inspiraturiko artearen ezaguera hartu ahal izatea, betiere, Flandesko maisuen etorrerak eta inportaturiko artelanen bitartez, Europa iparral­deko adieraz­pena ikuskera berezira itzulia izan bazen ere. [2]

Hau horrela, beharrezkoa da esatea Baskonian errenazimentuko ar­kitek­tura ez dela ildo bereko</ref>Eraikinen inbentarioak erakusten digu, hain zuzen ere, errenazimentuak ia garran­tzirik ez duen baserri inguruak gehiago direla, esaterako, Koartango ibarrak, Gaubea, Aiarako lurral­deak eta Arabako mendial­dea. Erlijio gaietan, ibar horietan nagusi dena ez da beste Erdi Aroko ar­kitek­tura baizik, erromanikoa, xarmaz beteriko eliza txikien paisaia abera­tsa. J.A. BARRIO LOZA, Paisaje aproximado de la arquitectura renacentista en el País Vasco. Revisión del Arte del Renacimiento. Ondare 17, A.P.M. (Donostia, 1998), 34. or. </ref> egitura gisa azal­tzen, badirela errenazimentuak ia txerta­tzea lor­tzen ez duen eskual­deak, Nafarroa, Araba eta Kantauri al­deko probin­tziatako errenazimentuko ar­kitek­turan mota ugaritasun bat an­tzematen dela eta lanen ardura zuten per­tsonak –mezenasak eta nagusiak nahiz ertilari eta eskulangileak izan– badirudiela ba­tzuetan eta ia garai berean arau “isabel­dar” eta arau “erromatarren” artean zalan­tzan zebil­tzala. (Ez gara”isabel­dar” estiloaz hitz egiten gel­dituko, Baskonian ez bai­tzuen sustrairik egin eta platereskoan edo Lehen Errenazimentuan berehala bar­neratua gel­ditu bai­tzen.)

Era berean, oso erraz ikusten da errenazimentuko estiloak oso egitura bi­txiak har­tzen dituela mendeetan zehar bere tradizioei (Ama Lurrari) hain loturik bizi izandako Herri matriar­kal honetan.[3] Bistakoa da bestal­de, min­tzaira berri hau onartu izanagatik, bere garapen-abiada ez zaiela Hispaniako beste herrial­deetakoei lo­tzen.

Nahikoa ezaguna da XIX. mendean Jakopo Burckhardt‑ek hain maisuki deskribatu zuen Errenazimentuko espiritua –antropozentrismoa, banakakotasuna, arrazionalismoa– eta ezagunak dira, halaber, bere min­tzairaren ezaugarriak–neurria eta propor­tzioaren zen­tzua, konposaketaren ordena eta argitasunarekiko zaletasuna, simetriarako joera, eta abar.

Italiako Errenazimentuak ar­kitek­turan nahia­go zituen perspek­tibako legeen araberako antolaketa espazialak, an­tzinako eraikun­tzetako osagarrietara itzul­tzea, hala nola, zutabeetara, kapiteletara, taulamendu eta frontoietara, ar­kitek­turaz­ko bost ordenen (doriarra, joniarra, korintiarra, konposatua eta toskanarra) berreskura­tzea, oinarriz­ko kuboa eta karraturako joera duen espazioaren sinplifikazioa, guru­tze grekoaren oinplano eta kupuletako erdiesfera-formaren bitartez eginiko batera­tzea. Egituraz­ko osagai hauekin batera, batez ere, Lon­bardiar Errenazimentuan garatu ziren beste edergarri ba­tzuk eran­tsi zi­tzaiz­kion.

Berrikun­tza pila horietatik guztietatik, edergarritako al­derdiak izan ziren, hain zuzen ere, Espainian berotasunik handienaz onartu zirenak, inolaz ere, flamigero eta isabel­dar gotikoaren egitura nabarretatik trantsizio samurra eskain­tzen zutelako. Horrela jaio zen espainiar “Lehen Errenazimentu” horren estiloa, gerora Platereskoa izango zena.

Bi­txia eta ezegokia baina, bai izen polita: Platereskoa. Diego Ortiz Zuñigakoak asmatua –edo, gutxienez, zabaldua– izan behar du, zeren eta, bere Annales eclesiásticos y seculares de ... Sevilla (Madril, 1677) urtekarian aipamenik egin zuen estilo honi buruz “hosto­tzaz eta fantasiaz jan­tzia eta egileek berak platereskoa zeritzotenena” zela esanaz.

Nahiz eta estilo honen oinarriz­ko formak Italiatik datozenak izan, ez da zalan­tzarik apaingarritako joeretan eta edergarrietan eta zenbait zan­tzuetan “isabel­dar estiloa” deritzonarekin an­tzik baduela, hori horrela izanik, bada han Hispania al­deko estilo jatorra ikusteko arrazoirik.

Izen hori gaur egun Lehen Errenazimentu izenez ordez­katu nahi bada ere, ez zen oso desegokia “plateresko” izen hori, zeren eta XV. mendearen az­ken al­dera eta XVI.aren hasieran zilargin­tzaren arte honek garapen ikusgarri bat izan zuen Espainian, erlijio izaerako zilargin­tzak, batez ere, horrela eginak izan bai­tziren hamaika­txo eki-santu, kaliza, krisma‑on­tziak, erlikitegiak eta liturgian erabilgarriak ziren beste hainbat ale.[4]

Bestetik, metalaren artea ar­kitek­turarekin lotze hau guztiz naturala bihurtu zen. Honi dagokionez, oso adierazgarria da katedraletako burdin sareen egile sonatu ba­tzuk elizen eraikun­tzetan hain estuki esku hartu izana.

Gogoan izan dezagun XVI. mende osoan zehar gotikotasuna ez zela desagertu eta errenazimentuko ia eliz eraikun­tza guztietako egitura gotikoa zela. Erdi Aroko arrasto horretaz gain, al­di honetako eraikin askotan etengabeko min­tzaira mudejarrak ezagu­tzen dira, betiere errenazimentu garbiak diren osagaiez, plateresko erakoak, hain zuzen ere.

Plateresko izenak Espainia al­deko zerbait iradoki­tzen badu ere, egia esan, Italiako jatorria duen apaingarritako osagai sail bat erabil­tzen du, ukaezinez­koa bada ere Espainian modu berezian bereganatu izan zituela. Apaingarritako osagai horiek “hiztegi plateresko” bat dira eta horregatik ezagut daitezke hain erraz­.[5]

Gruteskoa. Lehenik eta behin, lehen Errenazimentuan gruteskoak duen garran­tzia aipatu behar da, Italia al­deko jatorria sala­tzen duen izena denez, begira jar­tzen gaituelarik apaingarri apeta­tsuetara, hosto­tza, suge, zomorro, suz­ko mamu, izaki hibrido eta mamuez osaturikoetara; Titoren harpeetan edo aurrietan aur­kituak imitatzeagatik hartu zuen izen hau eta Espainian Italiako grabatuak inportatu zirenean eta bi penin­tsulen arteko joan‑etorrian zebil­tzan ertilariengatik ezagutu izan ziren.[6] Hormetan halako ugaritasuna duelako, litekeena da plateresko estiloan apaingarri osagaietan berez­koena gruteskoa izatea. Esan bezala, Espainian isabel­dar gotikoaren irudimenez ongarrituriko lurra aur­kitu zuen.

Zutabe kalostraduna. Zutabe honek oinarrian buka­tzen duen fustea du, goial­dean erraboila egituran eta balastium hostoz (alesagarraren lorea bezalakoa) eta beste al­de hondoratuak edo zutabearen egitura zilindrikoari lore‑uztaiak, on­tziak, fruitu‑kordak, kartela zin­tzilikariak eta abar gainjarritako zatiez jan­tzitakoa.

Argi‑mutilak. Kalostrekin tarteka­tzen dira argi‑mutilak (candelieri), sarritan suz­ko muturretan buka­tzen direlarik.

Kapitelak. Platereskoaren beste ezaugarrietako ba­tzuk, kapitelak askotan har­tzen dituzten egitura bi­txiak dira, betiere, fun­tsean korintio ordenaren eskema jarraituz. Oso gu­txitan eman ohi dira dorikoak edo toskanoak dei diezaiekegun kapitelak, guztiz jonikoak direnak ere oso gu­txitan azal­tzen baitira. “Kiribil­dura txikiak kaulikulo eran eraiki­tzen ziren, marra melodia­tsuak osatuz, S‑ak eginez guru­tza­tzen zirenak. Diego Sagredoren liburuak tankera honetako kapitel ugari erakusten digu”.

Ar­kuak. Ar­kuek, ugaritasunean, berebiziko al­daerak dituzte. Erdi-puntuko ar­kuak eta ateburu eta leihoburuetako ar­kuak gailendu ziren; baina ikusten dira, halaber, ar­ku kar­panelak, ar­ku ez­kar­tzanoak, ar­ku peraltatuak, zin­tzilikarioetako edo gortinaz­ko ar­kuak, ar­ku floren­tziarrak eta beren artean guru­tzaturiko osagai figuratiboez eraikiak, eta askotan gorpu­tzak nobleen armarrietatik datozen animalia sinbolikoez osatuak eta geometriaz­ko esanahirik gabeko beste ba­tzuk. (Guadalajaran Infanterriko jauregia).

Nobleziaren armarri heral­diko sinbolodunak izugarri ugaritu ziren Espainiako isabel­dar artean.

Domina handietarako zaletasuna sor­tzen da, gizaseme nahiz emakume buruak eraku­tsiz, ia beti an­tzinako heroienak, biribil edo domina handien barruan normalean. Buru hauek ba­tzuetan irtenune handizkoak edo konkorrak izan ohi dira, besteetan al­diz oso lau eta ziluetan. Ar­kuarteetan kokatuak ikusten dira gehienetan. Ez dira falta izaten atari, leiho, tinpano eta zokalo ba­tzuetan ere.

Gailurreriak. Az­ken ezaugarrien artean aipa di­tzagun gailurreriak, aurreal­de garran­tziz­kotan oparo eman ohi direnak (Salamancako Monterrey Jauregian), beren flamijero ala erdi‑landarez­ko profilez burdin sareetako burual­deak eta klaustroetako, dorreetako eta eraikinetako paramentuak koroatuz.

Historialaria zalan­tzan gera­tzen da plateresko estiloaren jaio­tza eta garpenaren aipamena egiterakoan, hots, Euskal Herriko zein probin­tziatatik hasi behar duen erabaki­tzeko garaian. Hainbat al­derdiri ematen dien garran­tziaren arabera egongo du aukera.

Italiatik ekarritako estilo baten bat‑bateko sarrera izanik, eraikun­tza bat “aipamen” soil ba­tzuen gainean, hi­tzez­ko nahiz plastikaz­ko, “erromatar erara” hasi izanaren gertaera az­pimarratu nahiko du, ala estilo berriaren eraketa hel­du eta osokoa neurtu eta pisa­tzea nahiago izango du? Nafarroako elizetan Errenazimentuaren lehen kimuetan Aragoiko ertilarien eragina balio handiagokotzat joko du, ala Arabako hiriburuko nobleen jauregiei buruz­ko Gaztelako ar­kitek­turaren egiletasunari jarri nahiko dio arreta, batez ere?

Zalan­tza, Lehen Errenazimentu honen terminus ad quem‑a koka­tzeko garaian sor daiteke zalantza. Geure al­detik, al­di honi beste historialari batek bezala, historiako aipamen honetan Trentoko Kon­tzilioaren bukaerako data ematearen al­dekoak gara, honen ondorioz gruteskoak galdu bai­tziren.

Arabatik hasiko gara, ez ordea adieraz­pen platereskoak ugari direlako, ez baitira asko, baizik eta Gaztelak salerosketarako bidean Flandesekiko zuen kokapen geoestrategikoagatik eta Gaztelatik gertuen egoteak abantaila bikoi­tzen izateagatik, “Euskal Herriaren errenazimentuaren lehen adieraz­penak eta nabardura fin eta Burgokoak” jaso­tzen zituelako, bidez­koa den bezala.[7]

Gasteizen, bata bestearen segidan eraikia izan zenez, Bedañako jauregian ikus daiteke Gotikotik Errenazimenturako trantsizioan. Lehenengo al­di honetan, 1525. al­dera Joan Lopez Arrietakoak eraikia zen eta bigarren al­dian bere biloba Pedro Lopez Arrieta eta Eskoria­tzak 1545etik hasita. Fatxadan eta dorrean bi familien armak azal­tzen dira. Jauregi hau, XIX. mendean Bedaña izeneko mar­kesarena izan zen oinordeko­tza bidez, gaur egun horrela deritzon jauregia karten Four­nier Museoa da.

Hiru solairutako eraikina da, bi isurial­detako teilatua, bere fatxadaren itxura itxi eta trinkoa, bao gu­txi eta estuak izanik, barruko patioaren baranda irekia ez bezalakoa da. Sarbidea, txaranbel­dura txiki bat, zilindrikoa bata eta geometriaz­koa bestea osa­tzen duen bi ar­kiboltaz uztaituriko ojiba-ar­kuaz zur­kaizturik dagoen ate handi batean barrena du. Ate markoa alfiz bat duena da eta fran­tziskotar hedez apaindua da gainera.

Ikusgarriagoa da barrual­dea. Lehendabizi eraikitako mul­tzoa, ondorenean egin zena baino garaiagoa da. Hiru solairutan egina da, eskuairaz­ko barrubidea duena da patioa, fuste lauez­ko zutabe gainetan ar­ku eskar­tzano hiru solairu bere baitan hartuz. Osotasunari begiratuz Gaztelako isabel­dar ha­tsa suma­tzen da, baina bere harroinak, kapitelak ar­kuarteak eta kalostraz­ko barandak platereskoaren itxura ematen diote.

Patioa eta eskailera Domingo Oriakoari zor zaiz­kio. Baranda honi ezarririk mul­tzo moder­noago bat azal­tzen da, Pedro Elosukoari zor zaio (1556‑1560), non ar­kuteria eta zutabe­txoak errenazimentu profilez­koak diren. Burgos al­deko arte onaren moduan egoki el­karturiko tronpa gainetan igel­tsuz­ko izar-ganga ok­togonal, batek estal­tzen du eskailera.

Estilo berriaren hastapeneko adieraz­pen honen ondoren errenazimentuko beste lan ausardi­tsu ba­tzuk etorriko dira, Araba‑Eskibel­darren jauregia kasu, 1714tik Montehermosoko Jauregia izenez ezagu­tzen dena. Mendeetan zehar hainbat egiteko izan zituena: ospitalea eta apaizgaitegia eta artilleriako kuartela, 1887an Go­tzain Jauregi izatera iri­tsi zen arte.

Oinplano angeluzuzena duen eraikina da eta bar­ne patio karratu baten inguruan antolaturik dago, bere lau er­tzetan dorreak dituela. Horma lauak ager­tzen ditu kanpoal­detik eta baita gaur egun guztiz al­datuak dituen leihoak ere; erlaitz bikain eta bi­txi bat ere badu, zer­txobait soil­dua bada ere, Donejakueko ospitalekoan iradokia dirudiena, kate handiaren maila sendoen apaingarri bereziak errepikatuz.

Sendotasun eta prestutasunagatik atsegina da ataria. Ate zabal lau bat dauka eta bere gainean, bigarren solairuaren altueran frontoi zorrotzeko leihoa. Atea eta leiho horren artean apainduriko zerrenda zabal bat dago bar­neraturik, Burgos al­deko erara, erlaitz bat erdian duela, alboetan, armarrien lehoi tenanteak, aingeru eta erdiz­kako irudiak.

Barruko patioak, beheko solairuan ia erdi-puntuko ar­kuak ditu eta ar­ku kar­panel oso irekiak goienekoan, il­daskaturiko zutabeak, kalostrapeko baranda eta zizela urduriaz tailaturiko domina handi oso ederrak. Beharbada 1530 eta 1540 bitarteko data izan dezaketenak.

Gasteiz al­deko beste jauregi garran­tziz­ko bat, Martin Salinasekoak, Fer­nandoren enbaxadore izan zen Erromatarren Erregeak, 1538 eta 1542 bitartean eraiki zuena eta gaur egun Villa Suso deri­tzana da.

Lau solairutako aurreal­de sendoa duen eraikina da hamar zutabe dorikoz ar­kitrabaturikoa. Kanpoal­deko galerian mul­tzo nagusiaren bukaera nabarmen­tzen da eta Guadagni (Pollaiuolo‑ren 1503ko lana) jauregi floren­tziarraren loggian inspiratutakoa dela diotena. Salinas jauregiak buruduna du ataria, gainjarritako pinakuluz­ko bi zutabe korintiarrez apaindua; eta frontoian lanbrekin ugarien artean funda­tzailearen armarria dago bi lehoi tenanteek eutsirik.

Eskoriatza Eskibel jauregia, Gasteiz

Baina, Euskal Herrian, ezbairik eta eran­tzukizunik gabe, osoki errenazimentu estiloa onar­tzen lehenengotzat jo daitekeen jauregia da Eskoria­tza‑Eskibel­darrena (1540‑1550). On Fer­nando Lopez Eskoria­tzako[9] medikuak aginduta egin zen eta italiar nahiz gaztelar eragin nabarmenak ditu agerian, askoren iritziz, ertilari desberdinenak direnak; lehendabizi Juan de Vallejo eta Diego Siloek egina zen eta Karlos Enperadorearen ar­kitek­toa izan zen Luis Vegarena eta orain berrikiago gorteko beste per­tsonaia ospe­tsu ba­tzuenak. Madril, Toledo eta Sevillako al­kazarretako maisu nagusi izendaturik, Enperadorearen sendagile zen Eskoria­tza jauna topatu zuen gortean 1539an.[10] Horrela, esku-har­tze honek ez zuen bertako harginen jarduera inola ere erago­tzi, ezta Burgosko ukituz nolabait ku­tsa­tzea ere.

Ataria eta patioa nahiz oinplano angeluzuzena aipatu beharrez­koak dituen eraikina da.

Mitologiako irudi edergarrietan –Her­kules eta Hidra, Teseo eta atezaina– adierazgarri azal­tzen dira atariaren mezu humanista floren­tziarrean, Ongia eta Gaiz­kiaren ideia orokorra baino haratago joan nahi izanez gero, zaila du interpretapen.

Patioak iradoki­tzen ditu Luis de Vega ar­kitek­toaren lanen arrastoak. Neurrietan txikitasuna agertuagatik –al­derik luzeenean erdi-puntuko ar­kuak dituen hiru tarte eta bi arku eskar­tzano mo­tzetan, goieneko solairuan bezala–, Gasteizko patio honek Salamancako Fonseca Ikaste­txea ekar­tzen du gogora.

Klaustroko eskailerak, Fer­nando Mariasen ustez, Euskal lurrean eraiki zen lehenengoak, patioarekin duen loturarengatik eta zutabeen gozotasunagatik El Pardoko Jauregiaren hurbilekoa gerta­tzen da.

Araban nekazari guneetan eraikun­tza estilo berria nola sor­tzen den ikusi nahiko bagenu, aipa­tzekoak lirateke:

- Sortal­deko Lautadako eliza ba­tzuk, hala nola, Done Bikendi Haranakoa, Heredia, Munain eta Bikuñakoak;

- sartal­deko Lautadan ere badira beste ba­tzuk: Antezana, Ilarratza, Mendiola, Etxabarri Ibiña eta Estarroakoak;

- Errioxan honako hauek nabarmenduko genituz­ke: El­tziego, Billar eta Samaniegokoak;

- Trebiñun Obekurikoa, Trebiñukoa, Gesal­tzakoa eta beste zenbait.

Horietan guztietan, estilo berria eraikinaren osotasunean baino gehiago berrizta­tzetan, zabalago­tzetan, erretaulagin­tzan eta edergarrietan azal­tzen da.

Eraikin hauetan gehienak euskal hargin adituek diseinatu eta beraiek eraikiak dira; horien maisutasuna gure egunotan gero eta gehiago estimatzen da. Hargin ibiltari bikain hauek ala beren oinordekoek, beranduxeago aipatuko ditugun hiru habeartetako eliza zutabedun zabalak eraiki­tzen hasi aurretik, angeluzuzeneko habearte bakarreko eta burual­de zuzena dutenak, (gu­txi dira poligonoz­ko absidedunak) bi edo hiru tartetakoak, eusgarri modura fabrika-hormak dituzten eta pilastrak barrual­dera lora­tzen zaiz­kien nekazari-giroko elizak eraiki­tzen ikustea da ohikoena.

Gotikoak beti irauten du estal­kietan, ter­tzeletez­ko gangak, alegia; platereskoaren al­derako joera aurrera doan heinean, gero eta konplexuagoak diren konkordunak izaten dira sarritan.

Lehen Errenazimentuko berrikun­tza hainbat lanetan koka­tzen da, bereziki koroak, atariak, hilobiak eta dorreak buru­tzen. Plateresko estiloaren osagarri diren gaiak aur­ki­tzen errazagoa gerta­tzen zaigu puntu horietan. Aur­ki­tzen ditugunetan baliorik handiena eta garran­tziz­koena duenetik hasiko gara.

Santa Maria elizako korua, Agurain

Aguraingo Santa Maria. Arabako zaharrenetarikoa Agurainen, Santa Maria elizako koruaren tribuna da, XVI. mendean lehen hereneko eraikun­tza dotorea, “hasierako plateresko jorienaren eta aurreko nahastura isabel­dar nabarrarekiko barroko zaporez betea” (Chueca Goitia).

Baranda kalostraduna da eta erdian Enperadorearen armen edikulo bat darama. Inolako zalan­tzarik gabe, platereskoak Euskal Herrian eskaini zezakeen arte kalitaterik handieneko korua da. Karlos I.aren armarria ezarri zeneko beste baten ordez­koa da; izan ere, az­ken batean lan bikain hau, Enperadoreak komuneroen buruzagia zen On Pedro Lopez Aialakoa, Aguraingo Kondea garaitu zueneko garaipen ar­ku bezala hartu behar da.[12]

Elizaren oinetan, al­derik zabalenean ar­ku eskar­tzano baten gainean eta al­de estuetan ar­ku zorrotz zuzenen gainean jasoa da, hirurak ere zapore gotikoa duten pilare sorta gizenetatik abia­tzen direlarik, eta ter­tzeletez­ko ganga korapila­tsu eta trazeria ederrez estal­ia da; beroietan 35 gil­tzarri bikainetan sarturik daude biribilak, eskulan zoragarrizko buruekin.

Ar­kitek­tura-lanaren egile-izena[13] agirietan azal­tzen da, baina ez eskultura eta ikoneen egileena. Lan horretarako, gu­txienez bi eskultura tal­deen ekarpena behar izan zela askoren iritzia da. Burgos al­deko tailagileen eskua ikusten dela errepika­tzen du behin eta berriz Chueca Goitiak (San Esteban eliza eta Santa Dorotearen hilobia aipatuz) Agurainen apaingarritako gai berdinak, erramu arteko domina handi berberak eta gain guztiak bete­tzen dituzten pilaketa grutesko berdinak begiz jotzean; edergarritako soka­txoetan eragin isabel­darrari eu­tsiz eta benetan ausardi­tsua den koruko gangak sendoago­tzeko elizako pilareetan jarritako zutabe­txo eta orra­tzen estal­kietan gotikoaren jatorria ahan­tzi gabe.

Orain­tsu, koru honen irudi eta apaingarrien azter­keta ikonografiko hoberena burutu duenak Europa iparral­deko Guiot Beaugrant ertilaria iradoki du egile­tzat; izan ere, al­di horretan bertan Biz­kaiko zenbait lanen ardura­dun jardun zuen hau har­tzen da Brujasko tximiniako taila sonatuen egile­tzat; taila hartan dinastia inperialaren gorespen bat txertatu zen irudietan, Aguraingoan bezala.[14]

- Santikuru­tze Kanpezuko elizari mendearen erdial­dera estal­kia jarri zi­tzaionean eran­tsiko zi­tzaion ziur asko oso apaindutako pilastretan kokaturiko ar­ku apal­du handi bat duen errenazimentuko korua ere. Diseinu gotikoa gorde­tzen badu ere, ar­kuarteak goraka doazen zuztar grutesko handiez, maskaronak eta hosto­tzen arteko irudimenez­ko izakiz apaindurik daude. Litekeena da, 1521etik 1551ra arte lanak ordain­tzen zi­tzaiz­kion Domingo Gebararen lana izatea.

- An­tzeko zerbait esan daiteke Eren­txungo elizaren koruaz ere (1556‑1558), ar­ku eskar­tzanoa du, ar­kuarteetan grutesko oso eder eta biribilak dituela;

- Dulan­tziko San Blas parrokiako korua ere (1529‑1551) ar­ku eskar­tzanoa oso apal­dua duena da, eta elizaren az­ken tarteko pilareei itsatsirik, oraindik ere gotikoak diren harroin altuko pilare sortetan zur­kaiztua. Oso nabarmenak diren gruteskoez eder­tzen dira ar­kuarteak eta perla‑txirikordaz berriz taulamendua. Koru az­pia gil­tzarrietan loroiak dituen ganga nerbiodunez estal­tzen da.

- Gauza bera gerta­tzen da Estarroako San Andres parrokian ere, 1560 al­dera Iñigo Zarrago maisu handiak ataria eta dorreaz gain, apaingarri platereskoak gorde dituen koru eder bat diseinatu zuen.

El­tziegoko San Andres. Lan bikaina da El­tziegoko San Andres parrokia, baina ez bere koruagatik soilik, baita aurreko fatxadaren handitasun eta bi­txita­sunagatik ere.

Kanpotik harrituta uzten du bere garaiera eta eran­tsitako apainketarik ez izateak, ataria al­de batera utzita, jakina. Ekial­dean, abside egiturako burual­de bati horma‑bular gisa, hormei ezarritako bi obelisko eran­tsi zi­tzaiz­kion. Sartal­dean, alboetan bi dorre dituela, zir­kuluerdi-formako ar­ku izugarri baten az­pian sartutako ataria azal­tzen da, ar­kupea balitz bezala esparru huts bat sortuz.

Ataria xumea da: goitik beherako bi hoz­kadurak uztai­tzen dute atea, prismaz­ko mainela eta hoz­kaduraz­ko erdi-puntuko eta tinpano laua duen handiagoko beste ar­ku batek estal­tzen dituen ar­ku apal­duak dituelarik. Bi dorreen artean heda­tzen den ar­ku handiaren gainean, aurreal­de osoari izaera bi­txia ematen dion zaz­pi ar­ku apal­duz­ko loggia batek zehar­ka­tzen du al­denik al­de.

Barrual­dean, eliza hiru tartetako habearte bakarrekoa da, neurri txikiko guru­tzadura duena, eta izar-gangazko estal­ki gotiko konkorduna, pilastra klasiko handiez eutsirik. Gotiko eta klasikoaren nahaste hori bera suma­tzen da guru­tzaduran batez ere.

Joan Asteasukoak zuzendu zuen eraikun­tza-lana 1551era arte eta 1553etik aurrera Domingo Emasabelekoak, aurreal­dea, ataria eta loggia bukatu zituelarik. Bera hil ondoren, bere semeak hartu zuen XVII. mende aurrera zihoala bukatu ez ziren eraikuntza-lanen ardura.

Santa Guru­tze komentu eliza. Zaporea platereskoa gorde duten atarien artean (Ozeta, Villafranca, Etxabarri Urtupiña, eta abar) Errenazimentu klasiko al­derako estilo aurreratu garbian nabarmenena Santa Guru­tze komentuko elizaren ataria da (Gasteizen), 1530 eta 1547 artean Domingotar serora-el­karte hasiberriaren­tzat eraikia izan zena. Atari eder honek bi zutabe pareen artean erdi-puntuko ar­ku bat badu, eta gainean taulamendu estu bat, gainean komentuaren familia funda­tzailearen bi armarriren artean Nekal­diko Bidearen erliebe bat erakusten duen angeluzuzeneko plaka handi bat itsa­tsita, mul­tzo osoa inperioko armarri handi batek koroa­turik.

• * *

Harginak. Ezin dugu egin XVI. mendearen lehen erdian eraiki eta platereskoaren aztarnak utzi zituzten elizen zerrenda oso bat –ia beti habearte bakarrekoak direnak–, ezta egileen izendegia ere. Az­ken hamar­kadetan Herri honetako ikerlariek bete dute eginkizun hori, Araban harginak “biz­kaitar” (euskal­dun) izanak zirela eta arrasto berari jarraituz, hurrengo belaunal­dian Kantabria al­detik etorri zirenenak eraku­tsiz.[15] Hauetariko asko Bizkaitik eta Gipuz­koatik etorriak ziren, eta sarritan gurasoetatik semeetara igaro­tzen zen lanbidea, horrela familietan benetako maisu-leinuak osatzen zirelarik. Berez­ko zan­tzuez ezagutu zitezkeen beren lanak, mendearen bigarren erdian, oso desegokiro aipatuz, “Gotiko vascongadoa” esan izan zaiona eraginez.

Harginlan platereskoak. Araban, gainerako beste euskal lurral­deetan bezalaxe, Errenazimentuko idealak adierazten dituen kalitaterik handieneko eskultura, kapitulu berezi batean aipatuko dugun espresibista eta erromanista esan behar omen zaien estilistikako bi uneetan egindakoa da.

Baina, kontua da taila hauen mazoneriaz­ko mar­koek sarritan bazutela artean egitura platereskorik. Beraz, ez da erraza zehaztea zein eskultura eta zein lanekin igaro­tzen den estilo batetik bestera. Nolabait ere zehatzezintasun hau gaindi­tzeko, al­dikako antolamendu honetan, iriz­pide kronologikoei jarraikiko ga­tzaiz­kio, batez ere.

Santa Urtsula eta lau birjina lagun soin-erlikia

Irudiak. Araban, eskulturaz­ko Lehen Errenazimentua, gainerako beste euskal eskual­deetan bezala, Europa iparral­detik ekarritako aleen bitartez hasiko zen.

Hauxe gertatu zen Arrosarioko Ama Birjina txikiarekin (0,41 m); tradizioak dioenez Flandestik ekarri zuen 1510ean Diego Martinez Maestukoak eta egun Katedral Zaharreko bere kaperan jarria dago. Gauza bera esan daiteke Santa Ur­tsula eta bere lagun martirien soin-erliki-on­tziaz ere (c. 1520‑30), Gasteiz­ko eliza baterako izendatu eta gaur egun Arte Ederretako Museoan ikusgai daude.

Izen Gozoko erretaula. Iparral­deko lurral­deetatik erretaula oso‑osoak ere iri­tsi ziren: horien artetik bereiziko dugu lehen katedraleko Santa Anaren kaperako Izen Gozo deritzona, gaur egun Gasteiz­ko Elizbarrutiko Museoan dena. Erretaula misto bat da (margoturiko hiru taula bankuan eta sei erliebe gaineko gorpu­tzetan), 1550ean egina, erdiko goieneko hu­tsunean, garaipen ar­ku baten az­pian Mariaren Loal­dia duen Andre Mariaren egitarau osoa gara­tzen da eta Anberesko eskolaren arrasto ugarirekin apainketa platereskoaren eta errenazimentuko imajinagin­tza flamenkoaren batera­tze fin hau garran­tziz­koa da bertako ertilariengan sortu zuen eraginagatik, batez ere.

Guardiako San Joanen Kalbarioa. Hispaniar estilo flamenkoak XVI. mendearen lehen herenean zehar iraun zuen, gorpuz­kera eta janz­keren xehetasunetan areagotuz joan zen, pixkanaka jaio­tzen ari zen arrastoa Guardiako San Joanen Kalbarioan ezagut daitekeen bezala, XVI. mendean zabaldu zen guru­tzaduraren garaikidea ziur asko, «gotikotasunaren garai­tzearen» lekuko gisa aurreko kapituluan aipatu genuen mul­tzoarena.

Une honetan bertan aipatuko ditugu Iurre, Axpuru eta Ar­tziniegako erretaula gotiko errenazimentukoak.

Gogoan izateko beste erretaula ba­tzuk, garran­tziz­koenak besterik ez aipa­tzearren, Done Bikendi Haranakoaren, Obekuriko San Joan Bataia­tzailearen, Aberasturiko San Estebanen (c.1531) erretaula nagusiak nabarmen­tzen dira, harginlan plateresko aberats eta harmonia­tsuagatik eta imajinagin­tzaren xalotasun biziagatik.

Aberasturiko erretaularen Bezerril eskulturagileari Joan Balmasedaren lanaren an­tza hartu izan zaio.[16] Argantzungo (egun Burgosko probin­tzian) erretaula nagusia zenbait arrazoiengatik da bereziki garran­tziz­koa: bere tinpanoak bukaeran duen egitura zorrotzagatik, Birjinaren bizi­tzako al­di osoa bertan duelako eta bankuko taula galantetan azal­tzen diren Adan eta Evaren irudiengatik.

Eskulturagin­tzaren historiak, errenazimentu garaian ezin utziko du al­de batera hilobi eta hobi hu­tsetako artea, berau izanik errenazimentuko indibidualismoaren hiz­kerarik adieraz­korrenetakoa.

Al­di horretan, baliabiderik zuena herio­tzatik deabrua aiena­tzen saia­tzen zen hilobi arrandi­tsuen bitartez.[17] Jada azal­du zen platereskoaren min­tzaira –putti‑ak, arrabak, argimutilak eta abar– isabel­dar osagaiez –ezkututxoetan eta filak­terietan– artean nahasian bazen ere, zenbait oroi­tzapenez­ko erramu-koroetan.

Baina errenazimentuko gauzarik adieraz­korrena da ar­kusoliopeko hilobia, etzaniko irudia eta apainketa ugaria duena; delako hilobi hau XV. mendean Italian asmatu eta Espainian bere lehen ekarpena, Toledoko katedralean dagoena, Diego Hurtado Mendozakoa kardinalaren hilobi deigarriarena izan zen.[18]

- Arabari dagokionez, berriz, aipa di­tzagun:

- Alvaro Diaz Eskibel eta bere emaztearena, Gasteiz­ko katedral zaharrean dagoena,

- on Martin Saez Salinaskoarena (c.1530), hau ere Gasteiz­ko katedral zaharrean;

- Gasteiz­ko San Pedro elizan dagoen Migel Estellakoarena (c.1540),

- eta Ga­tzaga Buradongo Akuñako Joana Anderearena.

Bereziki ikusgarria da Arriagatarren hilobi-ar­ku ala kapera (ez ar­kusolioa) (1530) Joan Herbetakoak eta Martin Azurioko harginek landua, gaur egun Gasteiz­ko San Migel parrokiako kapera nagusiko alboko horma‑al­de baten aurrean jarririk dago, irudi plateresko ugariz ederturik eta Piztueraren eszena adierazten duen erliebe eder batez koroaturik. Gogora di­tzagun garai horretako giro humanistan “garaipen ar­ku” formako egiturarekin kapera honek sortuko zituen oroi­tzapenak.

Donostian, San Telmo monasterioaren fundazioa eta eraikun­tza “historiaurre” luzea izan zuen lanbidea izan zen.[19] Domingotarrak XVI. mende hasieran jada gal­degina zuten Probin­tziaren hiriburuan kokapena har­tzeko nahia. Karlos enperadore gaztearen gorteak bul­tzatua zela zirudien nahia bestal­de, baina, elizgizon zenbaiten eta hiriburuko elizgizon batzuen ukazioa oztopo izan zuten. Domingotarren Ordenak ordez­kari bat hautatu zuen 1520‑1530 urte bitartean fundazioaren­tzat egokiak izango ziren lurrak erosten biziki jardun zuena. Aginpidean zegoen erregina Isabel Portugalekoa 1530ean egitasmoaren al­de azal­du zen eta erreginaren borondate horren babesle Martin San­txez Araiz erregearen konta­tzailearen urrats onak berehala el­kartu ziren.

Domingotarrek XIII. mendeko santua zen Pedro Gonzalez Telmo Palen­tziako santuaren izenpean jarri zuten komentua; Formiako go­tzaina eta IV. mendeko martiri hau marinel eta itsasgizonen zaindaria zen. Egitasmoak ez zirudien portura iri­tsi behar zuenik, Enperadorearen Estatuko Kontseiluaren idaz­karia, Tolosako Alfon­tso Idiakez, Gar­tzia Olazabalekin ez­kontzeak ekarri zuen senar‑emazte hauek proiektuari sendo hel­du (1539) eta zailtasun handienaren konponbidea –diruarena, alegia– bere errenta kopuru handiei norabide oparoa emanaz.

Hainbat urte behar izan zituzten fundazioaren estatutu juridikoak egiteko eta trazaren egitasmoa Aita Martin Santiago ar­kitek­tori eman zi­tzaion, hau da, Salamancako San Esteban komentuan bizi zen eta hiriburu horretako Monterrey Jauregian Rodrigo Gil Hontañonekoarekin esku hartu zuenari. Komentua, klaustroa eta eliza eraiki­tzea zen proiektua eta bi tratu egin behar izan ziren horretarako (1544 eta 1547an). Lanak oso gel­diro abaitu ziren 1544an.

Aita Martin Santiagoren diseinua buru­tzeko 1547tik 1550era behar izan ziren hargin-maisuak lau izan ziren: Domingo Aran­tzal­dekoa (Donostiakoa), gerora Errenteriako elizaz arduratu zena, Martin Gorostiolakoa (Aiarra), Tolosako Santa Mariaren diseinua egin zuena, Domingo Estalakoa (Hondarribikoa), Berastegiko eta Irungo elizaz arduratu zena, eta Martin Axobingoa (Donostiarra).

Beranduago, Alfonso Idiakez hil ondoren bere alargunak jarraitu zuen egitasmoa ordain­tzen baina, fraideengan utziz egitasmoaren antolaketa eta kudeaketa. Lanak zuzen­tzera 1551 eta 1562 urte bitartean beste maisu batzuk –Martin Barbukoakoa eta Martin Sagarzolakoa– sartu ziren, 1562an bukatzeko.

San Telmoren zaharberri­tzea 1928‑1932 urteetan zuzendu zuen Fran­tzisko Ur­kolaren ustez, Gipuz­koan “isabel­dar ar­kitek­turaren ale bakarra da”. Egia da bai, hispaniar gotikoa gogorarazten duten osagaiak badituela; baina, eraikinaren fatxada serioaren aurrean jaso­tzen den bihoz­kada nagusia berpiz­kundeko aztar­na garbiarena da.

Eliza. Bere ojiba­-ar­kuen estal­ki gotikoa eta eusgarri zilindroz­ko guru­tze-gangekin –“sekulako zutabeak” dituena, Jovellanosek bere Diarioan esan zuenez– eta barrunbeko batasun joeraren el­kartasun artistikoagatik da bereziki interesgarria.

Guru­tzadura balitz bezala, presbiterioaren gertuko tartea zabal­tzeak iradoki­tzen du elizaren oinplanoa guru­tze latindarraren tankerako­tzat har litekeela. Habearte nagusiak luzeran baditu 48 m eta 10 m zabaleran eta 20 m garaieran.[20] Chueca Goitiak “sekulako eraikin bezala izendatu du, baina soila, nabarmen­tzeko bikaintasunik gabea”.

Gaur egun, 1998.ean zaharberritu ondorengo San Telmon, bereziki zatirik ederrena klaustroa da, Salamancako San Esteban komentuan inspiratutakoa ziur asko.

Beheko solairuak horma‑bularren artean leihate zabal eta xumeak ditu, Rodrigo Gilen estiloko mainelen ordez­ko zutabe­txoekin eta idi-begiekin; goieneko solairuan, errenazimentuko barru-bide jatorra du, ar­kuetan zenbatekoa bikoizturik.

Salamancako osagaiak kontutan harturik, Aita Martin Santiagoren planoen arabera Joan Santisteban maisuak burutua izan zen. Ez da ziurra gaur egun miresten dugun eta zorionean gorde den klaustroa Salamancako fraidearen lehen diseinua denik zuzen-zuzenean. Fer­nando Mariasen ustez, Aita Martin Santiagoren diseinua urrutitik egina izan zen, eta ez zen oso osorik gaur egun ikusten dugun bezalakoa. Haren beste iritzi baten arabera, San Telmo mul­tzo osoaren er­nal­kun­tza luzea eta beronen bukaerako kronologiari buruz dagoen ilunpeak sumarazten du Gil Hontañon 1556tik esku hartua izan daitekeela klaustro gainaren diseinuan.

Dena dela, Aita Martin Santiagoren San Telmo elizako diseinuak Joan Arabakoak Salamancako San Esteban monasterioan egin zuen birmol­daketara bideratzen gaitu, beharrez­ko al­dagairen bat eginda, jakina.

Klaustroa. Klaustroari dagokionez, Mariasek zera gogorarazten digu, lur sailaren bal­din­tzek erago­tziko zutela klaustro erabat ortogonal baten eraikuntza eta haren oinplanoaren irregulartasun logikoa eta bere barru-bideen ondorioz­ko asimetria. Bestal­de, klaustroan ikusten ditu “Alfonso Cobarrubiasen Taverako Ospitaleko irtenbidearen oihar­tzunak, baita klaustroan Ocañako Domingotarren patio garaikidean ere”, horrela adieraziz “Aita Martin eral­da­tze une oso garran­tziz­ko batean zela, nahiz Gaztelan, toledoarrak ez zituen min­tzairaren baliabideak menderatzen sartu zituen simetria eta koheren­tzian”.[21]

An­tzeko klaustro bat, baina goieneko barru-biderik gabea eraiki zen Gasteiz­ko Domingotarren komentuan. Klaustro hauek multzo bat osa­tzera iri­tsiko ziren XVI. mendean, Mª Asunción Arrazolak iradoki­tzen digun moduan, Domingotarren klaustroak izenez aipa daitekeena da.

Bidaurretako erretaula, Oñati

Aurreko atal batean aipatu dugu herriko seme batek, on Joan Lopez Lazarragakoak, Isabel Katolikoaren diruzaina izan zenak eraikia izan zela Bidaurretako monasterioa 1510ean, Gipuz­koako lehen moja monasterioa.[22]

Komentua eta eliza. Bai elizan eta bai komentuan gotiko estiloa da nagusi. Bere diseinua Kantabria al­deko maisu Juan de Ruesgak egina da, hark gidatu baitzituen lanak 1510ean hasi zirenetik 1520ra arte, bere ordez­ko Pedro Gar­tzia Olabekoak ordutik aurrera jarraitu zuelarik. Eraikuntza-lanak izugarri luzatu ziren, funda­tzailearen ondasunetatik errentak ziurtatuak izanik ere, ez ziren aski izan, honek, erabateko soiltasunez eta handinahi guztiak al­de batera utzita eraiki­tzekoa borondatea bal­din bazuen ere.[23]

Moja klaratarren­tzat bizi­tzeko behar ziren gelez aparte, egiturako osagaietan oso soila zen klaustro zabal bat eraiki zuten: zurez eta adrei­luz­ko ar­kuez.

Erretaula. Hemen gehien axola zaigun pieza erretaula da. Zizelkatzen saiatu zirenean, jada iri­tsiak ziren errenazimenduko aireak. Eta funda­tzaileak bere testamentuan ikonografiari buruz finkatu zituen arau zeha­tzei ez zi­tzaiz­­kien lotu egileak. Orain berriki zaharberritu den lehendabiziko erretaula hori (beranduago, gaur egungo barroko estilokoa jarri zen bere ordez) guru­tzaduraren eskuineko besoan azal­tzen da.

Gipuz­koako lehen erretaula plateresko da. Orain­tsu arte uste izan da, Joan Lopez Lazarragakoak bere testamentuan agindu zuenaren arabera, erretaula hori Busgosen landu zela (gaur egun ezezagunak diren eskuez) eta ondoren ekarri zela Oñatira. Orain­tsu aur­kitu berriak diren agiriengatik baiezta daiteke erretaularen egilea urte horietan (1532‑1533) Oñatiko San Migel parrokian Errukiaren kaperan ari zen Joan Martinez Olazarango oñatiarra izan zela.[24]

Bost kale eta bankua (edo predela) duen bi gorputz dituena da erretaularen egitura. Irudiak erliebean landuak dira, taila oso fin batean. Bankuan, lau mul­tzotan (al­de bakoi­tzean bitan) Apostoluen eginak konta­tzen dira; lehenen­go solairuan, Andre Mariaren historiaren lau eszena; hirugarren mailan Kreazioari eta Adan eta Evaren bekatuari buruz­ko beste lau eszena. Erretaula Kalbario eder batez amai­tzen da.

Edergarritako osagaiek eder­ki baiezta­tzen dute plateresko estilo ausart eta garbiena: maskorrak, kalostrak, gruteskoak eta protoerrenazimentu espainiarreko beste osagai ugari.

Funda­tzaileak alboetako kaperak eta erretaulak egin zitezela agin­du zuen; baina, inoiz eginak izan baziren ere, gaur egun ez dira azal­tzen. Arrosarioko kaperan ikus daiteke, soilik, Andres Urgoitiko eskulturagileak landutako XVI. mendeko Errukiaren mul­tzo bat.

Aurrez ikusia dugu Oñatiko San Migel parrokia XV. mendeko lehen urteetarako hasia zela eraiki­tzen. Baina, berari bukaera ematea lantegi luzea izan zen, az­ken gotikoaren aztar­nak utziz joan zena; esaterako, klaustro ederrean Ubao ibaiaren gainean du bal­koi korritu alai bat, On Rodrigo Mercado Zuazola go­tzaina eta ongile eskuzabala zenaren biz­kar, Pedro Lizarazukoa oñatiarrak XVI. mendearen bigarren herenean burutu zuen balkoia; aurreko atalean aipatu genuen lana.

San Migel parrokia-eliza Errenazimentuaren mendeko estilo al­daketaren erakusgai ederra da, izan ere, gotikoaren taupadak oraindik bizirik zeuden harri horien ondoan platereskoaren ale ederrak ikus daitez­ke.

Estilo berriaren zan­tzu ba­tzuk, lo­tsati an­tzean, pulpituan ikus daitez­ke adibidez; platereskoak Espainiako hiri nagusietan ale ikusgarri ugari heda­tzen zituenean, eta mende honen bigarren erdikoa zen Martin Iragorrikoa eskulturagile oñatiarrak, errenazimentuko sentiberatasuna eraku­tsi zuen. Pulpitu honek baditu apaingarri platereskoaren xehetasunak bere kalostrari eusten dioten zutabe txikietan. Alboko habeartearen eta klaustroaren arteko atean ikusten da, era berean, agian eliza honen errenazimentuko ar­kitek­turaren lehenengo osagaia izan litekeena.[25]

Baina, estilo berria Errukiaren Kaperan sumatzen eta gozatzen da ongien, han mire­ts baitaitez­ke sor­tzaile izan zen go­tzainaren gorpuz­kiak dituen hil ku­txan, erabateko soiltasunez landua denean ez bezala, kalitate handieneko eskultura-lanak. Hil ku­txaren gainean on Rodrigo go­tzainaren herio­tza data irakur daiteke: 1548. Baina, kapera honetara datorren ikuslearen arreta hil-ku­txan ez baino, beste hiru puntutan koka­tzen da: erretaulan, burdin sarean eta sor­tzailearen mausoleoan.

Burdin saregin­tza. Kapera, aurreal­detik eta al­dare aurrera ematen duen al­detik bereizten duen burdin sare bikoi­tza benetako harribi­txia da alor horretan. Egilearen berririk ez da ezagu­tzen. Burdin sare hau nagusiaren nahie­rara landua izango zen –bizirik zen bitartean egina, inola ere–, idaz­kun batean data irakurri baitaiteke: 1535.

Aurreal­deak berak 7 m x 8 m neur­tzen du gu­txi gorabehera. Hiru espaziotan bereizitako bi gorputz horizontalez osatua da; ateak bete­tzen du erdikoa.

Ate gaina burdinaz­ko benetako filigrana bat da. Hilobira­tze Santuaren tal­deak osa­tzen du, ar­ku artistikoaren az­pian eta muturretan kanpai­txoak dituzten kimu finez eta irudimenez­ko sugeez apainduriko plateresko bikaina. Guztia gailurreria handiz amai­tzen da, eta zatirik garaienean Mercado go­tzainaren armarria dago.

Mausoleoa. Baina, kaperaren gauzarik erakargarriena hil-ku­txaren aurrean aur­ki­tzen den mausoleoa da. Egileari buruz­ko agiri guztiz frogagarririk gorde ez bada ere, 1525‑1530 urteetan Mercado go­tzaina eta Diego Siloekoarekin Granadan al­di berean tokatu izanak eta ikonoetako gaien zein egitura estilistikoen azter­ketak iker­tzaile gehien­tsuenak eraman ditu ziurtasun honetara: egilea Diego Siloekoa da; urte haietan, Oñatin ibilia zela gauza jakina baita.[26] Inolako zalan­tzarik gabe, erretaula Granadan landu zen, Filabres mendilerroko marmolaz.

Mausoleoak errenazimentuko lan baten ezaugarri guztiak ditu. Erdiko zatia, erdi-puntuko hil-ku­txa go­tzainaren irudiak bete­tzen du, belaunikaturik eta atzean familiakoren bat duela, berau ere belaunikaturik eta bere ondoan santaren bat ala alegiaz­ko irudia, babesle-jarreran.[27]

Erakarmen eta edertasun bereziko tal­dea da. Idul­kia duen basamentu gainean dauden lau zutabe korintiarrez osa­tzen den antolaketa ar­kitek­tonikoa da; euren artean daude go­tzainaren irudia estal­tzen duen ar­kua eta horma-hobiak; behean, go­tzainaren goraipamenez­ko hilarti­tza latinez­ko bost neurti­tz bikoitzetan, hiru lehoi gainetan grabaturiko txartel batean, erdikoa aurrez aurre eta zehar­kako jarreran, besteak.

Adan eta Evaren irudiak ikusten dira ar­kuarteetan eta ar­kuaren al­de banatan, bata bestearen gaineko bi horma-hobi, lau ebanjelarien irudiak estaliz kalostraz­ko zutabeak alboetan dituztela.

Goieneko mul­tzoan funda­tzailearen armarria eta gainean Haurra duen Birjinaren irudi bat zizelatu ziren. Al­de banatan San Pedro eta San Paulo; mul­tzo osoari amaiera emanaz Jainko Aitaren irudia duen domina handi bat.

Al­de guztietatik eta zerrendak, propor­tzio egokitako egitura honen zutabeak eta taulamenduak alaituz fruitu, mamu, aingeru eta dominak sortetan ikusten dira; sinbolo-irakur­keta zaila duen xehetasunez­ko platereskoa.

Erretaula. Mariaren Errukiari eskainia dago. Gipuz­koan ikus daitekeen platereskoaren hoberenetakoa da estiloz. Baditu bost kale eta triangelu-forma­ko frontoia duen atiko batez amai­tzen diren hiru gorputz. Gaspar de Tordesillas Valladolideko eskulturagilearekin tratua egindakoa izan zen, eta bera arduratu zen muntaketaz eta eder­tzeaz.

Imajinagin­tzan, al­diz, bertako zenbait eskulturagile aritu zela ikusten da: Joan Aiarakoa, Gasteiz­koa, Martin Iragorrikoa, Andres Mendigurengoa eta Joan Olazarangoa, Oñatikoa.[28]

Pierres Picart‑ek esku hartu izana ere litekeena da.[29] Weise eta Camon Aznarrek erretaularen apaintze-alderdia baino ez badiote uzten ere Tordesillasko honi, irudien plastikan zuzen-zuzeneko esku-hartzea, a priori behin­tzat, ez zaio ukatu behar; zeren eta, 1536an amaitu­tzat eman zuen Valladolideko ertilariaren trebezia bai baitauka honek eskulturan.

Erretaularen egiturak az­ken gotikora eramanarazten du pen­tsamendua, baina edergarrien eta irudien taila-lana (Birjinaren bizi­tzako eta Kristoren Nekal­diko eszenak) errenazimentu bete-betekoa da. Al­de guztietan agin­tzen dute gruteskoek, marraz­ki benetako oparo eta ugarietan. Nahiz eta egia den gotikotasun bat badela Nekal­dia konta­tzen duten erliebeetan Aialako Joan II.aren oso tankerakoa den irudien eta karikaturatik gertuan dauden aurpegi ba­tzuen nahasmenduan; hala ere, badira jakinduria eta fineza handiz tailaturiko irudiak ere, besteak beste, Nekal­diaren erdiko mul­tzoa, oihalgin­tza bikaina eta oso ongi zainduarekin.

• * *

Eskulturak. San Migel parrokia berean, al­dare barroko batean, zorionez badira lau eskultura, Bataia­tzailea, San Jeronimo, San Fran­tzisko eta Santa Marinaren irudiak, eta inolako zalan­tzarik gabe XVI. mendearen lehen erdikoak dira. Gotikotik jasoa dute adierazpenean duten indarra, baina, giharren adieraz­pen zuzenak eta janz­kera aske eta malguek Lehen Errenazimentuari ireki zaion eskulturagile baten eskua agertzen du.

On Rodrigo Mercado Zuazolakoa go­tzainak, bera jaioterriko hiribil­duan kultur maila handitzeko nahiak bul­tzaturik erabaki zuen Uniber­tsitate hau sortzea, 1540ean, eta Aita Santuaren (Paulo III.aren) bulda batez onartu zen proiektua. Erakunde honek gorabehera ugari eta era askotakoak izan zituen. Dekretu bidez 1807an desagerrarazia izan zen, ondoren Karlistek berreraikia, baina 1842an berriro ezabatu eta Bigarren Mailako Institutu bihurtu zen. Eusko Ikaskun­tzaren Lehen Bil­tzarraren agertoki izan zen 1920ko irailaren 1etik 8ra. Gaur egun eraikin honetan Gipuz­koako Protokolotako Agiriak gorde­tzen dira.

Eraikina oso ongi zaindu dago, zorionez, mendeetan zehar hainbat eginkizunek eragindako beharretara egoki­tzeko al­daketa ba­tzuk nozitu baditu ere. Hispaniako Lehen Errenazimentuko ederrenetakotzat hartu behar da, ezaugarri tekniko eta estrukturalengatik penin­tsulako platereskoaren ikusmira zabalaren barruan berezia gerta­tzen delarik.

Eraikinaren plangin­tza egiterakoan, oso litekeena da Mercado Zuazolakoa sor­tzailea aritu izana aginduak ematen; zeren eta Zuzenbidean, Matematikan eta beste zien­tzietan ezagu­tza zabala zuen humanista handia izateaz gain, penin­tsulako[30] beste toki ba­tzuetan ardura handiko lanetan aritu baitzen eta horrela beste uniber­tsitateetako (Santiago, Salamenca, Valladolid) ikaste­txeak ezagutu ahal izan zituen, Oñatikoan oso garbi ikusten delarik beroien oinplano eta funtzioen banaketan bat datorrela. Baina, dokumenturik ez dagoenez, ar­kitek­to diseinugilearen izena ezezaguna da oraindik ere, Diego Siloekoa eta Rodrigo Gil Hontañonen izenak iradoki badira ere.[31] Domingo Guerra maisua izan zen honen arduraduna orokorra, Errukiaren kaperan jada go­tzainaren­tzat lanean aritua zen.

Oinplano zer­txobait angeluzuzenekoa da eta 1.732 m karratu dituen eraikinak baditu bi solairu, klaustroko eskaileradunak, harriz­koak, kalostra xumeekin, baina mudejar kasetoidura bikaina, klaustro handia eta kapera dituena. Garai moder­noetan beste eskailera bat eraiki zaio sarrerako sotoan, ate nagusiaren aurrez aurre.

Fatxada. Eraikinari izaera ematen diona Uniber­tsitatearen fatxada da, agian. Hiru gorpu­tzez egituratua da. Erdikoak du ataria, oso ongi apaindurikoa. Hemen, tenplete modura apainduriko bi hor­ma‑bu­lar mardul ager­tzen dira, tradizio gotikoan bezala, zokalo dotoreen gainean, korintiar ordenako horma-hobia bi, gailur handiz buka­tzen direlarik.

Gauza da litekeena dela Salamancako Santa Guru­tze Ikaste­txeak bideratzen laguntzea, izan ere, aurreal­dean nabarmen­tzen diren horma‑bu­larrak ikusten baitira han eta Pierres Picart eskulturagilearekin tratua sina­tzerakoan aipatu bai­tzuen on Rodrigok. Jaio­tzez fran­tsesa zen eta Oñati hiribil­dukoa zen Elorduiko Katalinarekin ez­kondu eta bertan kokaturik Euskal Herriko zenbait herritan lanean jardun zuen ertilari hau izango zen fatxada honen apainketa-lanaz arduratu zena.[32]

Aurreal­dearen erdiko gorpu­tzak altuera berean jarrai­tzen du, al­de batera eta bestera, eraikinaren er­tzetan, erdikoak baino oraindik ere dotoreagoak diren bi horma‑bular edo pilastratzar dituen dorre moduko bi gorpu­tzekin el­kartu arte. Chueca Goitiaren ustez, pilastratzar hauek (1545) eraiki­tzeko Pierres Picart‑ekin tratua egin zenerako egina zen ataria eta, egituraz­koak ez baino, apaingarritako soilak diren hauek eraiki­tzeko Valladolideko Santa Guru­tze Ikaste­txeko hor­ma‑bula­rretan inspiratuak dirudite. Errenazimentuko ideia zuzenekin bat eginez, dorreek altueran propor­tzioa gorde zezaten eta gorpuz­kien simetriaz­ko araua salba zedin Pierres Picartek jarri zuen ardura agertzen duten dokumentuak gel­ditu zaiz­kigu.

Ekial­deko dorre­tzarrari ezarrita, gerora desagertu zen atarte bat eraiki zen ekai­tzetik babesteko.

Mul­tzoa klasikoa da, baina alboko dorreen kokapenean nahiz al­de bateko eta besteko horma bularretan, beren liraintasun eta garaieragatik, gailurreria gotikoaren aztar­nak ikus daitez­ke. Estilo klasikoaren aur­ka doan apainketa ugarian, estatuen men­tsuletan, zutabeen fusteetan, zerrendetan eta gustu zoragarriko erremateetan, batez ere, eragin hori nabariagoa gerta­tzen da. Espazioa bete­tzen duten estatuak, gruteskoak eta erlai­tzak ugari izanagatik egitura ar­kitek­tonikoa ez da ez­kuta­tzen.

Idul­kietako zokaloetan Her­kulesen balentriaz­ko gaiak dituen erliebeak ikus daitez­ke: Nemeako lehoia itotzen, suge itxuran giza burua daraman Aqueloorekin borrokan, Anteo garaituz. Atetik gertueneko erdiko zokaloan, Zentauro bat azal­tzen da lepa gainean neska gazte bat daramala: Deyanira‑ren bahiketa.

Atarian, ar­kubar­nerak kasetoiak dituen erdi‑puntuko ar­ku handi baten az­pian, on Rodrigo go­tzainaren otoitz jarrerako irudia ikus daiteke. Eskultura mul­tzoa, parrokiako Errukiaren kaperan dagoen mausoleokoaren oso an­tzekoa da, baina hemen, go­tzainaren irudiaren ondoan han dagoen morroia ala familiartekoa falta da.

Ar­kuarte eta janbetako osagai apaingarriak, baita ni­txoetan sarturik dauden eskultura irudiak ere edertasun handia erasten diote atari honi plateresko al­diko errenazimentu ukitu nabarmena emanaz. Ataria, goieneko al­dean Karlos V.aren armarri handi batek errematatzen du.

Hormak harlanduxko zakarrekoak dira, harlandu aberats eta apaindutako zatiak eskulanean duen fintasunarekin kontrasta­tuz. Ikonografia. Hemengo horma-hobien barruan, beha­rrez­koa zen sinboloez ala martiri­tzako tresnez aurreal­dearen pilastratzarrak apain­tzen dituzten birjinen ala santen irudien iker­keta oso bat egitea. Mª Asun Arrazola, Ael eta beste iker­tzaileek jada hasitako ikonografiaz­ko lan hori Mon­tserrat For­nell‑en eskutik ia guztiz osatu da oso modu sakonean.[33] Egural­diarengatik irudiak higatuak dauden arren, gaur egun historiako lagun harietako ba­tzuk ezagut daitez­ke, ba­tzuengatik alegiaz­ko irudiak ote direlako zalan­tza airean gera­tze bada ere. Maria Birjinaz gainera, Santa Barbara, Santa Ines, Santa Apolonia, Santa Katalina, Santa Maria Egiptoarra, Santa Maria Madalena, Santa Elena, Santa Ur­tsula, Santa Dorotea eta hauetaz gain, Itxaropenaren eta Karitatearen alegiak ezagutu dira.

Kaperako erretaulak ez du agian eliza kategoriarik merezi, Salamancako Fonseca‑ren modura, guru­tzadura eta ar­ku zorro­tza duen habearte gotiko txiki eta soil bat baita; baina badu errenazimentuko erretaula aberats eta jori bat. Ez dago erretaula horren egileari buruz­ko dokumenturik, baina Weise eta beste ikerlari ba­tzuen ustez, Pierres Picart‑ena da, azter­keta estilisti­koagatik eta dokumentuetan berea dela azal­tzen den San Martin ermitako erretaularekin duen an­tzarengatik.[34]

Erretaulak badu predela eta bi mailatako atiko batean buka­tzen diren hiru gorputz. Kaleak zaz­pi dira lehen bi gorpu­tzetan, eta bost hirugarrenean eta atikoan. Irudi guztiak daude nolabait ere erdi al­deko kalera begirako joeran bideratuak.

Profeta irudiak ikusten dira bankuan. Erdiko hu­tsarteetan, San Migeli eskaini zaio lehenengo gorpu­tzean, Mendekosteri bigarrenean eta Mariaren Jasokundeari hirugarrenean.

Lehenbiziko bi gorpu­tzetako kaleak, erditik gertuen daudenak lau ebanjelarien­tzat gorde ziren eta gainerakoak hainbat santu eta go­tzainentzat. Hirugarren solairuan Jasokundeko Birjinaren alboetan San Sebastian eta San Gabriel ikusten dira al­de batean eta San Roke eta San Rafael bestean. Laugarren gorputzean, ar­kitek­turaz egokitu ahal izateko oso neurri txikian eginikoak dira on Rodrigo Mercadoren armarria eta zenbait soin-en­bor.

Az­kenik, aparatu izugarri hau koroatuz, erdi-puntuko ar­kusolio handi batean Betiereko Aitaren irudia dago serafinez inguraturik.

Plateresko estiloak agin­tzen du erretaula osoan. Gruteskoetan, zutabeetan, kalostretan, domina­tzarretan eta irudietan ikusgarria da edergarrien aberastasuna.

Al­de guztietan azal­tzen da on Rodrigo go­tzainaren armarria, apaingarritako osagai izateaz gain, Uniber­tsitatean bere lanaren lekuko­tza egiten dute al­di berean. Armarria, urdin ilunezko zoru baten gainean urrez­ko zerrenda batez erdibituriko bi eguz­kiz eta elezahar batez osa­tzen da: Ad iustitiae Xpo. Deus noster a solis ortu usque ad occasum.

Kanon ez oso liraina, gorpuz­kera mendera­tze zuzena, keinuetan adieraz­penerako joera eta gorpu­tzen mugimendurako jarrera dira Picart‑en irudien ezaugarriak.

Klaustroa. Uniber­tsitateko ikaste­txe honen ale eder bat klaustroa da.

Sarrerako ate gainean latinez­ko idaz­kun batek sor­tzaile izan zen go­tzainaren izena gogorarazten digu berriro ere, titulurik gogokoenak zituen –Avilako Go­tzaina, Nafarroako Erregeordea, Granadako Lehendakaria– eta lanaren amaiera data ondoan duela: 1548ko otsailaren 4a. Mol­dura finez apainduriko bere erdi-puntuko ar­kuak, kapitel klasikoak eta bere zutabeetako idulki atikoak, domina­tzarretako soinak eta ar­kuarteak apain­tzen dituzten armarriak, nahiz xurrutarriz koroa­tzen den hoz­kaduraz­ko erlaitz zabalak klaustro hau Gipuz­koako errenazimentuko lanik onena bihur­tzen dute.

Klaustroak bi solairu lo­tzen dituen eskailerak ditu. Xumea da barandaren kalostra eta berdin esan daiteke bi solairuen sabaietako apainduraz ere; beren kasetoien gil­tzarrietan Kristoren anagrama eta Go­tzainaren armarriko eguz­kia tarteka­tzen dira. Klaustroak egitura zer­txobait angeluzuzeneko du; al­derik estuenetan, sei ar­ku ditu eta zaz­pi, besteetan. Ar­kuak eusten dituzten zutabeetan jakingarri bi­txi hau ikusten da: zutabeetako bat bakarra dago bukatuta, sotoko atearen gertuko ilara paraleloan hirugarren zenbakia egiten duena; gainerako besteei az­ken ukitua falta zaie ar­kuarte eta fusteetan.

Klaustroa apain­tzen duten biribilgu edo medailoiak 32 dira. Baina, buru guztiak ez dira ezagutu. Patioa edo al­dabearen eraikun­tza data gogoan izanik, oso erraz ezagut daitez­ke Karlos V.a enperadorea, Isabel enperatriza, Felipe II.a eta bere emaztea eta Portugaleko Maria. Mitologiako zenbait buruk ere ezaguna dirudi, hala nola, Her­kules eta Deyanira, Ulises eta Penelope eta abar. Modelatu iaio eta urduri batez adierazia dagoen edertasun erdiragarria duen saila osa­tzen dute, Berruguete oroitarazten duen gaztelar eragina oso urrutian suma­traziz.

Oso deigarriak gerta­tzen dira Uniber­tsitateko kasetoidurak. Mudejar edergarriak dira. Dokumentatuak daude eta agidanean, jaio­tzez Avilakoa zen Gibajak ida­tziz jasoarazi zuen 1552an on Rodrigo Mercado Zuazolakoak urrez­ko 1020 dukaten ordainetan eginarazi ziz­kiola Uniber­tsitateko kasetoidurak eta tratua egin zuen urte berean amaitu zituela lanak.

Pierres Picarten beste lan ba­tzuk. Lehen esan bezala, Uniber­tsitateko lanen buru egin zen hargin-maisua Domingo Gerra izan zen arren, Oñatin bere izena hilez­kor Pierres Picart bihurtu zuen.

Donostiako Santa Maria basilikako kapera batean gaur egun gur­tzen den eta an­tzinako harresiaren horma‑hilobi batetik ekarritakoa dela ezagu­tzen den bake eta egonarriaren Kristoren egilea izan daitekeela ere askoren iritzia da.

Kristo honen beste oso an­tzeko bat da Oiar­­tzungo San Esteban elizan dagoena.

Pierres Picart dokumentatu gabeko lan ugariren egilea izan zen bere bizial­di luzean, bai Gipuz­koan nahiz Nafarroan; ez eskulturagile modura soilik, baita burdin saregile eta broda­tzaile gisa ere, aurrerago gogoratuko dugun bezala, garapen manierista erromanista al­derako joeran. Hainbat arte ekimenetan ere esku hartu zuen, esaterako, lekuko, tasa­tzaile eta kontratista modura, Euskal Herrian erromanismoaren aurrelari handia izan zen Joan An­txietakoa hil zen urte berean, 1588an hil zen arte.

Normalean erretaulei buruz dugun ideiari eran­tzuten ez badie ere, hemen aipatu behar­ko lirateke neurri txikiko triptikoak, zenbait familia nobleren onurarako otoitz egin ala Eukaristia ospa­tzen zeneko al­dareak edo kaperak koroa­tzeko edo buruan jartzeko egiten zirenak. Gipuz­koakoei dagokienez, inportaziokoak esan litez­keen artelanak dira ez baitirudi bertako ertilariek eginak direnik. Tal­de horretakoak dira Oñatiko Rodrigo Mercado Zuazolako Go­tzainaren triptikoa eta Albiztur­koa.

Oñatiko triptikoa. Lehenengoak, Go­tzainari bere kapera berezian Meza esateko balio izan zion. Erdiko tarteak, Jaio­tzaren eszena dauka alabastroz­ko pieza biribil bat txertaturik, egurrez­ko karratu batean; ixteko hegaletan, bi mailatan, lau eszena: Gizakundea eta Erregeen Gur­tza al­de batean eta Ecce Homo eta Piz­kundea beste aldean. Bistan denez, erretaula­txo hauek ez dute apaingarrietarako toki handirik. Triptiko horretan (gaur egun Elizbarrutiko Museoan) apainketa xumea da, baina errenazimentukoa da egiaz, irudiak eta beren sakonerak diren bezalaxe, non ikuspegia eta paisaiaren oharrak nabarian azal­tzen diren.

Albiztur­ko triptikoa. Bigarren triptiko aipagarri bat lehen Albiztur­ko parrokian jaso­tzen bazen ere, gaur egun jabego berezikoa da. Haren gai nagusia, Kristo hilaren aurrean Birjinaren Negarra da, guru­tzeko jai­tsieran lagun zituen per­tsonez inguraturik.

Gorpu­tzeko neurrietan nolabaiteko propor­tziorik eza eta irudien modelatuan zakartasun puska bat ikusten bazaio ere, irudi nagusietako gorpu­tzen perfekzioak eta eskor­tzoetako eta paisaiako ikuspegietako iaiotasunak errenazimentu aurreratua adierazten du. Horrela frogatutzat eman li­teke XVI. mendearen erdial­deko data.

Guenesko Santa Mariaren ataria. Ez da Errenazimentua, Gotikoaren luzapena baizik, XVI. mendearen inguru haietan nabarmen­tzen dena, esaterako, Guenes‑eko Santa Maria elizan; beroni buruz hitz egiten du Sesmerok “erdia gotikoarena da beste erdia berriz errenazimentuarena” dioenean. Errenazimentu lo­tsati an­tzekoa da Martin Sanchez Olabeko hargin maisuak 1516an hasita eraiki zuen alboko atari ederra, garai horretan artean gotiko flamenko estiloko­tzat jo daitekeena.

Bilboko san Antonen ataria. San Anton elizak ere atari noble eta ongi konposaturikoa du, er­tzeko atarte garai batez babesturik. Ar­ku karpanel baten saihe­tsetan, zutabe korintiarren artean, San Pedro eta San Paulore­tzat bi horma-hobi daude. Horma-hobi hauetako batek atearekin angelua osa­tzen du. Ar­kuaren zubi‑bularrean Rodrigo Gilen­tzat hain maiteak ziren hostoak ikusten dira. Erreskadak, mol­durak eta xehetasunak arte onekoak eta ongi landuak dira, espiritu klasiko eta jan­tzi bat erakusten dutenak. Data gil­tzarrian landua dago: 1534.

San Anton elizako atari honekin al­deratuz, Begoña santutegikoa, Gizakundeko komentukoa eta Albiako San Bizente elizakoa askoz gu­txiago dira; Chueca Goitiak herriko maisu trake­tsen saioak direla epai­tzen du; aldiz, Rodrigo Gilenek ereduak ezagutza gu­txi eta inolako jeinurik gabe kopiaturikoak.

Begoñako santutegiaren ataria. Begoñakoa, 1519tik 1588ra berreraikia izan zen eliza, bere ar­ku karpanela, hostoz­ko ostikoa eta hegal­dun atikoarekin Gaztelako maisuaren ereduetan leialagoa da, baina, Chueca Goitiaren ustez, propor­tzio gabezietan, trakeskerietan, irudigin­tza txikietan eta beste aka­tsetan nabari­tzen dela maisu baten eta imita­tzaile txar baten arteko desberdintasuna.

Gizakundeko komentuaren ataria. Atariko horma-hobian 1554ko urtea eta gil­tzarrian 1560koa daraman Gizakundeko komentuan, Salamancako San Estebanen fatxadako egitura eskematikoki antzeratzen saiatu ziren, baina ez da oso atsegina gerta­tzen atearen errenazimentuko traza eta mar­kotarako balio dion ar­ku zorrotz eta zahar­kituaren arteko arrunkeria. Kanpai‑horma eta erremate barrokoak eran­tsi zi­tzaiz­kion XVII. mendean. Eliza honek burdin forjatuz­ko pulpitu plateresko bat zaindu du.

Beste ba­tzuk. Sesmerok errenazimentuko atari­tzat har­tzen ditu:

- Area­tzako San Bartolome elizarena,

- Morgako San Martin elizarena

- eta Zor­no­tzako Santa Mariarena.

Ziortzako klaustroa. Platereskoaren harriz­ko ar­kitek­turaren hondarretan eskas samarra da Jaurerriko gainerako lurretan. Ziortzako kolegio‑elizaren klaustroa nabarmen­tzen da; oinplano karratukoa, al­de bakoi­tzean 13,05 m dituena, atikar oinarriak dituzten zutabe­txo xumez lau tartetan zati­tzen dena, lehen mul­tzoan erdi-puntuko ar­kuak eta apal­duan bigarrenean; harriz­ko kalostraz inguratua eta hoz­kadaz­ko erlaitz batez amaitua dago. Migel Zengotitakoa eta Joan Beznongoa hasi ziren klaustroa eraiki­tzen 1530 al­dera eta beste hargin ba­tzuk bukatu zuten 1560 al­dera.

Balmasedako kapera. Balmasedako parrokia-eliza ederrean, tronpa gaineko ok­togonoz­ko izar-gangaz estalia zuen kapera eraiki zuen on Joan Urrutikoak, bere erdian lan kalatua daramana, non badirudien Burgos al­deko kaperen ezaugarria denaren zerbait kopia­tzen duela. Horrela bada, XVI. mendean eraikitakoak bezala baditu errenazimentuko xehetasunak eta hoz­kadura erromatarrak.

Markina-Xemeingo Andre Mariaren erretaula nagusia

Pieza ar­kitek­tonikoetan bezainbat ala argiago distira­tzen du Biz­kaitar platereskoak, Lehen Errenazimentu izeneko erretaula ba­tzuetan: Mar­kinan ala Gal­dakaon esate baterako.

Mar­kina‑Xemeingo erretaula. Mar­kina‑Xemeinen, txirla gotiko berantiarrak eta garai hari zegoz­kion edergarriak, pi­txer handiak, irudimenez­ko animaliak, haurrak eta kerubinak falta ez diren erretaula nagusi galanta mendearen bigarren ala hirugarren hamar­kadan hasiko ziren eraiki­tzen; mul­tzo oso honetan, badirudi Joan Aiala zaharrak esku hartu zuela. Baina erretaula horren zati handi bateko plastikotasunak beranduagoko data behar du (1540‑1545), ezaugarri espresibisten arabera.

Gauza bera esan daiteke Gal­dakaoko erretaula nagusiaz, bere etxeetan eskulturak eta erliebeak ditu, Birjinaren bizi­tzari buruz­koak gehienak. Oso korapila­tsua da estilistikoki erretaula hau, gotiko berantiarretik barrokora arterainoko lanak baititu. Bertan, hiru maisuren eskua ikusi da.[36] Oraindik ere gotikoaren oso al­dekoa bakarren bat. Platereskoa oso era deigarrian ikusten da, etxe­txo bakoi­tzaren barrunbe guztia bete­tzen duten hamar txirla eraku­tsiz.

Erretaula flamenkoak. Ez da ahaztu behar Biz­kaian ere gainon­tzeko probin­tzietan bezala, artelan flamenkoak inportaziokoak zirela mendearen lehen erdial­de horretan. Adibide soil modura, gogora dezagun Portugaleteko Santa Mariaren sakristian jasorik dagoen triptiko ederra, ohol gainean olioz margoturiko hiru panel ditu: Mariaren Jasokundea, Koroa­tzea eta Jaunaren Igokundea. Men­ling‑en ohitura txarrak dituela dirudien estiloa da, Koroa­tzearen eszenan bederen. Irudietan, fintasun manierista bat azalera­tzen dela egia da, baina italiar­ ukituaren airea duela bere baitan.

Santiago eliza, Gares

Al­di horretan eraiki ziren parrokia-eliza berri ba­tzuk, baina handitu eta eral­datu egin ziren batez ere aurreko mendeetatik jada badirenak.

Handi­tze honek Nafar erresumako sakan guztietan oso orokorra den eliza mota ekarri zuen:

- oso luzea ez den guru­tzadura eta habearte bakarreko oinplanoa,

- eta poligonoz­ko burual­dea.

- paramentua harlandu onekoa izan ohi zen, Ebroren Erribera inguruan izan ezik, arruntena adreilua erabil­tzea baitzen.

Santiago eliza Iruñean. Iruñean garai honetako eraikinik adierazgarriena Domingotar Ordenakoen Santiago eliza da, 1529an Bergarako Pedro Etxabururekin tratua egin ondoren eraiki­tzen hasi zena eta 1543ra arte amaitu­tzat eman ez zena; baina komentu eta klaustroaren eraikun­tza are urte ba­tzuk gehiago luzatu zen.

Honetan, Donostiako San Telmon bezala, oso litekeena da Aita Martin Santiagok esku hartu izana.

Eliza, domingotarren elizen tipologia berekoa da:

- habearte zabala, horma‑bularren tartetan beren artean komunika­tzen diren kaperak dituena,

- guru­tzadura irtena

- eta bi kapera karraturen arteko burual­de pentagonala.[38]

San Agustinen eliza. Iruñean izen bereko komenturako jaso zena 1525 eta 1530 artean eraiki zen. Deigarria da bere habeartearen sei tarteak osa­tzen dituzten erdi-puntuko ar­kuen zabalerengatik, Erdi Aroko elizaren hondarra dirudien burual­deko estutasunaren al­dean. Saihe­tsetan kaperak ditu, hiru al­de bakoi­tzean, beren arteko komunikaziorik gabeak. Baina habearte handiaren errenazimentuaren adina ondorengo al­dakun­tza askoren artean ilundurik gel­ditu da.

Gure Ama Errukiorraren ospitalea. Hiriburu berean eraiki zen Ama Errukiorraren Ospitalea (gaur egun Nafarroako Museoan) garai horretan bertan, mendearen laugarren hamar­kadan on Remiro Goñi elizbarrutiko diruzain eta bikario nagusiak sortua.

Ataria, aldiz, 1556ko data duena, go­tzaindegiko lanen begirale zen Joan de Villarrealek egina zen, Serlioren ida­tzietan inspiraturiko egitasmoa manieristaren arabera, dirudienez. Bertan, giza i­txurako estipiteak erabil­tzen ditu garaipen ar­ku baten saihe­tsetan. Toulouseko eskolako eraginen bat aipa­tzeak ez gaitu harritu behar, izan ere, bertako Uniber­tsitatean iraka­tsi zuen aipatutako Remiro Goñik, delako lan horren susta­tzaileak.

Santiago eliza. Garesen XVI. mendean eraiki zen Rua Mayor‑eko Santiago eliza aipa­tzea ezinbestekoa da. Martin Oiar­tzabal gipuz­koar harginarekin tratua egindakoa da 1543an. Hau hil zenean, Albiztur­ko Lazaro Iriartek jarraitu zuen eraikuntza-lanarekin, 1554an amaitu zuen arte.

Habearte nagusia an­tzinako horma erromanikoetan finkaturik dago, baina guru­tzaduraz, burual­deaz eta horma‑bularren arteko kaperez zabaldu egin zen espazioa. Errenazimentukoak diren eraikin hauetan guztietan ohikoa denez, sabaiak izar itxurako gangak dira eta nerbioak, garaiari dagokion mol­durak dituztela, hosto­tzadun zir­kuluerdi-formako men­tsuletan kokatuak daude. Elizaren oinetan dagoen korua 1575ean egin zen.

Vianako Santa Maria Eliza. Oso egoki aipatu izan da, Euskal Herrian mendeak iraungo duen tradizio baten arabera, euskal maisuek barrenagotik hel­tzen diotela eraikinaren sendotasunari apainketari baino.

Arau horren salbuespen distira­tsua Vianako Santa Maria eliza izan daiteke, bereziki nabarmen ikusten baita platereskoaren zaletasuna, Gaztelarekiko loturengatik ziur asko. Katedral tamainako eliza hori dagokion toki kronologikoan koka­tzea ez da erraza gerta­tzen historialariaren­tzat, izan ere, bai baititu garai desberdinetakoak diren maisutasunez­ko lanak.

Eliza. Gotorleku izaera duen Erdi Aroko lana da sorreratik, hiru habearte ditu, bakoi­tza lau tartetakoa, horma‑bularren artean kokaturiko beste bi kaperadunak alboetan, al­de bakoi­tzean bina eta guru­tzadurarik gabe. Harritu egiten du bere handitasunak; erdiko habearteak 22,25 m altueran eta 14,35 m albokoetan, modu berean harritu ere, inguruko hormetan zehar doan trazeria gotiko berantiarra duen triforio ederrak, ipar al­dekoak itsuturik daudelarik.

Vianak eta batez ere bere elizak mende horretan ezagutu zuen garapen ekonomiko izugarriak, hamarrenen zergek aberasturik, eta une hartako errenazimentuak pozturik eran­tsi zi­tzaiz­kion eraikinari, besteak beste, kaperez inguraturiko girola zabala, kapitulu aretoa eta sakristia bikaina. Bai kapera nagusian nahiz saihe­tsetako kaperetan erretaula barroko ikusgarriak jarriz joan ziren, gehien­tsuenak XVII. mendearen az­ken herenean eta XVIII.aren lehen erdian.

Ataria. Baina, errenazimentuaren sarrerak fun­tsean kanpoko itxurari eragin zion, eta bereziki hegoal­deko bere atariari. Lanak, 1549an hasi ziren, Burgosen prestaturiko ertilaria zen Joan Goiaz maisuaren zuzendari­tzapean eta bera hil zenean (1556) Oñatiko Uniber­tsitatearen platereskoak tasatzen jardun zuenean ziur asko ukitua geratu zen hargin biz­kaitar Joan Otxoa Arranotegi maisuak jarraitu zituen. Vianako eraikina astiro eraiki zen eta 1567a baino lehenago ez zen bukatu.

Ataria. Atari bikain hau da kanpoal­deari izaera ematen diona, Bramanteko erromatar Belvederearen “nichione” famatuan inspiraturikoa dirudiena esedra egituragatik eta, Chueca Goitiaren ustez, Hispaniako errenazimentuan ale bakarra den hau gure eskual­dean geroagoko hainbat elizatan kopiatu zen: Logroño, Sorladan eta Donostian. Horretaz gain, zutabe konposatu dotoreak dituen horma‑hilobi handia bere garaipen ar­kuaz aberasturik gel­di­tzen da. “Goieneko zatietan ar­kitek­turaz­ko indar gabeziak eta friso eta enkoadra­tzeetan apaingarriak parrasta­tzeak oraindik ere platereskoaren zordunago egiten du egitasmo hau”.[39]

Arasko Santa Maria. Joan Goiaz maisuak eta Vienako bere ondorengoek lehen errenazimentuko beren ukitua utzi zuten, orduko hartan Vianaren menpeko hiribil­dua zen Arasko Santa Marian eliza handitu zenean.

Erdi Aroko elizatik zati txiki bat besterik ez zen gel­ditu, guru­tzadura eta burual­dearekin batera, XVI. mendean eraiki zen habeartearen oinetan. Ter­tzeletez­ko bi ganga berriak eta burual­deko ganga galloidunak nerbio-egitura dute eta platereskoaren joeraren arabera, kerubinez eta kiribil­dura bikoi­tzez hoz­katu eta ederturiko men­tsula zilindrikoetan finkatuak.

Barbaringo eliza. Pedro Mendizabal eta Fran­tzisko Alzaga harginek XVI. mendearen erdial­dera handitu zuten Barbaringo San Joan Ebanjelaria parrokiaz an­tzeko zerbait esan daiteke.

Los Arcos. Vianakoaren pareko lana egin zen Los Arcosko parrokian. Aurreko eliza lehen gotikoaren eral­daketa bat izan zen, Zaragozako Maestranza jauregian jada esku hartu zuten Martin eta Joan Landerrain hargin gipuz­koar sonatuei agindu zi­tzaiena; hori horrela izanik, Chueca Goitiak atari honetan “Gaztela al­deko dotorezia duen Aragoi al­deko indar plastikoaren” laburbil­tze bat suma­tzen du.

Hori baino lehenago ordea, Los Arcos elizaren ataria, garaipen ar­kuari dagokionean, Vianakoan inspira­tzen da. Al­de bakoi­tzean, fuste il­daskatuak dituzten lau zutabe ager­tzen dira, horma-atalak San Pedro eta San Pauloren irudien­tzat diren horma‑hobietan erabiliz. Tinpano zuzen baten az­pian Birjina duen edikulo batez amai­tzen da antolaketa. Ar­ku txaranbelduaren gainal­dean lau kasetoi sail antola­tzen dira, lore gaiak, kerubinak, apostolu eta profeten soi­nak, Betiereko Aita buru dutela.

Zenbait xehetasun plateresko aur­ki badaiteke ere, Los Arcosko klaustroa, gotiko berantiarreko egituratzat hartu behar da. Viana eta Los Arcos, XVI. mendearen hasieran, errenazimentuko Nafar ar­kitek­turak ibilitako bidearen erakusle on dira.

Ira­txeko klaustroa. Apaingarrietan aberastasun nabaria duen beste eredua Ira­txeko Monasterioko klaustroan aur­ki dezakegu. Martin Oiar­tzabal Gipuz­koako harginarekin 1540an egindako tratua dokumentuetan dago; baina 1545ean bere lagun­tzailea zen Juan Agirrek ordez­katu zuen lanaren arduran, eta honek klaustroa elizarekin el­kar­tu zuen eta “apaingarri eta irudi maskal eta dotoreenak” ager­tzen dituen Ate Ederraren egiletza eman behar zaio.[40] Beste maisu ba­tzuk sartu ziren eraikina buka­tzera.

Klaustro hau da egitura gotikoak artean irauten zueneko platereskoaren adibide jatorra, “erromatar eratik” ateratakoak bizikide dituelarik. Fun­tsean ikusleari zirrara eragiten diona kapiteletan, men­tsuletan eta gil­tzarrietan dauden gai apaingarriak dira, zuhurtasunez­koak, erromanismoa al­darrika­tzaile diruditenak.[41]

Korua eta Burdin sarea Kolegio‑elizan. Errenazimentuko mugimenduak Tuteran on Pedro de Villalon deana ideien susta­tzaile eraginkorra izan zuen.[42] Kole­gio‑elizako korua eta burdin sarea egiteko Esteban Obray etorri izana berari zor zaio, horrela eman zitzaiolarik hasiera Nafarroan errenazimentuko edergarriei.

Plateresko osagaiak elizetan. Erribera al­dean oraingoan areto‑oinplanoa duten hiru habeartetako eliza ba­tzuk azal­du dira; baina arruntenak eta ohikoenak jada deskribaturik dauden, besteak beste, Balterra (1532‑1548) eta Argetasko (mendearen bigarren erdiakoak) monumentu-elizekin, bereziki adierazitakoen motakoak dira:

- bi tartetako habearte bakarra,

- guru­tzadura,

- pentagonoz­ko burual­dea

- eta koru garaia oinetan,

- lerro nahasiz­ko nerbioak dituzten izar-gangaz estal­ia.

Argetaskoa plateresko edergarrien ugaritasunagatik da nabarmena: kerubinak, txoriak, burezurrak eta abar.

Argetasko parrokia-eliza bere alboko atariagatik ezagu­tzen da, pilastren arteko garaipen ar­ku modura erdi-puntuz osatua dena, ar­kuarteetan bustoen tondoak, bukaera emanaz serafinen erlaitz­pe bat eta Betiereko Aitaren irudia duen triangeluz­ko frontoia dituelarik. Eskual­de bereko eliza ba­tzuetan ez da guru­tzadura mar­ka­tzen, adibidez, Tuterako (1568‑1572) Graziaz­ko Santa Marian eta Cascanteko (1587) Victorian.

Otsagiko eliza

Honi guztiari eran­tsi diezaiogun Nafarroako zistertar elizetan garaiko zaletasun eta joerei amore emandako eliza eta klaustroetan egin ziren handi­tzeak eta al­daketak.

Tafallako Santa Marian an­tzinako habearte gotikoaren hormak baliatu ziren eral­daketa sakon baterako, izan ere, estal­kia berritu egin zi­tzaion eta habearte bakar gisa eral­daturik gel­ditu zen, oin­plano guru­tze latindarra, hiru tartetakoa, beso luzeetako guru­tzadura irtena eta pentagonoz­ko burual­dea zituelarik.

Tafallako San Pedro eliza an­tzera handi­tze zen, errenazimentu joeraren arabera, nahiz eta Errege Katolikoen estiloko hainbat apaingarriri eutsi egin zitzaien.

Mendea aurrera zihoan heinean, zenbait elizetako eral­dakun­tzetan beren plateresko arrastoak gal­du egin ziren; adibidez, Diego Eraso Maisuarena dela uste den Mendigorriako San Pedrorenean; Barasoaingo Jasokundekoan;[43] eta Larragako San Migelenean.

Larragako San Migelena XVI. mendearen bigarren erdian hazi eta zabaldu zen, habeartearen bi al­deetan kapera sail bat bitarteko, bere burual­dean guztiz errenazimentuko garbia den irtenbide bat eman zi­tzaiolarik. Lehendabizi, 1571n guru­tzadura berria eraiki zen bere kapera nagusiarekin, garai hartan fama handiko ar­kitek­toa eta Iruñeko go­tzaindegiko begiralea zen Juan Villarreal maisuaren planoaren arabera; lana, berriz, Anton Anoetako harginak egin zuen lehenik eta Joan Agirrek gerora; baina 1617an, an­tzinako burual­dea bota zen arte ez zen amaiturik gel­ditu; hala ere, haren kapera batean isabel­dar estiloaren arrastoren ba­tzuk geratu dira.

Ipar‑ekial­deko Nafarroan. Eskual­de honetan aipa­tzekoa li­tzateke Otsagiko San Joan Ebanjelaria parrokia-elizan eraiki zen habearte zabala; hain zuzen ere, hiru habeartetakoa da, izar-gangako egituraz­ estalia; guru­tzadura modura kapera eta pentagonoz­ko burual­dea du.

Zirraragarriagoa da, hala ere, Izabako San Ziprianoren eliza garai eta zabala, lau tarte eta bere pentagonoz­ko burual­dea eta hainbat puntutan apaingarri gruteskoak gorde dituelarik, XVI. mendean bukatua zenaren lekukotasuna emanaz.

Lerro nahasiz­ko lokerak dituen gotiko berantiarreko ganga korapila­tsuaz estalia dagoen Kasedako parrokiak ere badu handitasunik. Eraikinaren lanak 1532an hasi ziren eta ohiko eskemari jarrai­tzen zaio, habearte bakarra, guru­tzadura txikia eta poligonoz­ko burual­dea; Epistola al­dean errenazimentu soil estiloko ataria azal­tzen zaio, plateresko eranskinik gabea.

Estuagoa eta halako handitasunik gabea, baina eredu berari leial zaion Agoitzeko San Migel eliza Joan Oses harginak eraiki zuen, mendearen az­ken al­dera jada.

Oibar­ko eliza erromanikoan XVI. mendean eginiko handi­tzean lehengo bere burual­dearen al­daketa ekarri zuen beste angeluzuzen batez ordez­katu zena eta eraikin osoaren gorpu­tzaren­tzat handiegia zen guru­tzadura eran­tsi zi­tzaion. Lazaro maisu famatua aritu zen lanean eraikin horretan eta berari zor zaio hegoal­deko errenazimentuko atari ederra.

XVI. mendeko elizak. Eraikinetan XVI. lehen erdial­dekoak direnen artean aipa­tzea merezi duten elizak dira:

- Erronkariko San Esteban, gotiko berantiarreko XVI. mende erdial­deko eraikin dotorea;

- Burgiko San Pedro, oinplano guru­tze latindarra, hiru tarte, guru­tzadura nabarmena eta trapezioz­ko burual­dea duena;

- Uztarrozeko Santa Garazirena, lerro nahasien diseinu ederrezko gangarekin;

- Urzainkiko San Martin

- eta Eslabako San Migel, data oso desberdineko osagai nahasketa ikusten zaio, hasi erromanikotik eta XVII. mendera arterainokoak.

Euskal Herriko arte historian, Nafarroako XVI. mende hasierako ar­kitek­tura zibila bereziki deigarria gerta­tzen da. Garai horretan, Hispaniako gainerako erresumetako beste lurral­deetan bezala, noblezia hiri-giroan behin betirako kokatu zen al­dia da. Jauregiez ari ga­tzaiz­kizue, Errege Katolikoen eta Karlos Enperadorearen giroa ar­nasten dela diruditen jauregiez. Arte ikuspegitik dotoreenak aipa­tzen saiatuko gara.

Lizarra oso abera­tsa da delako eraikun­tzetan. San Kristobal Jauregia da denetan deigarriena, Lizarrako Aita Diego ere dei­tzen zaiona, Ruako erdienean dago kokatua. Bal­koi kalostradun oso abera­tsak eta une hartako giro humanistari zegoz­kion sinboloen balioa duten mitologiako irudiez apainduriko frisoak ditu erakusten. Aurreal­dea kiribil­dura deigarriez apainduriko hegal­kin moduko egurrez­ko teilatu-hegal batez buka­tzen da. Apainketa abera­tseko patio bat bada barruan, Lizarrako platereskoaren gailurra adierazten duena.

Tutera. Adreiluz­ko eraikun­tza gailen­tzen da, paramentu mudejarrak, joko ederretarako ahalbideak, eskain­tzen dituelarik. On Pedro Villalon Deanaren jauregiaren fatxadak aipa­mena merezi du, zeren eta Julio II.aren ganbarazain zela Pontifize­tzako armarria erabili zuen fatxadaren edergarritarako. Honek, beheal­deko adreiluz­ko gorputz bat badu erdi-puntuko ar­kuan sarral­dia duena, plateresko estiloko angeluzuzenez­ko bao handi bat duen oinplano nagusi bat, barru-bide jarraikia, eskulan mudejarrak dituen egurrez­ko teilatu-hegalak bermatzen direneko ar­ku apal­duak dituena. Friso eta pilastretan zehar apainketa grutesko pasatzen da.

Beranduagoko errenazimentukoak dira jauregiok:

- adreiluz eraikitakoa eta soiltasun klasikoa eta errenazimentuko patio bikaina duen San Adriango Mar­kesarena,

- Almirantearen adreiluz­koa eta hiru gorpu­tzetako mul­tzo bikaina, agian Tuterako an­tzinako kaskoan eraikinik erakargarriena. Tafalla ar­kitek­tura zibileko artelanetan beste hiri aberats bat da. Bere etxe handirik en­tzute­tsuena, Nafarroako Mariskalen jauregia da, fatxadako baranda edo erlai­tzari edergarritarako balio dion fran­tziskotarren lokarri lodiagatik “Kordoi‑Etxea” deritzona. Ongi txertatutako harlanduak dituen sekulako mul­tzoa da eraikina, bi gorputz lirain eta atikoa dituena.

Olite. Errenazimentu berantiarreko ale bikaina da Radako Mar­kesaren jauregi ikusgarria. Deigarria da bere harlanduen handitasun eta neurriengatik eta putti biluzi eta fatxadako armarri deigarri baten arteko maskaroidun gruteskoen friso baten gainean bermatzen den egurrez­ko teilatu-hegalarengatik.

Jaure­txeak. Errenazimentuko mendearen bigarren aldi eta az­ken al­dekoak dira Zangozan eta beste lekuetan ikus daitez­keen hainbeste jaure­txe. Adibide bat besterik ez aipa­tze arren, gogora dezagun Barasoaingo Az­pilikueta jauregia.

Aipatua dugu jada, Tuterako errenazimentuko humanismoaren susta­pena Pedro de Villalon deanari zor zaiola, hein handi batean. Pedro hau izan zen Esteban Obray‑koa, Saint‑Tho­mas‑en (Ruán) jaiotako fran­tsesa, Tuterako kolegio‑elizan 1519tik lan egitera ekarri zuena, harlandu berrien arduradun jarriz. Nafarroan lan egin eta gainera, harremanak izan zituen Esteban Obray‑koak besteak beste, Aragoi al­deko lantegietan prestatu ziren eskultore ba­tzuekin, sendi arteko eta lanbidez­ko Aragoiko Errenazimentuko ertilariekin, eta beren lanetako ba­tzuk ezagutu ere egin zituen, zuzenago esanda Jaka, Zaragoza eta Tarazonan floren­tziar eskulturagile porrokatua izan zen Juan de Moretok burutu zituenak; harekin ahaidetasunera iri­tsi eta 1542‑1548 urteetan Zaragozako Pilareko harlanduetan lagunduko zuen, izan ere, berau zen penin­tsulako platereskoaren lantegirik garran­tziz­koena.[44]

Tuterako harlanduak. Baina, Esteban Obray‑koaren Tuterako harlanduetarako estiloa, 20 urte lehenago, fun­tsez gotiko‑flamigeroa zen eta errenazimentuko apaingarri ba­tzuk baino ez ziren sortu. Era berean, platereskoa guztiz nagusi den esparru hau ixten duen burdin sareaz ere Obray arduratu zen.

Cintruénigoko erretaula. Ertilariak 1525ean Cintruénigoko parrokiako erretaula nagusiaren tratua egin zuen. Erretaula eder honek hainbat gorputz ditu, jarlekua, kalostra eta oso oparo apainduriko zutabez bereizitako horma-hobiekin, eta Aragoi al­deko maisuen gertutasuna suma­tzen zaio. Imajinagin­tza, fran­tses Go­tzain Guillen‑ena dela esaten da, eta honi Obrayk eskual­datu zion agidanean igel­tsero­tzako tratua.[45] Espresibsmoaren joeran Forment‑en eragina suma­tzen zaio eta agian, Joly‑rena, halaber.

Burlatako erretaula. Cintruénigon zuen eran­tzukizunetik askaturik, Obray Burlatako (1529) San Joan Bataia­tzailearen erretaulako igel­tsero-lanaz arduratu zen, (gaur egun Nafarroako Museoan) eta agian, Juan del Bosque‑k margoturiko oholengatik axola zaigu gehienbat.

Iruñeko Katedraleko Aul­kiteria. Urte ba­tzuk beranduxeago, arte-hel­dutasunera iri­tsi zenean, Obrayk bere lanik garran­tziz­koaren tratua egin zuen 1549ko abuztuan: Iruñeko katedralaren koruko aul­kiteria egitekoa. Oraingoan lanbide honen susta­tzailea katedraleko priorea zen Cascanteko on Sancho Miguel Garces (1517‑1549) zen. Obrayren begiradapean, koruko lanak nafar zurgin tal­de batek eta arro­tzen ba­tzuk eginak izan ziren.[46] Katedralean duela gu­txi egindako zaharberri­tzean, korua al­dare aurrera ekarria zen.

Bi mailatan jarritako bi aul­ki sail ditu, aul­ki bakoi­tzak banku eraisgarria, “errukia”, besokoa eta sorbal­da dituelarik. Goreneko aul­kiteriaren gainean bankudun ohol bat, pilastradun kalostrak, kontra‑pilastrak eta frisoak jaso­tzen dira. Badirudi oholetako erliebeak Holandako Guillenen eta ordurako Calahorrako koru aul­kiterian lan egina zen bere tailagile tal­dearen ardurapeko lana izan zela.

Oholetako irudi tailatuak (Profetak, Apostoluak eta Santuak) bakarti azal­tzen dira, inolako sakonera paisaiadunik gabe. Gorputz egituretan zehaztasuna eta ugaritasuna erakusten dute. Denak ere gel­di egoneko jarreran azal­tzen dira, nahiz eta jarrera desberdinetan, Vigar­ny‑ren estilo paregabe eta bake­tsua, Berrugueteren zoroal­di eta manierista baino gehia­go gogoraraziz; biak ere maisu handi ziren hauek lehen­tsuago (1538‑1543) Toledoko aul­kigin­tza zoragarrian utzi berria zuten, beren sormen izaera desberdinaren adierazgarri. Weisek ere irudi ba­tzuetan, lehenago Calahorrako katedralaren aul­kigin­tzan lan egina zen “tradizioaren iraunkortasuna Holandako Guillenen erakoa” ikusten du.[47]

Aul­kiteria hau osa­tzen duten friso, trenkada, lauki eta ohol horizontaletan ugari dira errenazimentu humanistikoaren gaiak, hala nola, an­tzinateko jentilen jainkoen eta heroien irudiak eta balentriaz­ko ekin­tzak, nahitako sinboloen helburua dutenak ziur asko, eskuragarrienak diren zatiak, aldiz, plateresko apaingarriz josiak daude: fruitu-saskiak, lore-sortak, pi­txarrak, kalizak, txoriak, kerubinak, haurrak, argimutilak eta abar.

Iruñeko aul­kigin­tza erabaki­tzailea izan zen, mendearen lehen erdial­dera jada, inguruko elizei erretaulak egin ziz­kien lantegi baten ala zenbaiten prestakun­tzarako. Erreinuko hiriburua eskulturaren fokua zen, berpizten ari zen artea erromanismoaren az­ken al­derantz joanaraziko zuten maisu bikainak lan egingo zuten hiriburua izanik.

Zizur Nagusiko Erretaula. Ez da armarrikoa, lehen errenazimentuko eskulturari, zalan­tzarik gabe, gogokoen zaion esparrua erretaulagin­tza da. Zorionez ongi gorde den Zizur Nagusiko erretaularen igel­tsero­tza 1538an bukatu zen. Pilastra gruteskoz, kiribil­duraz­ko friso eta domina burudun handiz koroaturiko banku artikulatu batek osatua da. Bankuaren gainean bost kaletan antolaturiko bi gorputz, alboetako kaleetan etxeak, saihesten dituzten kalostraz bereizitakoak daude eta horma-hobiak erdikoan. Hegal­tzarren arteko hiruko atiko batek koroa­tzen du igel­tsero­tza lana, frontoi triangeluar batek estal­tzen duelarik dena. Erretaula berezi honen ikonografiaz­ko edukia, bai erdiko kalea bete­tzen duten eskulturaz­ko hiru tal­deak, bai margoturiko oholak espresibismo aldekoak direnez beste atal batean aipatuko ditugu.

Legardako Erretaula Nagusia. Zizur­ko erretaularen an­tzekoa eta geroagokoa da Legardako erretaula nagusia, deigarriagoa eta handiagoa bada ere. Joan Iturmendi tailagileak 1552an tratua egindako honek ar­kitek­tura korapila­tsua du: lau pilastra gainetan kokaturiko banku txiki bat, bost kaletan zatituriko hiru gorputz, hegal handien arteko atiko bat eta amaiera triangeluarra duen frontoia. Kaleak, hainbat eratako zutabez uztaiturik bat datozen horma-hobietan erabaki­tzen dira: kalostradunak ba­tzuk eta il­daskatuak besteak.

Mendearen bigarren erdiko erretaula batean oraindik ere, garran­tziz­koa da gruteskoz, kerubinez, maskaroiez, pi­txarrez eta abarrez, friso, horma‑hobiak eta taulamenduak estal­tzen dituen plateresko egitura gorde­tzen dela ikustea.

Ikonografia era askotarikoa da: bankuan San Pedro eta San Paulo, kultura humanista bar­nera­tzearen lekukoak diren eszena itsastar eta bakotarrak azal­tzen diren panelez bereiziak; lehen gorpu­tzean lau ebanjelariak daude irudikatuak, eserita eta idazmahaietan jardunean; santuen eskulturei (denak ez dira errenazimentu garai berekoak) eskainia da bigarren gorpu­tza; hirugarrenean, aldiz, Gizakundearen, Jaio­tzaren eta Magoen Gur­tzaren eszenak adierazten dira; atikoan, guru­tzil­tzaturiko Kristoren irudia eta gainean, frontoi triangeluar batean, Betiereko Aita. Hirugarren gorpu­tzaren erdian horma‑hi­lo­biaren erakustokian XVI.go San Sebastian bat bizi da.

Erretaula honek bere igel­tsuzko lanaren handitasunagatik eta bere urrezta­tzaileak eman zion distira eta polikromiagatik lilura sor dezake; baina eskulturaz­ko artelana oso maila kaskarrean aur­ki­tzen da; irudi po­txoloegiak eta adieraz­penik gabeko aurpegiek esku herrikoi baten berri ematen dute, teknikoki iaioa den norbaitena baino gehiago.

Tuterako Santa Maria madalena. Esteban Obrayren irudiaren atzetik Domingo Segurakoarena kokatu behar da; berau izan bai­tzen, 1551n enkantean jarria, 1556an amaitua eta Aragoi al­dekoen erakoa izanik plateresko oso aurreratu bati dagokion Tuterako Santa Maria Madalenaren erretaula nagusiaz arduratu zena. Bankuak lau gorputz eta atikoa ditu. Frisoak eta zutabeetako fusteak plateresko apaingarri jatorrez jan­tzirik azal­tzen dira, baina nolabaiteko gar­txutasunez jada. Bere ikonografiaren estiloan gero oroituko dugun espresibismo eder bat azal­tzen da.

Oliteko Santa Maria. Eskulturako lantegirik izan ez badu ere, errenazimentuko plastika nabarmendu egiten da. Bere diseinua gotikoa da, baina kalostradun idul­ki edo zutoi platereskoa eta soinez apainduriko sei tondo dituen bankua du. Erretaulak bost gorputz ditu, pinakuluz zatituriko zaz­pi kale eta amaieran atiko zuzena dituena. Erretaulari amaiera ematen dien Kalbarioko hiru irudien edertasuna aipa dezagun. Badirudi Ugert Maisuaren eskutik 1514rako bukatuak zeudela. Beste irudi ba­tzuk hispaniar‑flamenkoaren adieraz­le dira, batez ere, pinturaz­ko oholetan gehien ematen den estiloa dena gainera, berehala gogoratuko dugun bezala.

Arrosarioko kaperan Maria Birjinaren estatua­txo zoragarri bat gur­tzen da, tolestura txokodunez jan­tzia eta buru-estal­ki oso bi­txia duena, bere jarreran eta gorputz finean inspirazio klasikoa eraku­tsiz.

Zango­tzako Santa Maria. Aragoi al­deko errenazimentuaren eragina Zangozako (1540) Santa Mariaren erretaula nagusian suma­tzen da, lehenago Jorge Flandesena zela aipatzen zen, lantokia hemen zuelako 1552 eta 1586 bitartean hiri honetan bizi zenarena.[48] Inondik ere, lantegi honetatik eta Aragoi inguruan lanean zebil­tzan beste ba­tzuen eskuetatik sortuak izango ziren Lehen Errenazimentuko erretaula ba­tzuk.

Zangozako erretaulako Ebanjelarien irudiak Georg Weisek, Espainia iparral­deko eskulturagileen al­detik (Uharte eta El­kanoko erretauletan, adibidez), errenazimentuko ereduen hasierako gorakada objektibo eta pasiboa ematen ari deneko pixkanakako trantsizioaren adibidetzat jar­tzen ditu, “janz­keretako prestaketa mugikorragoa eta jarrera eta adieraz­penetan ten­tsio handiago baterantz” doana.[49] Mendabiako San Joan. Gaztela al­dekoen eragina, eta zeha­tzago esateko Errioxar platereskoarena, oso nabarmen­tzen da, esate baterako, Mendabiako San Joan elizako beste erretauletan: bere neurrien handitasunagatik eta, 1546.ean Mendabian bizi ziren “Maese Metelin irudigilea” eta Jaques Tomas‑ek tailaturiko Bataia­tzailearen bizi­tzako eszenak adierazten dituelako.

Horrez gainera, Weisek erasten du, Fran­tzisko Ximenez errioxar eskulturagilearen esku-hartzea litekeena dela, igel­tsuzko gotiko‑plateresko izaerako eskultura-lanek Juan Balmasedaren estiloarekin duten an­tza eta irudi ba­tzuen gotiko berantiarrekoak izatea az­pimarra­tzen du.[50]

Izabako erretaula. Izabako erretaula galantan ere platereskoa da nagusi. Migel Garrizekoak egin zuen 1555ean tratua eta mendearen bukaeran urreztatu eta margo ani­tzez jan­tzi zen. Bankukuan, Nekal­diaren eszenak tailatu ziren; lehenengo gorpu­tza San Zipriano zaindariarentzat gorde zen, San Pedro eta beste santu ba­tzuekin; bigarrenean Birjinaren bizi­tzako eszenak ikusten dira; atikoan, berriz, andre nahiz gizon santuen irudi gehiago daude.

Tabarreko erretaula. Tabarreko erretaula nagusi hunkigarria XVI. mende erdial­dekoa da, Pedro Pontrubelek egina dela esaten da, igel­tsuzko lanak (oholak, frisoak eta zutabeen beheko herenak) platereskoaren gai apaingarriei eusten jarrai­tzen duelarik.

Induraingo erretaula. Mendearen erdial­dekoa den Induraingo erretaulaz ere an­tzeko zerbait esan daiteke, banku garaia, bost kale eta ohiko amaiera duten bi gorputz eta arte kalitate urriko ikonografia duela, alegia; guztia ere gruteskoz eta platereskoak berez­koak dituen gaiez ederturikoa.

Hemen Nafarroako beste erretaula ba­tzuk ditugu aipatzeko, kalitate bikainekoak gainera ba­tzuen ba­tzuk: Uxanbilla eta Lapoblación eta Garesko lantegietatik sortuak. Irten ziren bezalakoak, mendearen bigarren herenean eginak eta oraindik ere hainbat ezaugarri plateresko dituztenak dira; baina, manierismo errenazimentukoa denez aurrerago aterako dugu.

Berehala suma­tzen da Nafarroan ohol margotuak erretauletako laukietan jar­tzeko erakarmen berezi bat, eskulturak eta erliebeak ordez­katuz edo baita beroien artean tartekatuz ere. Badira Nafarroan dokumentuak dituzten lantegi ba­tzuk, XVI. mendearen lehen hamar­kadetan erretauletarako pinturak hor­ni­tzen zituztenak: Iruñean, Zizur Nagusian, Lizarran.

Nafarroako Museoan badira jasoan ohol margotu ba­tzuk, oso kalitate onekoak ez badira ere, Barbarinen Santa Katalinari eskainia dagoen erretaula txikitik ekarritakoak.

Oliteko erretaula. Badirudi errenazimentu nahiko goiztiarrak direla Oliteko Santa Mariako erretaula nagusiko pinturak, igel­tsuzko lanak eta tailak Oliteko zen “imajinagin­tzako Ugert Maisuari” ordaindu zi­tzaiz­­kiolarik.

Pinturetan, Ebanjelioaren araberako Kristo eta Birjinaren bizi­tzako gertakariak adierazten dira. Atikoan, lau ebanjelariak, Kalbarioagatik etenda.

Azter­keta estilistikoak litekeena dela dio Pedro Aponte eta bere lantegiak esku hartu izana. Ertilari honek bere lan dokumentatuetan azal­tzen duen polikromia gogorrak, kontraste al­derako osagarrien zaletasunarekin batera, Germaniar pinturan hain arrunt den edertasunaren al­dera baino adieraz­­kortasun al­derako joeran, keinuka ari diren aurpegiak nahiago ditu, ia‑ia karikatura iristen direnak.

Los Arcosko Santa Maria. Los Arcosko Santa Maria parrokian gorde den Ikustal­diaren erretaula txikia ere bereziki interesagarria irudi­tzen zaigu. Egitura plastikoa nahiz hauts‑babes edo babesgarria eta pinturak koroatzen dituen bal­dakinoak gotiko al­deko egitura dute.

Gorputz bakarra du, hiru kaletakoa, sei paneletako predela edo banku garai baten gainean. Erdiko kalean, zaindari­tzako tal­dea –Maria eta Elixabete– hispaniar‑flamenko estiloko adieraz­pena duen taila ederra. Gainon­tzeko ikonografiak Mariaren bizi­tzako eszenak konta­tzen dituzten ohol margotuak dira, Pedro Diaz de Oviedo gogorarazten duten estiloan, aurpegietan adieraz­pen keinu oso nabarmenak eta polikromia dardaratiak mul­tzo osoan. San Blasen eseritako irudiak agin­tzen du erdiko kalearen antolamendu osoan. Bankuko paneletan beren filak­terietatik ezagut daitez­keen aitalehen eta profeten sei irudi margotu ziren.

Mul­tzo honek, pintura-lan ba­tzuen hondoan dituen urrez­ko distira eta uztai­tzen dituzten mar­ko gotikoen aberastasunez harridura sor­tzen du; pintura lanaren estiloak, bestal­de, Juan Borgoñaren pintura iradokitzen du.

Artaxoako erretaula. Artaxoako San Satur­ninoren erretaula nagusian ere azal­tzen dela dirudi Diaz de Oviedoren pintura garaikideen tal­ka. Los Arcoskoaren an­tzera, 1505ean tratua egindako lan hau diseinu gotikoa duena da, baina hanpuru­tsuagoa, aul­ki garai baten gainean bost kaletako hiru gorputz azal­tzen bai­tzaiz­kio; erdikoa delarik bata bestearen gainean dauden eta tailak sar­tzeko horma-hobi, hauek dira tailak: eseritako San Satur­nino, Haurra duen Birjina (gotikoa) eta Kalbarioa. Al­de banatan bana dituen gainerako kaleetan zaindariaren bizi­tza, Birjinarena eta Kristoren Nekal­diko eszenekin daude ohol margotuak. Babesgarriak ere margotu dira santu eta profeten irudiak ere.

Aparteko erretaula honen dokumentuek 1505era igor­tzen gaituzte, tratua egin zen Tafallako “Maese Francisco pintor” delako batengana.

Antolaketa hau, zalan­tzarik gabe, edergarri urreztatuen eta balio estilistiko aberatsagatik da erakargarria; izan ere, bere irudiak oso dira errealismo handikoak, hispaniar‑flamenko motakoen an­tzera “keinu garbi eta adieraz­korrekin”, era berean tolesdura hezur­tsu ugari duten jan­tzi astunen itxura gogor eta kartoiz­koak ere, kontrajarritako argi iker­ketak sor­tzen dituztelarik.[51]

Beharrez­koa da esatea erretaula honetan Gizakundeko eszenaren ondoan, Guztiz Garbiaren adieraz­penik zaharrenetariko bat azal­tzen dela, zutik dagoen “Tota pulchra” irudi modura, otoi­tzeko jarreran letanien sinboloez inguraturik, gerora Espainiako Errenazimentuko ertilariek adierazi zuten bezala: Juan Juanes eta beste zenbaitek.

Euskal probin­tzietan Lehen Errenazimentuko pinturak paregabeak dira nola kalitatez hala kantitatez Nafarroakoekin. Ertilari flamenkoen lanak inporta­tzetik eta italiar margolarien grabatuen ezagu­tzatik hasi zela esan daiteke.

Inportazio horietatik Biz­kaian eta Gipuz­koan gorde dena oso urria da eta bertako ertilariengan izan zezakeen eragina oso berandukoa izan zen, horregatik, XVI. mendearen bigarren erdiko arteari eskainiko diogun atalean aipatuko dugu.

Dena dela, Portugaleteko Santa Maria elizako Gorostizatarren kaperako triptiko flamenkoa agian hemen aipa­tzea komeniko li­tzateke, Biz­kaiko Errenazimentuari buruz­ko bere lan monografikoan Sesmerok egiten duen moduan.

Nekaldiaren triptikoa, Arabako Arte ederretako museoan

Araban gorde denak deigarriagoa dirudi, zeren eta bertako museoan XV. mendeko benetako ale ba­tzuk edo aurrelari flamenko handien kopiak bai baitira gaur egun.

Flandesekin etengabe izandako mer­katari­tzak erraztu zuen delako inportazioa eta Anberesetik bar­na Gasteiz eta euskal probin­tzietako beste lekuetara Peter Coeck (1502-1550) eta bere suhi Jan van Dor­nicke‑ren lantegiarekin lotu izan diren hainbat triptiko iristen hasi ziren.[52] Berauetan flamenko (Van Orley) eta italiar (Rafael) eragin bikoitz bat suma­tzen da, kontakizunerako, zehaztasunerako eta margoen bikaintasunerako zen­tzua dutelarik ezaugarri.

Hauetako ba­tzuk, esan dugunez, gaur egun Gasteiz­ko Arte Ederretako Museoan distira­tzen dute. Eskola flamenkoko margolaririk sonatuenen lan orijinalak ala kopiak dira, hala nola: Hugo van der Goes, Gerard David eta Quentin Mechys.

Gasteiz­ko Museoko aleen artean data eta dokumentu onak dituzten ba­tzuk gailen­tzen dira, Peter Coeck‑en lantegiko Ager­kundearen triptikoa eta Birjinaren Negarra, 1540ko data duena, Jai­tsiera eta Piztueraren eszenak atearen paneletan dituelarik.

Pintura flamenkoak erretauletako margolanetan badu eraginik zalan­tzarik gabe, hispaniar‑flamenkoa izena egiazta­tzen duen eskola osatuz.

Labran­tzako San Migelen erretaula. mendearen lehen hamar­kadatako zenbait margolan “bertako” eskola horrek eginak dira, agidanean, Labranzako San Migelen an­tzinako erretaula nagusitik datozenak.

Erdiko oholek Gargamo mendian Goiaingeruaren eszena konta­tzen dute; predelakoak izan daitez­keen beste seietan, binakako tal­deetan, beren sinbolo jakinetatik ezagut daitez­keen Apostoluak adierazten dituzte. Estiloz, “horror vacui” moduko baten kontakizuneko xehetasunen, oinarriz­ko margoen dramatismo sakonen eta urrea hainbat tartetan, argi koroetan, zerrendetan eta zenbait hondotan erabil­tze horren bitartez finka­tzen da.[53]

Olanoko San Bartolomeren erretaula. Arreta berezia merezi du Olanoko (Araba) San Bartolomeren erretaula nagusi mistoak ere. Honek bankuan eta atikoan Apostoluen eta zenbait santen erliebeak, eta erdiko hiru etxeetan, goitik beherako zen­tzuan, zaindari santuaren, Maria Koroa­tzearen eta Kalbarioko eskulturak daude, eta al­de bakoi­tzean bina dauden alboko kaleetan San Bartolomeren bizi­tza, Kristoren Haur­tzaro eta Nekal­dia konta­tzen da sei ohol margotuetan.

Kronologikoki 1520 inguruan koka­tzen da. Denboraz higatua eta XVIII. mendeko birmargo­tzeak direla-eta duela gutxi zaharberri­tze bat egina duenez erretaula hau XVI. mendeko lehen herenean Arabakoan artean estimagarriena bihur­tu da.

Otobarrengo San Bizente. Al­di honetan margoturiko erretauletan balio­tsuena eta adierazgarriena Otobarrengo (c.1530) San Bizente parrokiako San Blasen erretaula da.

Olioz margoturiko zor­tzi ohol ditu aterpe­txoen az­pian, San Blas go­tzainaren irudi soltea inguratuz. Bankuaren zamauan, Kristo egonarri­tsua nabarmen da eta alboetan hirunaka eta “sacra conversazione” jarreran dauden zenbait Apostoluen gorputz erdien irudiak, erretaularen bigarren solairuan azal­tzen diren beste bi eszenetan bezala; San Joanen irudiak irudika­tzen dira al­de batean eta Santa Katalina eta San Loren­tzorena bestean. Erretaularen lehen gorpu­tzean zaindariaren bizi­tza eta martiri­tzako eszenak.

Mul­tzo hau da Lehen Errenazimentua urrats sendoz aurrera doanaren ikuskizuna Arabako erretaulagin­tzako pinturan 1540 eta 1570 bitartean, harrigarria da benetan giza gorpu­tza nolako iaiotasunez adierazten den, mugimenduan dabilen gorputz jarrera ba­tzuen naturaltasuna, “ukimenez­ko balioenganako” arreta, eta formak zehazten dituen marraz­keta sendoa ukatu gabe, lehen mailako koloreen nagusitasunez­ko polikromia harmoniatsua.

Bertako egileak. Zuzen esan izan da, Kantabria al­deko beste bi probin­tzien al­dean, honako hau une garran­tziz­koa dela Arabako margogin­tzan eta Errenazimentu klasiko baterantz eginiko aurrerapena erakusten duela: irudiak gero eta estilizatuagoak eta klasikoagoak bihurtuz eta erabilitako paletaren margoetan ñabardura ho­tzak agin­tzen hasi ziren.[54]

Bertako egile ba­tzuk ezagunak dira jada eta besteak beste, Gasteizen erroturiko ertilarien dinastia baten funda­tzaile Martin Oñatekoa nabarmen­tzen da; hark eginak dira pin­tzelez­ko oholak eta Domaikia eta Morillasko (1554) erretaula nagusiko taila urreztatuak.

Bigarren erretaulan, bere seme Tomas eta bere suhi Pedro Lopez Marietak bukatu zuten honetan argi ikusten da bankuko Apostoluetan bere lan egiteko modua, per­tsonaiak hirunaka jar­tze horretan, erretaularen lehen tal­dean ikusten ditugun San Pedroren bizi­tzari eskainitako oholak eta bigarren taldean kokaturik Birjinari buruz­koak.

Erretaulen galeria. Luzuriagako elizako sakristian gorderik da an­tzinako erretaula nagusiaren bankua (1556‑57); delako bankuan, oholetan aingeru arteko Kristoren irudiaren saihe­tsetan idazten ari diren lau ebanjelariak dauden irudikaturik, bada hauetan nolabaiteko hispaniar-flamenko estiloko zerbait baina, adieraz­pen handirik gabea.

Subilana de Morillaseko Jasokundeko parrokian 1571 baino lehenago bukaturiko erretaula misto bat aur­ki daiteke, han aipa­tzen direlarik Joan Zaraitzuko nafarra eta Tomas Oñatikoa eta Andres Miñaoko gasteiztarra. Lehenengoari zor zaiz­kio mul­tzo osoko alerik ederrenak, bankuan kokaturikoei, Ama Birjinaren Ikustal­diari, Jaio­tzari, Erdainkun­tzari eta Ager­kundeari eskainitakoak.

Mesantzako Jasokundeko erretaula anonimoak (c. 1550) ere aurreko gai horiez gain, Kristo hilaren gaineko Negar Saminarena jaso­tzen du; lehen aipaturiko besteetan bezala grabatuetan inspiraturikoak dira eta oso lerroz­­koa da pintura.

Arabako margogin­tzaren historiarako une garran­tzi­tsu horretako ale bat Gaubeako parrokiako erretaula da. Al­de honetan bertan bada, gaur egun Gasteiz­ko Arte Ederretako Museoan Ribera de Val­derejoko (1548) San Estebanena den deigarri bat. Igel­tsu-lan plateresko oso apainduan laukiturik dagoen erretaula honek lau oholez­ko predela bat du Apostoluei eskainitakoa, zaindariaren martiri­tza kontatuz daude lau lehen gorpu­tzean eta Birjinaren bizi­tzari buruz­ko beste lau bigarren gorpu­tzean. Idaz­kun batek data ematen du: 1548; baina harrezkero asko kaskatu da eta birmargo­tze gehiegi nozitu ditu.[55]

Az­kenik, margolanak dituzten erretaulak hain gu­txi izanik, aipagarriak dira:

- Añuan Otazutarren kaperako San Sebastianen triptikoaren ateak, 1560 aldekoak dira, santuaren Bizi­tzako eszenak dituena,

- eta beste ohol solte ba­tzuk, halaber, Kexaako San Joanen komentuko Ager­kundeko oholen antzera, Rafaelen artelanak gogorarazten dituztenak.

Zeanuriko erretaula. Beste euskal bi probin­tziei dagokionez, ondorengo atal batean aipatuko ditugun erretaula eta margolan inportatuen ondoan, ezin ahan­tziko dugu lehenago gotiko berantiarreko alea bezala gogoratu dugun Zeanuriko erretaularen aipamena. Haatik, bere irudien handitasunagatik lepora­tzen zaion data izan dezaketelako (c. 1520), nahiko gorputz egokiak dituelako, ukituz­ko balioen arreta eta perspek­tibako oharrengatik ale hauek ez daude lekuz kanpo hemen, Lehen Errenazimentuko aleen ondoan.

“Txikiagoak” esaten zaion artearen barruan oso teknika ezberdineko lanez hitz egin behar­ko genuke, baina laburpen honi ezarritako mugek behar­tzen gaituzte zilargin­tzari hel­tzera.

Fran­tzian landuriko zilargin­tzako ale ederrak Nafarroako erresumara inporta­tzeak, aurrekoa atalean ikusi dugun bezala, liturgiako eskulangin­tzarekiko zaletasuna eragin zuen, zalan­tzarik gabe, eta bertako lantegien sorrera eta garapena ekarri zituen. Arte hau XVI. mende hasieran zehar hedatuz joan zen eta gorakada izugarria izan zuen nola kalitatez hala kantitatez, Nafarroan eta Araban batez ere.

Zilargin­tzako lantegiak XVI. mendean zehar, agirietan azal­tzen direnetik ehun bat izan daitez­ke Nafarroan lanean ari zirenak. Ermandadeetan eta gremioetan bil­durik, beren zaindari santuak hautatu, estatutuak ida­tzi, araudiak al­darrikatu, eta beren lantegietako ikurrak sortu zituzten, zilarraren gainean ikusgai izango direlarik, metalez­ko pun­tzoien bitartez landuak.

Zilargileen gune nagusiak Iruñean, Lizarran eta Zangozan kokatu ziren. Astiro‑astiro az­ken gotikoaren ereduei lekua hartu zieten errenazimentuko egiturek eta teknikak, Aragoi eta Gaztelako zilarginen harremanetatik inportaturik. Apainketan, gruteskoak eta argimutilak heda­tu ziren, az­ken gotikoak bereak zituen landareki gaien ordez­ko.[56] Aurrerapen hau berantiar samarra da eta guztiz errenazimentukoak diren ereduak bai Iruñeko, bai Lizarrako eta bai Zangozako lantegietan ez ziren azal­du XVI. mende erdial­dera arte.

Iruñeko katedraleko eki-santua. Lan hauetako bat, agian deigarriena, Iruñeko katedraleko Eki‑santua da, 84 cm ditu altueran eta 42/37 cm oinarrian. Gingil anitz duen oina, oso barrokoz jan­tzitako hel­dulekua eta gainean hexagonoz­koa dirudien tenpletea osa­tzen dute erdiko esparru karratuak eta bi al­deetan triangeluarrak. Apaingarri plateresko ugariz eta Bibliako irudiz estalia dago. Iruñeko ikurra darama eta Pedro de Mercadorena (c.1550) eta Aragoiko zilargin­tzarekin zerikusia baduela dirudi.

Santa Ur­tsularen erlikion­tzia. Beste ale bikaina Pedro Otxobiren (1538‑48) lantegitik ateratako Santa Ur­tsularen soin‑erlikion­tzia da. Baditu 78 cm altueran. Soina zati ba­tzuetan bederen urreztatua eta ebaki platereskoz apaindurik dago, burua eta eskuak berriz koloreani­tzeko haragi kolorez­koak ditu.

San Nikolasen parrokiak ere, lehen errenazimentuaren geroztik eginiko liturgia ostilamenduetan oso abera­tsa denak, badu erlikion­tzi‑eskultura berezi bat, San Mar­kos ebanjelariari eskainitakoa, kontraposto apur batekin osoko irudian adierazia, sinboloz­ko lehoia oinetan duelarik. Bai estiloagatik eta bai podiumean zizelaturiko plateresko apainketa osagaiengatik, XVI. mendearen bigarren hereneko data izan dezake.

Ebanjelio-liburua. Nafarroako hiriburuko al­txorrean, jada aipatuak ditugun lanen artetik ere nabarmenduz, ale bi­txitzat hartzen dena aipatu beharrez­koa da ebanjelio‑liburuaren estalkia, urre koloreko zilarrez­koa zurez­ko arima gainean zizelaturikoa. Neurriz, 28 cm x 18 cm ditu eta Pedro de Mercadoren ikurra dauka.

Estal­kietan, al­de batean irudikatua du Kristo piztua eta tronuratua, Ebanjelarien sinboloen artean eta, bestean, berriz, Guru­tzil­tza­tzea. Bi eszena hauek er­tzetan eta hondoetan kiribil­ez, landarekiz eta beste zenbait apaingarri platereskoz jan­tzirik daude.

Errenazimentuaren lehen al­di honetan liturgiako ostilamenduko alerik gehienak parrokietako kalizak eta guru­tzeak dira eta ugaritasunagatik garapena estilistikoa egoki jarrai daiteke.

Edon­tzi sagaratuak. Kalizei dagokienez, aldiz, zenbait kalitatez­ko ale, Fiteroko Santa Klararen kaliza esate baterako, trantsizioko lan modura har daiteke.

Ohiz ­kanpoko aletzat har daiteke Lizarrako San Migel elizako kaliza, berpiz­kunde estilo oso soilekoa eta arrasto platereskorik ere ez duena eta 1500 al­dera kokatuz, Cruz Val­divinos‑en ustez, Toulouseko Pierre zilarginarena dena.

Nafarroako sakristietan ikusten diren guru­tze, kaliza eta eki‑santu asko Errenazimentuaren az­ken hamar­kadetan kokatu behar diren aleak dira eta arte espresibista eta manieristaren atalean aipatu beharre­koak lirateke. Nolanahi ere, zera ikusten da, XVI. mendea aurrera doan heinean gotikotasuna murrizten ari dela, kalizen oinetara mugatuz.

Kalizen ezaugarriak. Hona hemen nolakoak izan ohi diren hauek:

- gingil anizdunak

- hel­dulekua zilindroz artikulaturiko kalostraduna azal­du ohi da,

- eta koparen az­pia kalatua duen kopa, plateresko apaingarriak kerubinez eta abarrez.

Erronkari eta Otsagiko kaliza ederretan jarraitu ohi den eredua da. Oliteko San Pedrokoak (1552) koparen biribileko dominetan gorputz osoko erliebe figuratiboak ditu.

Guru­tzeak. Guru­tzetan, berriz, XV.go ereduak jarrai­tzen du XVI. mendearen erdira arte,

- zitori horizko besoak

- guru­tzadura karratuak,

- baina apaingarri platereskoez estaliak daudenak.

Halakoxea da, batez ere, Lizarrako San Migelen guru­tzea, eta halakoxeak Iruñeko lantegietatik irtendako beste ba­tzuk: urregin­tzako benetako bi­txi bat da Al­ko­tzeko guru­tzea, guru­tzadura karratua, erdi parean zabalguneak dituzten beso zuzenak eta zitori horiz­ko amaieraren eskema jarrai­tzen duena.[57]

Guru­tzearen eskema gotikoak ez ditu motel­tzen berpizten ari diren irudiak, formak eta osagaiak ezar­tzen duten berritasun estilistikoaren inpresioa.

Gauza bera esan daiteke Lei­tza, Baraibar, Tirapu, Ameskoako San Martin eta abarretako prozesioetako guru­tzeez ere, denak XVI. mende erdial­dekoak ziur asko.

Mendearen bigarren herenean joera ezberdineko egiturak nahasian jar­tzen dituzten guru­tzeak gara­tzen dira:

- beso kalostradun lauak, apaingarri platereskoez,

- eta irudika­tze espresibistaz estaliak.

Nafarroak bezainbeste lantegi eta hark bezainbeste zilargin­tzako emai­tza iri­tsi ez bazuen ere, Arabak eta zeha­tzago esanda Gasteizek liturgiako zilargin­tzan garapen harrigarri bat ezagutu zuen. Zilargin­tzako lantegien bizi­tza eta jarduera, beren ikur eta pun­tzoiaz eta euskal zilarginez eta batez ere Araba al­dekoez gaur egun jakin daitekeen guztia sakonki aztertu zuen Rosa Martin Vaquerok Errenazimentua, euskal zilargin­tzaren “Urrez­ko Aro”tzat dauka.[58]

Lehen al­dia gotikoak bizirauten duelako bereizten da.

'Guru­tze, kaliza eta kopoietan':

- oinak, gingil ugaridunak dira;

- hel­dulekuak, poligonalak,

- eta korapiloak berriz egitura biribiletara jo­tzen dute.

Edon­tzi sagaratuak. Aipagarriak dira Heredia eta Mar­kizeko kalizak.

Egitura soila dutenak baina ebaketa plateresko politak dituztenak dira Andolluko kaliza eta Argomaiz­ko zilarrez­ko kopoia.

Guru­tzeak. Baina inolako zalan­tzarik gabe, Gasteiz­ko elizbarrutiak dituen plateresko al­di honetako bi alerik ederrenak zilar zizelaturiko prozesioetako bi guru­tze dira:

- Ehariko (c.1540) Donemiliagako guru­tzea

- eta Samaniegokoa guru­tzea (c.1550), Naiarako ikurra eta Juan Alonso Butronen pun­tzoia duena, gaur egun Gasteiz­ko Katedral Zaharrean gorderik da.

Bietan ere, Guru­tzil­tzatuaren irudi inguruan, bai kimu sortan bai kalostradun eskulekuan eta bai zitori horizko besoetan, grutesko, soin‑enbor eta “a candelieri” apainketa-gai ugariren ondoan eszena ikonografikoen aberastasun sinestezin bat heda­tzen da.

Ekora, Santa Koloma edo Are­txabaletakoak bezalako guru­tze berantiarrak manierista estiloan sar­tzen gaituzte jada.

Arrasateko ekisantu platereskoa

Gipuz­koan. Gorde direnak eta XVI. mendean kokatu behar­ko liratekeen liturgia zerbi­tzurako aleak ez dira asko. Ia denak Elizbarrutiko Museoan daude jasota. Urre koloreko zilarrez daude zizelaturik gehien­tsuenak.

Eki‑santuak. Zenbait eki‑santuk aztar­na platereskoak gorde ditu, Bergarako Oxirondoko Santa Mariatik ekarriak eta Arrasateko parrokiak dituen biak, esaterako. Berauen artean denetan garaiena (0,96 m) bereziki ederra da, gruteskoz apainduriko hexagonoz­ko oina, tenplete moduko korapiloa eta Kristo, San Pedro eta Tetramorfosa bil­tzen dituen gotiko orra­tzak dituela.

Guru­tzeak. Segidakoak, piz­kundeko arrasto oso argiak dituztenak dira Billabona, Amasa, Albistur, Goiaz, Zumarraga, Usurbil eta abarretik sorturiko prozesioetako guru­tze ba­tzuk, baita Errezil, Berastegi, Her­nani eta Ur­nietako zilarrez­ko in­tsen­tsu‑on­tzi zenbait ere.

Kalizak, hauetako ba­tzuk sinaturik daudenak, besteak beste, Arrasate eta Urre­txukoa; baita “Erromako erara zizelaturiko” bakarren bat ere, on Rodrigo Mercadok bere San Migelen kaperarako opariz eman zuena.

Agian edertasunik handiena eki‑santuetan bilatu behar­ko li­tzateke, kalostraz­ko zutabe­txo eta apaingarri platereskoen­tzat egokiak direlako.

Biz­kaian. 1500 inguruan Bilbon eta ia beste inon bizi ez ziren egile eta lantegi ugariren agiriak badira. Gal­duak dira lanetako asko, baina XVI. mendeari eman beharrez­ko kalitatez­ko ale ba­tzuk gel­di­tzen dira:

- kalizak, Plen­tzia, Ondarroa eta Elorrion, Etxebarriko San Agustinen, adibidez;

- zenbait kopoi, Sopela, Santur­tzi eta Ondarroakoak;

- hainbat eki‑santu bikain, beren apainketa ugari eta dotoreagatik deigarriak direnak, besteak beste, Axpe‑Busturiako Santa Mariakoa.

Prozesioetako guru­tzeak dira lapurretei, honda-zalekeriari eta denboraren irabaziei hobeto gogor egingo balie bezala, gehien gorde direnak. Besteak beste nabarmendu dezagun:

- Kortezubiko Santa Mariakoa, hain baita ongi zizelatua,

- Busturiako Axpen ere, Ebanjelarien irudiak dituena, ar­kitek­turaz­ko osagaiak eta apaingarri plateresko ugari dituenez;

- Mundakakoa, bere irudietako ba­tzuetan aurrekoaren an­tza duena, baina apainketaz xumeagoa dena;

- Urduliz­koa, berriz, kontrako al­dean Tetramorfoa grabaturik duena;

- eta beste zenbait Arrieta, Aran­tzazu, Gal­dakao eta Mañarian.

Hauetako ale ba­tzuen egituretan gotikotasunak jarrai­tzen duela eta piz­kundekoa dena apaingarrietan azal­tzen dela suma daiteke. Ez da ahan­tzi behar inportaturiko ale dezente ere gorde dela, hala nola:

- Mar­kina‑Xemeingo Jasokundeko eki‑santua, Castillo izeneko zilargile sevillar batek landua eta parrokiari erregalatu zi­tzaiona.

- Maskurua Sendiaren Triptikoa ere Espainiako gorteetatik ekarria dela ziurta daiteke, tradizioa denez, Felipe II.ak bere idaz­karietako bati opariz emana.

Bilboko Arte Ederretako Museoan 1986an, Biz­kaiko an­tzinako zilarrez­koen erakusketa bat zela-eta, erakusgai zen guztiaren argaz­kiak zituen katalogo eder bat argitaratu zen, eta erantsirik zuen berrehun bat zilarginen izenak zituen Hiztegia.[59]

Antxietaren taila

Gezurra badirudi ere, Espainiako historialariarentzat iberiar penin­tsulako letra eta arteen “Urrez­ko Aroa” inkubatu zeneko garaia zen eta guretzat euskal ikonografiaren “urrez­ko mendea” izendatzera ausar­tzen garen aldi hori akats handi bat zen eta hispaniar erresumekin etena egin zen al­dien. Felipe II.aren erregeal­dia garaipen ain­tza­tsuengatik nabarmendu zen, baina, baita porrot eta huts egite ugarirengatik ere. Nagusi­tza politikoa ez zen Gaztela pobretuz baizik lortu eta fede katolikoaren segurtasuna, kalbindar eta islamdarren aurrean ez zen bermatu Inkisizioaren bitartez baino, honek guztiak indarren eta pozbideen xahu­tze izugarri bat ekarri zuelarik. Zuzentasunez hitz egin da “gu­txi-asko arrazionalismo filosofikoak eta burgesia kapitalistak mol­datutako”[60] Europako herrial­deetan sor­tzen ziren joeren aur­ka Felipe II.ak ezarri zuen norabide al­daketaz. Hispaniako gizarteko maila gorenetan, bederen, Errege Zuhurraren herio­tza, arin­dualdi moduan hartu zen. Felipe II.ak, bere botere eta guzti, ez zuen asmatu bere erresuma gerraren, zorren eta gainbeheraren zurrunbiloan harrapaturik gelditzea eragozten.[61]

Baina gaitz horien kon­tzien­tzia orokorra ez zen hurrengo mendera arte hartuko. Bitartean, ekonomiari zegokionez, sortuko zuten bizitzeko lain Mundu Berriko urreak sortzen zituen irabazietatik; politikari zegokionez, an­tzinako erresumak eta “Espainiako” aginpidezko batasunaren gainetik zegoen errege boterearen harrotasunetik, eta erlijioari dagokionez, berriz, Trentokoaren ondoren, heresien garaipenak sor­tzen duen pozetik eta dotrina katolikoa sendo­tzetik nahiz moralaren eraberri­tze eta diziplina-sentimendu orokorretik. Baskonian. Hala ere, Fran­tzia al­deko Euskal Herria aipa­tzerakoan ezin daiteke gauza bera esan, zeren eta kalbindarra den erregina baten garrak, Albreteko Joanarenak, gehiengoz katolikoa den Nafarroa Behereko populazioa etengabeko gerraz aztoraturik eduki baitzuen.

Pirinioen az­piko Baskonian gainbehera demografikoa mendearen az­ken al­dera nabarmendu zen eta krisial­di ekonomikoa areagotzen hasi, eta XVII. mendean lehertu ziren beronen ondorioz­ko gizarte gataz­kak.

Artean ere, XVI. mendearen hirurogeiko hamar­kadan, erlijioan eta gizartean giroa itxaropentsua eta baikorra zen, bizigarria arte ekimenetarako. Besteak beste, Trentoko Kontzilioaren eta Pio V.a eta Gregorio XIII.a aita santuen politikaren ondorioz­koa izan zen, elizaren eskubide eta askatasuna onartua izatearen eskakizuna, kristau-zerbi­tzuan, kudeaketan eta bizi­tza zibilean hierar­kia katolikoaren aginpideari zegokion guztian, nahiz eta horren ordez, Felipe II.a “pase regio” delakoari eusten saiatu zen, Elizaren kargu nagusiak errege aul­kiari leialtasuna frogatu zioten per­tsonei emanak izan zitezela eskatu eta lortuz. Herriaren eta eliz jendearen al­derdi askotan, benetako bizimodu ebanjeliokoak beti lagungarri izan ez zuen erlijio-suhartasuna nabarian azal­du zen eta santutasun goreneko per­tsonaiengan forma bizigarria hartu zuen, eta horren ondorioak kulturan eta arte munduan ere agertu ziren.

Georg Weise historialari alemanak adi­tzera ematen duenez, Felipe II.a etorri eta gu­txira, 1560 al­dera, Trentoko Kon­tzilioaren az­ken etapan “bat‑bateko” etena eman zen: Errenazimentu betea gerora barroko al­dia izenez ezagutzen denarekin bereizten duena. Italian eten hau ageriagoa da Espainian baino.

Euskal Herrian Errenazimentuak gehiago iraun zuen eta, aurreko atalean esan bezala, ez da erraz Lehen Errenazimendua eta Errenazimendu klasikoa bereizten dituen mugak zehazten, zeren eta lehenbizikoa platereskoarekin lo­tzea normala dela kontuan hartuz, gruteskoak eta min­tzaera horren beste apaingarriak aur­ki­tzen ditugu, Errenazimendu hel­du baten ordez­ko gisa izendatu behar ditugun artelanak eta lan-mul­tzoak uztai­tzen eta osa­tzen.

Ororbiako Juan Santuaren erretaula

Ororbiako San Julian parrokiak du Nafarroan XVI. mendearen lehen erdial­dean margotu ziren ohol mul­tzo estimagarrienetako bat. Eliza XV. mendekoa da, baina inola ere ez zen bukaturik izango hurrengo mendearen lehen hamar­kadak baino lehen.

Dataz 1530ekoa[62] izan daitekeen erretaula hiru gorputz eta bost kalez osatua da, eskulturak eta margolanak nahasturik dituelarik. Lehen gorpu­tzeko ohol margotuek Urrez­ko Legendatik ateratako San Julianen bizi­tzako eszenak azal­tzen dituzte: oreina santuari bere gurasoak hil­tzera doala berri emanaz, San Julianen emazte berari giza hil­ketaren berri ematen, eta abar.

Bigarren solairuak Kristoren Haur­tzaroko pasadizoak azal­tzen ditu; goiko solairuan, Gizakundea, Birjinaren Ikustal­dia, Abdon eta Senen santuen artean Haurrarekin Birjina, Jaio­tza eta Ager­kundea. Atikoan Guru­tzil­tza­tzearen irudiak.

Ororbiako Maisu ezezagun honek konpromisoz­ko estilo bat ager­tzen du, germaniar‑flamenko eta errenazimentuaren italiartasun joerako eraginen artean. Badaki konposaketa simetriaren bidez oreka­tzen; kontaketa maite du; paisaietan ardura azal­tzen du eta beroien gainean nabarmen­tzen ditu irudiak; hauetan berriz keinuen dotoreziak nahiago ditu; eta gozatu egiten du bere ar­kitek­turan, perspek­tibaren iker­ketan; horrek guztiak adierazten du Italiatik iri­tsitako joera berrien ezagu­tza izan zuela margolariak.

Baina, al­di berean, eta mendearen lehen urte hauetan ohikoa zen, zan­tzu hauek Flandes eta Alemaniatik iri­tsitako beste ba­tzuekin nahasten dira: xehetasunetarako isuria, konposaketaren osagai guztiak lan­tzen ditueneko zehaztasuna, per­tsonaien jan­tzien tolesdura urratuek eta paisaien hondoek eragin bat iradoki­tzen dute, Durero eta Flandesko rafael­dar margolarien estanpetakoa.[63]

Beharbada, nafar margolarien artean Joan Bustamante hartu behar­ko da, bere belaunal­diko iaioena delako. Honen lanik onenetako bat Uharteko San Joan Bataia­tzaileren errenazimentuko erretaularen margolan-mul­tzoa da. Ertilari honek, 1553ko testamentuan, erretaula hau ordain­tzeko falta ziren 120 dukatez hitz egiten du; eta Iturmendiko Katalina, margolariaren alarguna 1555ean parrokiarekin tratu bat egitera iri­tsi zen, eta, esa­ten duenaren arabera, lan hori 20 bat urte lehenago bukatu zen (c. 1535 edo 1536).[64]

Zizur Nagusikoaren garaikidea izan behar duen Uharteko erretaulak bere bigarren solairuan lau ohol ditu margoturik: Gizakundea, Mariaren Jaio­tza, Ager­kundea eta Elizan Sar­tzea; erdiko horma-hobian dagoen taila Birjinaren Koroa­tze da. Atikoan berriz, Nekez­ko Bidearen eta Guru­tzetik Jaisteari buruz­ko margolanak, Maria eta San Joanen artean Guru­tzil­tzaturiko Kristo baten tailaren saihe­tsean.

Joan Bustamanterengan ezaugarri az­pimarragarriak dira: marraz­kigin­tza mendera­tzea eta margo hunkigarrien konposaketa. Konposaketek garai horretan hispaniar lantegietan bana­tzen ziren grabatuetan oinarriturikoak dirudite. Guru­tzetik Jai­stea mul­tzoaren­tzat, adibidez, eredu bat Marcantonio Raimon­di‑ren estanpan aur­kitu zuen. Guru­tzea sorbal­dan eramatearen eszena Zizur­ko erretaularen berdin‑berdina da. Bestal­de, Gizakundearen eta Jaio­tzaren efek­tu berezietan azal­tzen den maisuaren italiartasunez­ko estiloan ez dira oihar­tzun flamenkoak falta.

Zizur Nagusiko Erretaula. Benetako monumentu mul­tzoa den Zizur Nagusiko erretaula bestea bezain garran­tziz­ko eta balio­tsua da.

Roke santua, Orio

Lau gorpu­tzeko eta bost kaletako erretaula da, eta hamabost ohol margotu erakusten ditu, izan ere, erdiko kalean erdiko hiru ni­txoetan eskulturak ditu. Aul­kian, Juan Bustamantek Nekal­diko bost eszena margotu zituen. Lehenbiziko gorpu­tzean, elizaren zaindari den San Andresen bizi­tza eta martiri­tza konta­tzen da; bigarrenean, Birjinaren bizi­tza; atikoko bi oholek al­de batean Santiago eta San Roke ager­tzen dituzte eta San Migel eta San Julian bestean.

Zizurren Joan Bustamanteren estiloan areagotu egiten da ukitu espresibista. Italiar eta Eskandinaviar ezaugarrien nahastea, konposaketa korapila­tsuenganako nolabaiteko zaletasunari eta per­tsonaien mugimenduari lotuta dago. Larritasun hau argi asko gel­di­tzen da aul­kian gara­tzen diren eszenetan. Beste bereizgarri ba­tzuk ere baditu Joan Bustamantek, margoen bizitasuna, eta gizonez­koen irudietan, zer­txobait behartutako jarreren al­derako zaletasuna, ba­tzuetan biz­karrez ikusten direlarik; gorputz indar­tsuak eta sakonuneak dituzten aurpegiak, eta baita Errenazimentu ondorengo al­dietan desagertuz joango den nolabaiteko “horror vacuia” ere.

Galar­ko erretaula. Agirietan ez azal­du arren, Galar­ko (Espar­tza) erretaulako margolanak Joan Bustamanterenak direla esan daiteke. Banku baten gainean (eskulturadunak) bi gorputz zuti­tzen dira, bost kale (eskulturak dituen erdikoa bar­ne delarik) eta hiru gorputz dituen atikoa. Denetara hamar dira margoturiko xaflak, Jesusen Haur­tzaroa, San Estebanen bizi­tza eta Nekal­diari buruz­ko gaiak dituztenak; margolan hauek 1945ean izan ziren zaharberrituak.

Estiloari dagokionez badira, perspek­tibaz­ko efek­tu interesgarrietan eta per­tsonaien aurpegi eta jarreretako larritasun biziekin nahasten diren hondo-ar­kitek­tura handietan isla­tzen diren italiar kerak.

Hau dena, oinarriz­ko margoen bizitasun-al­derako joerari loturik, Rogelio Buendiak gaineratu zuen Joan Bustamanteren ingurumarian koka­tzen dela obra, eta oso litekeena dela bere lantegian, izan ere irudiek ez baitute Uharte eta Zizur Nagusiko erretauletan maisuaren ezaugarriak dituzten manierista aurreko luzamendurik. Angulo Iñiguezek, aldiz, Joan Bosque margolariaren lana den (Nafarroako Museoan) Burlatako San Joan Bataia­tzailearen erretaulako margolanekin zerikusirik baduela dio.

Izendapenak. Gu­txienez Joan Bustamanteren ingurukoak direla esaten den margolan ba­tzuk dituena da Zabal­tzako Jasokunde parrokiako erretaula.

Gauza bera esan daiteke, gaur egun Nafarroako Museoan den Setoaingo erretaulaz ere.

Oriz jauregiko (gaur egun Museoan) “Batailetako aretoa” apain­tzen zuten margolanei ere loturik ager­tzen da Joan Bosqueren izena, han baitzeuden Mühlberg‑en Karlos V.aren garaipenaz bukatu zen Saxoniako Guduko pasarteak irudiztaturik. Garai hartako grabatuetan inspiraturik daude zalan­tzarik gabe eszenak eta grisailaz eginak dira. Ematen zaien data 1550 al­dekoa da.[65]

Burlatako erretaula. Burlatako San Joan Bataia­tzailea parrokiako erretaulako margolanak ere Joan Bosquerenak dira, eta Foru Al­dundiak 1956an erosi eta (garai bateko Iruñeko Erruki‑ospitalean) Museoko kaperara eraman eta bertan kokatu ziren.

Bankua, bi gorputz eta bost kale dituen erretaula San Joan Bataia­tzaileari eskainia dago; eta bankua eta Esteban Obray‑ren eskultura-lanak bar­nean dituen erdiko kalea izan ezik, ikonografiaz­ko mul­tzoa hainbat margolan-oholek osa­tzen dute.

Erretaularen lehenengo tal­deak Bataia­tzailearen eszena ba­tzuk ager­tzen ditu: Kristoren Bataioa, santuak Herodes eta Herodiasi eginiko ohartaraz­penak, Bataia­tzailearen burua ematea –Lucas de Leyden‑en eredu bat errepika­tzen duen eszena, berau– eta Bide-erakusle Santuaren zin­tzur ebaketa.

Bigarren gorpu­tzean binaka jarritako santuen konposaketak aur­ki­tzen dira. Atikoko behereneko sortan, Deikundea, Jaio­tza, Birjina Haurra duela eta San Joan Txiki, Ikustal­dia eta Epifania; erretaularen koroa­tzea berriz, aingeruz inguraturiko (Dueroren grabatu bati jarraiki) Hirutasun Santuaren­tzat jasoa dena San Lukas eta San Mateo ebanjelarien artean.

Estiloagatik, Joan Bustamanterenean dela esan daiteke, Joan Bosquerenean ere suma­tzen dira italiar kerak eta flamenko inspirazioen nahasteak, Aragoi al­deko eskolako margolarien nolabaiteko eraginez osatuak. Zoladuretan eta ar­kitek­turetan perspek­tibak bistara­tze joerak eta enperadorearen modaren arabera jan­tzitako irudien dotoreziarekiko zaletasunak Italiar jatorrikoak dirudite. Hala ere, al­diz­ka egitura luzeko aurpegietako adieraz­kortasunetan, janz­keren zehaztasunetan, ada­tsen forma eta, oro har, irudien itxura eta paisaien hondoetan pintura flamenkoaren korrontearekin nolabaiteko lotura nabarmen­tzen zaie.

Antzaldatzearen elizako erretaularen xehetasuna, Akerreta

Iruñeko Oskariztarren lantegitik irtendakoa da XVI. mende honetako lehen erdiko margolanen emai­tza oparoa.

Hiru belaunal­ditan izan zituen familia honek ertilariak. Familia edo leinu honetako burua Menaut Oskariz izan zen; baina bere emai­tzen kantitate eta kalitateagatik gailendu zena honen seme eta oinordeko Erramun Oskariz izan zen. Bere garaikoen al­detik oso estimatua zen ertilari honi “Arma Errege” [66] karguaren ohorea eman zi­tzaion, beraren aurretik kargu horretan Joan Bosque izana zelarik. Egiarretako erretaula. Bere lehenengo lan estimatuenetako bat Egiarretako Santa Maria parrokiako erretaularako margotu zuen ohol-mul­tzoa da.

Joan Landaren (1540) eskultura-lanak erakusten diren erretaula platereskoa da. Pintura lanak urte ba­tzuk beranduago eginak izan behar dute, 1551 eta 1553 artean.

Margolanak. Erretaularen hirugarren gorpu­tzean kokaturik dauden pintura hauek San Pedroren bizi­tza eta martiri­tza konta­tzen dute, santu ba­tzuen irudiak ere eran­tsi zaiz­kiolarik: Fran­tzisko eta Domingo Santuak, Brixida eta Marina emakume santuak, eta abar. Dokumentua duen lehen lan honetan Erramun Oskarizek ager­tzen du berea duen estilo berezi bat, batez ere, zenbait eszenei ematen dakien larritasunean, eta per­tsonaien keinu adieraz­penak gogor­tzeko joeran kanpora­tzen den flamenko eraginak bereganatuak dituen ertilaria dela erakutsiz. Gainerakoan, italiartasun zale neurri­tsuagoa da eta irudien estilizazioan eta sakonerako ar­kitek­turekiko zale azal­tzen da. Bere‑berea duen ezaugarrietako bat da paisaien gainean nabarmen­tzen diren santuak binaka jar­tzea, oihalez, brokatuz eta harribi­txiz bere per­tsonaiak janztea eta oinarriz­ko margoak, gorri, hori eta berdeak erabil­tzearen zale da. Aginagako oholak. Aginagako San Pedro parrokiatik Elizbarrutiko Museora eramanak izan ziren Erramun Oskari­tzek 1550a baino aurreagoko urteetan margoturiko zor­tzi ohol.

Maisuaren eskuek egin zuela sumatzen den Nekal­diaren eszena adierazten da hauetako lau aletan; San Pedroren bizi­tzari eskainitako gainerako lauetan, estiloz lerroz­koagoak direlarik, bere lantegiko langileek eginak direla ematen du.

Akerretako erretaula. Egiarretako lanen estilistikaz duten an­tzagatik, Erramun Okarizenak direla irizten da, Esteribarko Akerretan erretaulako errenazimentuko margolanak ertilariaren erdiko etapakoak izan daitez­keelarik.

Idul­ki txiki baten gainean lehen gorputz bat al­txa­tzen da, Nekal­diaren eszenak adierazten dituzten oholak ager­tzen direlarik; bigarren solairuan gizon santuen irudiak ikusten dira; hirugarrenean, emakume santuen irudiak eta Mendekoste.

Margolan hauetan Erramun Oskarizek flamenkoaren eta italiarraren erdi bidean iraunez jarrai­tzen du.

Berriogoitiko al­darea. Berriogoitiko (An­tsoain) Santa Eulalia parrokiako al­dare nagusian Erramun Oskariz aritua izango zen bere iloba Pedro Al­tzo eta Oskarizekin batera, mukulu eskulturak eta ohol margotuak nahastuzko egitarau misto bat osa­tzen.

Bigarren gorpu­tzean bata bestearen atzetik azal­tzen dira Santa Eulalia epailearen aurrean, emakume zaindari santuaren irudia mukuluduna eta beronen martiri­tzako irudia. Hauts‑ba­besetan, Ebanjelioaren al­detik Santa Luzia eta San Ferminen margolanak gainjar­tzen dira eta kontrako al­dean Santa Barbara eta San Martin.

Okariztarren lantegiko estiloari dagoz­kien margolanak dira: kanon luzeko irudiak, konposaketa osoa estal­tzen dutenak –hauts‑babeseko santuen kasuan–, edo trazu sendoko ar­kitek­turez uztaituriko eszenak.

Arreko erretaula. Arreko San Erromanen erretaulako margolanak, Erramun Oskarizen lanik adieraz­korren eta onenekoak gisan har­tzen dira.

Mazoneria platereskoz uztaiturik dauden lehenengo gorpu­tzeko pinturek San Erromanen bizi­tzako gertakariak adierazten dituzte: guru­tzil­tza­tzea, sutearen prestaketa, santua erregeren aurrean eta atxilo­tzea. Santuaren estatua-irudia erdieneko horma-hobian dago kokaturik. Bigarren gorpu­tzeko pinturek Birjinaren bizi­tza konta­tzen dute, Jesus Haurrarekin eseritako Mariaren eta San Joan Txiki aingerudunaren eskultura, tal­dearen al­de banatan kokaturiko oholetan. Atikoa berriz, Kalbarioaren saihe­tsetan Nekal­diaren eszenak dituela.

Armetako Erregearen emai­tza zabalaren barruan, Arreko erretaula bere al­di hel­duan koka­tzen da, 1570.a baino lehenago... Hondoak paisaiarekin bana­tzen diren errenazimentuko ar­kitek­tura handien aurrean mugi­tzen dira per­tsonaiak. Oskarizek bere ezaugarri duen giza eredua errepika­tzen du, masail-albo irtenak eta begi gorriak, gogortasun apur bat falta ez zaion keinu berezia ematen diotelarik, karikaturarako joeran.

Beste lan ba­tzuk. Leteko (Itza) Donemiliagako parrokian, San Blasi eskainian, 1554ko data duen erretaulako margolanak ertilari berari zor zaiz­kiola dirudi. Baditu San Blasen zigor­ka­tze eta martiri­tzaren eszenak eta beste santuen irudiak adierazten dituzten oholak.[67]

Esan beharrik ez da, Nafarroako erresuman banaturik ez dela erretauletako beste margolanik falta honako toki hauetan (Sarriguren, Irotz, Al­datz, Zia, eta abar.) non, badirudien Erramun Oskarizen edo bere lantegiko lagun­tzaileen eskua ikus daitekeela.

Itsasoko erretaula. Adituek Migel Bakedano margolaria Joan Bustamanterekin batera, Nafarroan Rafaelen formen sar­tzailetzat har­tzen badute ere, eta nahiz eta Itsason (Basaburua, Nafarroa) bere lanen dokumentuetako data goiztiarra izan (1546), Iruñeko biztanle izandako ertilari hau, kronologikoki mendearen bigarren erdiko manieristen artean kokatu nahiago dugu. San Pedro zaindariaren bizi­tza ospe­tsuari buruz margotu zituen Itsasoko erretaulako hamalau oholak, nafar artea az­ken italiar Errenazimentuko sor­kun­tzetara egiaz eta behin betirako ireki zeneko frogak dira.

Joan Bustamanteren eta Erramun Oskarizen estiloan aztoramendu eta margo ani­tzetatik urrutiratuz, Bakedanorengan nagusi dira lerroz­ko perspek­tiba ia guztiz mendera­tzea, konposaketan Rafaelen argitasuna, paisaiaren esparruari emaniko zabalera handiagoa eta irudien plastikotasun bilaketan, argi-ilunen arteko kontraste joko iaioa. Koadro erdia ilunpean hondoratuarekin, San Pedroren askapeneko eszenak Caravaggioren aurrerapen bat dirudi. Tamalgarria da ertilari honen dokumentuetako lanetatik Itsasoko elizako hau besterik ez gel­ditu izana.[68]

manierismo erromanistaren eraginpekotzat hartu behar da, XVI. mendearen az­ken herenean, nahiko dokumentaturiko nafar margolari ba­tzuen jarduera, besteak beste, Pertustarrak, Joan Landa eta Joan Lumbier nabarmendu daitez­keelarik.

Pertustarrek, al­di horretako euskal historian hain sarritan eman ohi den margolarien beste leinu bat osa­tzen dute.

Pedro Pertus. Tuterako Martin Mez­kita, Tarazonako katedraleko diruzaina zena eta Tuterako katedralean zegoen San Martinen kaperaren nagusiak, 1578an Zaragozan bizi zen Pedro Pertusekin tratua egin zuen, San Martinen erretaula Tourseko go­tzainaren bizi­tzari eta izen bereko Apaiz Nagusi Santuari eskainitako erretaulako margolanak egitekoa. “Ohol guztiak estilo bat bera dute, kalitate apalekoa, veneziar manierista al­derako jarrera eta margoekin eta argi‑ilun efek­tu biziekin”.[69]

Migel Pertus. Cascanteko Garaipenaren parrokian, Paulako San Fran­tziskoren kaperan oihal handi bat gorde da zaindaria adierazten duena eta 1587an Migel Pertusek margotua.[70]

Pertusen ingurukoa ere izan liteke (Joan Lumbierrekoa al­de batera ez badaiteke utzi ere) San Korellako San Migel parrokian erretaula­txoko bankua apain­tzen duen San Bartolomeren martiri­tzari buruz­ko koadroa eta delako nafar herri horretan Arte Sakroko Museoak duen beste margolanen bat ere.

Santa Mariako erretaularen xehetasuna, Antxieta, Tafalla

Iruñean eta bere eskual­dean jardun zuen Joan Landak (ez da nahastu behar belaunal­di bat lehenagoko batekin, izen bereko eskulturagilearekin) XVI. mendeko az­ken hamar­kadan eta hurrengoaren hasierakoan hartu zuen ospea. Ospe hau, hein handi batean, margolanak egiteaz gainera, eskultura-lanen eta erretaulen apain­tzaile, estofari eta margolaritzan tratuak egiten zituelako ere lortu zuen. Margolaritzan, bere estiloaren berezitasunak dira, aurreko al­dietakoak baino konposaketa argiagoak eta askatuagoak izatea, bere eskor­tzoak, gizonez­koetan nabarmen­tzen duen muskulatura eta kera indar­tsuen kontrastean emakumez­koen irudiei ematen dien dotorezia eta edertasuna.

Margolanak Tafallan. Dokumentuetako bere lanen artean, 1596an eta 1599an egindako tratuengatik Tafallako Santa Marian daude bere margolanak.

Sagrarioko margolanak Landarenak dira, baita Joan An­txietaren erretaula osa­tzen dutenak ere, Landa bera arduratu zelarik polikromiaz eta estofatuaz. Aipatutako lan hauek, 1976an eginiko zaharberri­tzearen ondoren eder distira­tzen dute, marradurak, puntea­tzeak eta arreta handiko eskemen bitartez burututako lan fina nabarmenduz. Bereziki aipatu behar dira aingeruekin, txarteletako paisaiekin eta bi­txien an­tzera perladun zerrendekin xehetasun handiz margoturiko bankuetako frisoak. Era berean, sagrarioko margolana ere fina da, zutabeartetako laukietan ager­tzen diren soin‑enbor txikietan bereziki. Landa berari zor zaio “del Miserere” izeneko Guru­tze an­txietarraren haragi­tzea ere.

Kasedako erretaula. Kaseda parrokian, XVII. mendearen hasieran jada, An­txietaren erretaula margo anizten eta urrezta­tzen zuen bitartean, Landak Santa Katalinaren erretaula margotu zuen.

Bankuan emakume santuaren zigor­ka­tzearen eszena, eliz gurasoekin izandako eztabaida eta gurpilaren miraria daude adieraziak. Erretaularen gorputz bakarra emakume santuaren martiri­tza eta gorespenaren oihal handiak estal­tzen du eta atikoan bere gorpuaren lekual­da­tzea. Atikoaren al­de bakoi­tzean, nahiz bere zeharkako simetrian, erromanista erako apostolu bat ikusten da. Zaindariaren oihal handian emakume santuaren zin­tzurra ebaki­tzea konta­tzen da eta manierismo aurreratuak berea duen handitasun eta dotoreziaz osatua da, ukitu ilun ba­tzuekin.

Balterrako Santa Maria parrokiako Santa Katalina eta Santa Luziaren erretaulako margolanaz ere gauza bera esan ldaiteke. Oholak eta Erretaulak. Eran­tsuseko (c. 1600) erretaula nagusiko lau oholak Joan Landaren estilokoak dira, eta 1611kobalioa eman zaie. Kristoren Haur­tzaro eta Nekal­diaren ebanjelioetako pasarteei eskainiak daude, baina zori­txarrez, oso egoera txarrean gordeak. Sagasetako oholak ere harenak direla esaten da, baina beste margolari batzuen partaide­tza ere ikusten da. Bi mul­tzoetan lehen aipaturiko ezaugarriak ikusten dira, ilun al­derako joera apur batez bada ere.

Dokumentatuak ez dauden An­tsoaingo erretaula nagusiko pinturak ere, Landaren margolanen bide berean topa­tzen dira. Une hartako ohituraren arabera, bankuan eta alboetako kale muturretan banatuak daude (eskultura-lanak erdirako utzita). Predelan lau irudi daude: Birjina Haurrarekin, Santa Ana Birjinarekin, San Jeronimo eta San Agustin. Kaleetako oholetan, San Pedroren bizi­tzako pasarteak; atikoan berriz, Kalbarioa; dena ere, mendearen az­ken al­deko manierista estiloan.

Ertilari beraren eskua suma daitekeen beste margolan ba­tzuk Ari­tzaleta eta Ilundainen aur­ki di­tzakegu. Baina ez da gure asmoa hemen Joan Landaren margolanen katalogo osoa agor­tzea, eta zenbatu eta estimatu ere ezin izango ditugu Nafarroan, besteak beste, Tafalla, Irunberri, Obanos, Añorbe eta abarretan urrezta­tzaile eta estofari gisa egindako lanak.

Badugu beste margolari bat ere, Joan Lumbier, Joan Landaren garaikidea dena, mendearen az­ken al­dian berez­koak diren manierismoaren ezaugarri bertsuak dituena.

Cadereitako erretaula. Cadereitako San Migel parrokian, Guru­tze Santuaren Goralpenaren erretaulan, bankuko margolanak manierismo italiartzaile erakoak dira. Margolari honen ezaugarri handiak dira konposaketa eta koloretasunak. Beronek, 1608an hartu zituen tratuz margolan hauek, Tuterako protokoloetako Ar­txibategian dokumentuetan azal­tzen denaren arabera.

Erretaula beraren beste ohol ba­tzuk guru­tzaduraren aurreal­deko hormetan gordeak dira oraindik. Litekeena da beronenak ala bestela, bere lantegikoak izatea, eliza bereko Jasokundearen erretaulako ohol gainekoak, dokumentuetan Blas Arbizukoa erretaula‑mihizta­tzailearena dela azal­tzen da.

Beste zenbait lan. Joan Lumbierrenak dira Nafarroako Cortesko San Joan Bataia­tzailearen erretaulan margotu ziren Bertuteen alegiak. Beronek 1608an tratua egindakoak dira.

Baita Cascanteko Garaipenaren elizako San Joanen erretaula eta sakristian aur­ki­tzen diren Santa Ageda eta Santa Garaziri eskainitako oholak ere.

Argetasko San Esteban parrokiako Arrosarioko Amaren erretaulako margolanak Iñiguez Angulok[71] mendearen az­ken urte horietan koka­tzen ditu, italiar al­deko estiloan. Aragoi al­deko eskolan ikasitako maisuenak direla esan daite­ke, hauetako batek Joan Lumbierren estiloa ekar­tzen badu ere gogora. Rafael­dar estiloa lehen gorpu­tzeko laukietan suma­tzen da batez ere, Birjinaren bibliografia egiteari eskainitakoetan. Lehen mailako per­tsonaiak, hondo ilunen gainean egoki argiztatuak nabarmen­tzen dira. Efek­tu hau Jaio­tza eta Haurra Aur­keztearen eszenetan bereziki bikaina eta asmatua da. Bigarren gorpu­tzean, Arrosarioko Ama Letanien sinboloak dituela, bere oinetan Santo Domingo eta Ikustal­dia irudizta­tzen diren horretan esku ezberdinez eginiko margolanak daude eta kalitatez apalagoak.

Ablitasko Santa Madalenaren parrokian italiar manierista estilo berekoak dira Kristoren Haur­tzaroko eszenak, Guztiz Garbiaren erretaulako margolanak.[72] Juan Lumbier eta Pedro Fuentesek 1625ean tratua egindako erretaula da. Hemen, Egiptorako Ihesa nabarmen­tzen da, bere konposaketa eta argi kontrasteengatik, gainerako eszenak eta konposaketaren orekak rafael­dar eragina apur bat sala­tzen dute.

Tuterako merindadean, zenbait elizetan sakabanaturik, erromanista ukitu argia duten margolanak aur­ki­tzen dira, XVII. mendearen hasierakotzat har daitezkeenak (Joan Lumbierren ingurumariakoak ba­tzuen ba­tzuk):

- Cabanillasko parrokiako sakristian;

- Cintruénigoko San Joan Bataia­tzailea parrokiako Santa Anaren erretaulan;

- Corellako San Migel parrokiako San Bartolome eta San Joakin erretauletan;

- Corellako Arte Sakro Museoan;

- Alesbeseko parrokiako San Isidororen erretaulan;

- eta Fiteroko parrokiako beste erretaula batean.

Joan Lumbierren ingurumaria ekar­tzen dute gogor, halaber:

- Tuterako katedraleko koru atzeko horma-irudiak, hil­dakoen piztuera eta Az­ken Epaiari buruz­ko gaiak dituztenak;

- baita Tuteran, Kristoren Eskolako klaustroko kaperan aur­ki­tzen den an­tzinako San Joakinen erretaulakoak ziren zenbait oholek ere, gaur egun zatikatua dagoena.

Ez dira kalitate handikoak Arabako erretauletan aur­ki daitez­keen Lehen Errenazimentuko margolanak. Hauetan, margolan herrikoi batek bereak dituen bereizgarriak gailen­tzen dira eta arte gu­txiespen horrexegatik agian, denboraren gorabeherei ihes egin dieten zati ba­tzuk besterik ez dira gel­ditzen.

Aipa­tzea merezi duten bi margolan mul­tzo Morillaskoak dira:

- Martin Oñatikoaren pin­tzelari zor zaiz­kion San Pedroren bizi­tzari buruz­ko margolanak dituena,

- eta Morillasko Subillako erretaula mistoa, 1563an enkantean emana; margolana eginda, hurrengo urtean Joan Salazarrekin egin zen tratua, 1967an delako tratua Tomas Oñate eta Andres Miñanoren eskuetara al­datu bazen ere. Gure Amari eta Kalbarioari eskainitako erdiko bi eskultura-mul­tzoak salbuetsita, gainerako erretaula, Kristoren Haur­tzaro eta Nekal­diaren misterioari, Ebanjelariei, emakume santuei eta Bertuteen alegiei buruz­ko margolan oholez osaturikoa da. Guztietan ere garaikidea den Valen­tziako eskolako ereduen imita­tzeak oso nabariak dira, hala nola, Massip‑tarrenak, eta Joan de Joanesenak.[73] Hemen aipa­tzea agian merezi duten margolan ba­tzuk egoera zatikatuan iri­tsi zaiz­kigu:

- Muniaingo San Joanen erretaulako Kristoren Bataioko adieraz­pen bat,

- Eginoko Sor­tzez Garbia,

- Gereñako Astegietako erretaulako bi Joan Santuekin Birjina,

- gaur egun Gasteiz­ko Museoan diren Añesko Jaio­tzaren eta Epifaniaren oholak, grabatuetatik Martin Vosen lanetan inspiraturikoa.

Horma‑pintura. Margolan figuratibo eta jaieraz­koa baino gehiago ugaritu zen mendearen az­ken al­di honetan halakoxe margolan-mota bat, apainketa osagarria dena eta horma pin­tzelada deritzona. Apainketa mota honen arrastoak gorde dituzten Araba al­deko elizak 39ren bat dira; ia erabat apaingarriak diren trazuetako margolanen gainjar­tze modukoak dira, margo bel­tz ala grisak, lehorrean emandako tenpera teknikaz eginak. Apaingarri berezi moduan aipa daitez­ke:

- Oteoko San Mames parrokian (1541) Martin Oñatek buruturikoak,

- Joan Elexal­derenak (Arta­tza 1569),

- Tomas Oñaterenak (Ariñiz 1578),

- Eskolunbeko koruko grisallak Joan Armonak (1541) sinaturikoak.

Mendearen az­keneko margolanetan, ba­tzuetan nolabaiteko gurari figuratiboz eginiko margo berezitasun hau, garai hartan bereziki estimatua eta preziatua zen eskulturen estofatu eta margo ani­tzen artearekin lotu behar­ko li­tzateke.

Santa Maria elizako erretaula, Markina

Ziortzako erretaula. Ziortzako (Mar­kina‑Xemein) an­tzinako Santa Maria kolegio-elizako erretaulak bibliografia ugaria du; izan ere, historialariei arreta sortu zien bere konplexutasunak, ar­kitek­tura osagaien, eskulturen, erliebeen eta margolanen nahasketa bat delako. Orain berriki, P. L. Etxeverria Goñiren zuzendari­tzapean eta Eusko Jaurlari­tzak babesturik, Euskal Herriko erretaula nagusiak azter­tzen dituen lan bikainean sar­tzeko hautatu dute.[74]

Ziortzako erretaulak baditu bankua, predela, bi gorputz eta atikoa; Hiru kale ere baditu, erdikoa eskulturaz­koa eta alboetakoak margolanez­koak.

Lehen gorpu­tzeko erdiko horma-hobian dagoen XIV. mendeko Andra Mari eta goieneko mailetan XV. mendeko Mariaren Koroa­tzea eta Kalbarioa bazter utziz, Birjinaren ohiko lau gertakariak azal­tzen dituzten alboetako lau margolan-oihalen arte kalitatea jakinarazi nahi dugu. Fran­tzisko Vazquezenak direla uste da.

Gure ustez Lehen Errenazimentua gaindi­tzen duten ohol hauen kalitatea ez da behar beste handie­tsi. Anatomian jakitun, konposaketen maisu; perspek­tiba sar­tzen eder­ki asma­tzen duen eta urrutiko urdinen erabilerarekin margo beroen koloreaniztasun harmonia­tsua, denek ere maila handiko manierista bat azal­tzen dute.

Mazoneria lana, Joan Aialarena dela uste dena ere, konplexua da, zutabeak eta harroinak dituena, tinpanoak atikoan, plateresko apaingarritako zerrenda, banda eta barroko osagai zenbait.

Ibarruriko erretaula. Hemen aipatu beharrez­ko beste erretaula­txoa Aiuriako parrokiatik (Ibarruri) ekarri eta gaur egun Elizbarrutiko Museoan jasorik dena da, Guru­tzil­tza­tzearen gaia adierazten duelarik; guztiz flamenkotzat har daiteke.

Portugaleteko erretaula. Ardura eta estimua merezi dituen beste bat, Santiago (ala “Gorostizarena”) izeneko kaperan buru izan ondoren, Portugaleteko Santa Mariako sakristian jasorik den erretaula txikia da.

Hiru ohol dituen triptiko flamenko eder bat da, eta erdikoan Birjinaren Koroa­tzea eta alboetan Jaunaren Igokundea eta Birjinaren Jasokundea adierazten ditu.

Bertako irudietan nolabait ere fintasun manierista azal­tzen da; egilea berriz, ba­tzuen ustez Guiot de Beaugrant izan zitekeen; Mem­ling‑en margolanekin lotu izan bada ere, italiar­tze ku­tsua baztertu gabe.

Mende erdiko isiltasuna. Jaurerrian sortu den hu­tsuneaz hitz egiten du Sesmerok, mendearen erdiko urteetako bertako bi margolan-mul­tzoen artean, gorde direnetan bederen (Ziortza eta Ibarruri), esaterako, Elorrion jaiotako ertilari eta eliza-apainketari zen Fran­tzisko Mendieta margolari batengana iri­tsi arte; honek mendea gainbehera doan garaian, besteak beste, “Eskumuinak Fer­nando Katolikoaren aurrean” lana egin zuen, eta ikaragarri deskriba­tzailea den koadroa izanik, bere esanahi historikoagatik gehiago estima­tzen da sor­kun­tza-lana izateagatik baino.

Probin­tzia honetan, eskulturak urrezta­tze eta koloreanizta­tze lanetan jakitun egin ziren ertilari familiez kanpo (Araotz, Olazaran, Breheville, Elexal­de), ez dugu aur­ki­tzen XVI. mende bigarren erdi horretan, benetan artez­koa den bere lanagatik gogoangarria izan litekeen inolako ertilaririk.

Balioz­korik gorde izan bada, dena ere kanpotik ekarritakoa da; zeha­tzago esanda, triptikoak ziren gehienetan ale hauek, kapitain eta almiranteek beren kapera eta elizetako al­dareak eder­tzeko asmoz Flandesko lantegietan erosi ala eginarazten zituzten aleak. Triptiko flamenko hauek, Flandesko maisu onak italiar errenazimentuko artearen eraginpe osoan zeuden garaikoak dira, XVI. mendean jada oso aurreratua zen garaikoak, alegia. Inportazio horiek, mendearen bukaera al­dera espainiar margolarien lanekin egin ziren: Luis de Morales, Grekoa eta abarrekin.

Az­pimarra di­tzagun duten balioarengatik nabarmen­tzen diren aleak.

Zumaiako triptikoak. Zumaiako parrokian San Ber­naberen kaperan, Elorriaga almiranteak eginarazi zuen triptiko bat gorde da. Erdiko oholean Guru­tzil­tza­tzea adierazten da, emailea behekoan eta bien artean San Pedro.

Honako hau XVI. mendeko margolari bat da, baina aurreko mendeko maisu flamenko handiak imita­tzen ala kopia­tzen zituena, Van der Weyden ala Van der Goes, agian. Ikerlari ba­tzuei, konposaketak, marraz­ketak eta kolorezta­tzeak Jan Joest de Calcar‑en eta baita Quentin Me­tsys‑en arrastoak ere gogorarazten diz­kiete.

Zumaiako eliza berean, erdiko etxean eskultura-mul­tzoa duen triptiko txiki batean (1,75 m x 1 m) Ikuz­ketaren eta Madalenari eginiko Ager­tzea ditu ateak gai margotuak; al­deran­tzian, aldiz, paisaian eta ar­kitek­turan duten estiloa dela eta, Van Connixloo‑renak bezala hartu diren ebanjelioko beste pasarte ba­tzuk daude margoturik.

Bergarako poliptikoa. Gipuz­koara ekarritako errenazimentuko margolanen atal honetan lanik garran­tziz­koena, inolako zalan­tzarik gabe Bergarako San Pedro parrokian jaso den poliptikoa da (sakristian gorderik dena); hala ere, ezer ere ez dakigu jatorriaz, egileaz eta bere funtzioaz.

Baditu hiru kaleetan bedera­tzi ohol; erdiko ohola desagertua da. Ohol bakoi­tzak 0,66 m x 0,61 m neur­tzen du. Emaileak eta beren familia handia ikusten direnak dute arte baliorik handiena, eta erditik gertuen daudenak dira. Besteak, San Gregorioren Meza izan ezik, uler­tzen zailak diren gaiak dituztenak, kalitatez apalagoak dira.

Orain­tsu ezagutu dira oholetako gaiak: San Migelen Gargamo Mendiko elezaharra. Gauza jakina da erretaulako zaindaria Goiaingeru Santua zela, gaur egun XVII. mendeko San Pedroren taila batez ordez­katurik, erdiko horma-hobian.[75] Apostoluen irudiak dituzten predelako ohol­txoak bereziki balio­tsuak dira. Poliptiko honek enkoadratze gotikoa du; XVI. mendeko laugarren hamar­kadan datatua da eta ziurtasun osoz ez bada ere, Van Orley‑rena dela uste izaten da.

Bertako ertilariengan delako lanak sortu dezaketen eraginagatik bederen, kanpotarren eskua duten eta aipa litez­keen lanak dira:

- Elgetako triptikoa. Nahikoa zahar­kitua;

- Haurra duen Birjinaren ohol bat. San Telmo Museoaren jabegokoa da, Gerard David‑en ingurukoa (lehen esan bezala) ez bada, aipatutako Van Connixloo‑ren lantegikotzat har daitekeena, eta beste bi (Museo berekoak) XV. mendeari dagoz­kion San Joanak adierazten dituztenak.

- Loiolako Deikundearen ohola. Berri gehiago badugu Loiolako Dorre­txeko An­tzinako Otoiztegiko Deikundearen ohol txikiaz, jakin, bai baitakigu Erregina Katolikoak bere dama zen Araoz­ko Madalena andereari Loiolako lehensemearekin ez­kontzera zihoala egin zion ez­kon­tza-oparia zela. Joan Prevost margolari flamenkoarena dela esan izan da.

- Aizar­nako triptikoa. Aizar­nako parrokian gorde den triptikoa interes eta kalitate berezikoa irudi­tzen zaigu. Kristoren haur­tzaroko gaiari hel­tzen diolarik, erdian ohol handian Ar­tzainen Gur­tzari buruz­ko lana erakusten du eta saihe­tsetako ateetan, berriz, al­de bakoi­tzean Jesusen Haur­tzaroko bi irudi.

Marraz­ki eta kolorezta­tzeek sentiberatasun manierista bat erakusten dute (c. 1540) eta ertilariak (Anberesko Aer­tsen‑en ingurumariaz pen­tsatu izan da) oso konplexuak eta per­tsonaietan abera­tsak diren eszenak iaiotasun berezi batez osa­tzen asmatu zuen. Oholen kontrako al­dean (beste eskuren batek margotuak), emaile bikotea ikusten da, gizona zal­diz­ko Santiagok babestua eta anderea Alexandriako Santa Katalinak.

- Donostiako San Telmo museoan. Donostiako San Telmo Museoak gaur egun dituen inportaturiko margolanen artetik flamenko jatorriko ohol ba­tzuk ere az­pimarra daitez­ke, hala nola:

- XVI. mendearen hasierakoa den Veronika

- eta Mahasdun Birjina, Gerard Daviden jarrai­tzaileren batena izan daitekeena,

- Susana Garbia izenekoak XVI. mende betekoa dirudi;izan ere, italiar arte klasikoan zaletua den flamenko bat suma­tzen da (Jan de Me­tsys, agian).

Pierres Picart. Oñatin lan egiten zuenean Gaspar Tordesillasen eragina nolakoa izango zen lehen ere hitz egina dugu. Pierres Picart‑ek hiribil­du honetan egin zituen eskultura-lan garran­tzitsuen aurrean ere gel­ditu izan gara. Dokumentuetatik dakiguna da ertilari hau Nafarroan eta Araban lan egina zela eta az­kenik Uhar­te Ara­kilera etorria zela bizi­tzera.[76]

Uharte Arakileko erretaulak. Han urte ba­tzuetan bizitua izango zen, 1574an, gorde ez diren hiru erretaulen tratua egin bai­tzuen, eta lagun­tzaile tal­de batekin [77] erretaulako eskultura-lanak zizelka­tzen hasi. Erretaula hau beranduago askatu eta beste rococo batez ordez­katu zen; baina, hala ere, an­tzinakoaren eskultura-lanak jaso egin ziren. Nekal­diaren erliebeak Picart eta bere lagun­tzaile Pedro Fran­tziskoren eskuz eginak direla jo­tzen dira eta Haurra duen Birjinaren eskultura, Salomeren erliebea eta emakume santu ba­tzuen irudiak berriz “Fraidearenak”.

Agurainen ere lan egin zuen Picartek, Uharte Arakil­dik ez oso urruti; hemen herritartu eta bere alaba, berehala hitz egingo dugun Lope Larrea eskulturagilearekin ez­kondu zuen. Hemen aipa dezagun, Picarti urte luzez bizi izanak estilistiko mailan gara­tzeko aukera eman ziola Erromanismorako trantsizioari hel­duz. Prestaketa­txoren bat ere bazuen horretarako, zeren eta, irudien mugimenduan, oihalen tolesturetan eta ilajeak trata­tzeko eran Berrugeteren eragina suma daiteke.[78]

Domingo Segura. Mendearen bigarren herenean lehen Errenazimentuari leialtasuna gorde dion eskulturagile da eta izena gogoan jaso behar zaio.

Tuterako Santa Maria Madalenaren erretaula nagusiko enkantean eskain­tzak egin zituzten maisuak beste ba­tzuk izanik ere, egiaz 1552.etik aurrera hura egin zuena Domingo Segura izan zen.

Aurreko atalean aipatua dugu mazoneria-lana platereskoa duen erretaula honek badituela bankua, lau gorputz, eta atikoa, bost kale eta lau kalearte. Angeluzuzenak diren etxeak garai hartako al­dareetan ohikoak ziren santuen irudiz beteak daude: Apostoluak, sartal­deko Eliz Guraso Santuak eta beste gizon eta emakume santuak, erdiko kalean berriz, Guru­tzil­tzatuaren irudiak, Ecce‑Homo bikain eta berezi bat eta az­kenik, Madalenaren Jasokundea aingeruz inguraturik.[79]

Lan honek, Weiseren ustez, Tuterako San Nikolas elizaren hegoal­deko zatiko sartal­deko kaperan gorde izan den erretaula txikiaren arrastorik badu. “Horrela izatekotan, ertilarien artean Domingo Segura sartu behar­ko li­tzateke; zeren eta mendearen erdia igaro arte, luzez iraunarazi bai­tzuen Joly eta Forment‑en Zaragoza al­deko tradizioa: Errenazimentuaren hasierako fasean sustraitu zen estiloa”. Horrexegatik, egoki iruditu zi­tzaigun aurreko atalean Tuteran Domingo Segurak burutu zuen lana aipa­tzea.[80]

Pontrubeleko Pedro. Mendearen erdial­de horretan norabide nagusi erakusten zuen beste eskulturagilea Tabarreko (Nafarroa) al­dare nagusian behe al­deko erliebeak landu zituena da. Litekeena da lan horregatik eta Ez­karozen San Erromanen erretaula hasi zuelako soilik ezagutzen zen Pedro Pontrubel izatea.

Zalan­tzarik gabe mendearen az­kenekoak diren goieneko gorpu­tzetako eskulturen kontrastean, Tabarreko Pontrubelen lanak aurreagoko estilo bat ekar­tzen du gogora, gorpu­tzen liraintasuna eta mugimenduen urduritasun ñabardura zalearengatik ere.[81]

Euskal probin­tzietan badira, Joan Aiala II.aren kasuan ikusiko dugun bezala, espresibismoaren al­dera gara­tzen diren eskulturagileak. Zera esan nahi du honek, Lehen Errenazimentuko korrontea ez zela bat-batean eten, ezta mendearen erdia igaro izanagatik ere.

Baskoniara, bestal­de, Valladoliden Berruguetek adierazten zuen korrontea eu­tsiezinez­ko indarrez iri­tsi baino lehen, Briviescan Lopez Gamiz eta An­txietaren lanaren bitartez soilik azal­du zen korrontea izanik, beste eragin ba­tzuk bar­neratu behar­ra iritsi zen.[82]

Euskal probin­tzietako artea, XVI. mendearen bigarren herenean, Errioxatik, Gaztelatik eta Europa iparral­detik datozen eraginen arragoa da. Argi dago kanpoko eragin horiek Gasteizera eta Arabako Errioxara iritsi zirela, eta han Ortega Cordova burgostar ertilariak bistaratu zituen, izan ere, harena da Fontechako erretaula (1539).

Europatik ertilariak ere iri­tsi ziren, flandestarrak batez ere, eta artean motel zebilen errenazimentuko eskulturaren garapenean laguntza izan ziren. Atzerritar horien artean merezi du nabarmen­tzea:

- Pedro Borjesek (Brujasen jaioa izango zen agian, Barrio Lozak Biz­kaia al­deko jatorria ematen badio ere), 1548an bukatu zuen Arriolako elizako erretaula plateresko eder eta aztoratua eta Amorotoko San Martin elizako beste erretaula xumeago eta baita manieristagoa denaren egilea ere izan zen;[83]

- eta Beaugrant‑tarrak eta Ar­nao Bruselakoa, halaber; laster batean Joan Aiala II.a eta Andres Araotz bertako ertilariek ordez­katu zituztenak; hauek beste horien estiloaren jabe eginik, gerora Euskal Herri eta Nafarroa osoan hedatu zuten. Berauek dira gerora pixkanaka lasaituz joan zen euskal eskultura manierismo espresibista moduan nabarmendu dutenak, ondoren italiarturiko Gaztelaren bitartez, uhol­de erromanista bilakatua.

Euskal Herrian izan zuten jardueragatik gehien axola zaiz­kigun Beaugrant‑tarrak hiru dira: familia-mul­tzoaren buru zen Guiot, Joan bere anaia ere, nafar euskal­dun gunean errenazimentu plastikoan per­tsonaia gailena izan zena, eta hirugarrena, Mateo izenekoa, aurrekoen iloba.

Guiot. Guiot Beaugrant 1526an jada Flandesen agirietan azal­tzen da eta Brujasko tximinia sonatua berari zor zaio (1529‑1532). Ez­kondurik etorri zen Euskal Herrira eta Bilbon finkatu zen (1533).

Barrio Loza irakaslearen iritziz, Beaugrant‑tarrei[84] eskainitako oinarriz­ko monografiaren arabera, jasoa den diseinuan agertzen da 1533.etik 1546.era Bilboko katedralean desagerturiko erretaulan lan egin zuela; eta Guiot‑en estiloaren aztar­nak ikusten ditu lan horretatik geratu diren zatiren ba­tzuetan. Katedraleko Guraso Santuen lau estatuak bereak izan daitez­ke. Bestetik, San Anton elizako Errukia berea dela dio Weisek.

Guiot Beaugrant‑en artean Gaztelako manierismoaren eragina eta bereziki Berrugueterena nahikoa agerian azal­tzen da. Portugaleteko Andre Mariaren erretaula Nagusia. Dokumentaturiko bere lehenengo lanaren tratua 1549an eginikoa da.

Mul­tzo handi bat da, harriz­ko zokaloa, bost solairu, hiru kale eta atikoa, Kalbarioa ordez­ka­tu duen Hirutasunarekin. Bost gorpu­tzen kale-tartetan Ebanjelarien, Apostoluen eta Eliz Gurasoen estatuak daude. Gauza jakina da Deikundearen, Jasokundearen eta Hirutasunaren erdiko eszenak Guiot Beaugrant‑enak direla. Gainerakoei buruz, berriz, gu­txienez bi estiloetakoak diren susmoa azaldu dute azter­ketek. Eskuin al­deko eskulturetan Guiot Beaugrant‑en lantegiko tradizioa nabarmenki azal­tzen da: kanon oso luzeko irudiak, jarrera koloka eta aztoratuak, aurpegietan edertasun klasikoa eta tolesdura txiki eta biguneko janz­kerak. Barrio Lozaren ustez, Guiot eta Joan Beaugrant‑en lantegiko eskulturatzat hartu behar dira.

Ez­ker al­dean, berriz, lehortasun handiagoko irudiak gailentzen dira, sakonuneak dituzten aurpegiak eta tolesdura gogorreko soinekoak. Georg Weisek ere iri­tzi bera adierazten du “gorpu­tzen liraintasun gotikoranzkoa” ikusiz.[85] Eta agirietan erretaula horretan Joan Aiala II.ak esku hartu zuela azal­tzen denez, bi historialariak ados daude ez­kerretako eskulturak hark eginak direla esaterakoan.

Portugaleteko Andre Maria elizako Erregeen erretaula. Portugaleteko eliza berean, alboko kapera batean dagoen Erregeen Gur­tzako erretaula txikia ere Guiot Beaugrantena izan daiteke, kanon luzea, toles zabaletako soinekoak eta Birjinaren aurpegi luzea azal­tzen baitira irudietan.

Balmasedako al­darea. Gu­txi gorabehera 1545 al­dekoa izan behar du Balmasedako San Seberinon, kaperako Santo Kristoren al­dareak, Guru­tzil­tzatuaren ondoan, Kalbarioetan ematen diren irudi normalak ikusten baiti­tzakegu. Egia da Guiot‑en lanetan zokaloko irudiak normala baino kanon mo­tzagoa dutela, eta tal­deko langileenak bizan daitez­keela; baina, lantegiko nagusiaren eskua berriro azal­tzen da Kristoren irudian eta Birjinaren eta San Joanen eta San Pedro eta San Andres eta apostoluen aurpegi luze eta iharretan. Horietan, berriz, “gorpu­tzen liraintasunean, sakonuneak dituen tailan, mugimenduen gehiegiz­ko kontrastean, izurdura finean eta tolesen pilpira apeta­tsuan manierista al­derako joera garbia ezagut daiteke”.[86]

Ziortzako erretaula. Beaugrant‑en lantegitik irten zen, datarik ez duen arren, 1540 eta 1550 bitartekoa izan daitekeen Ziortzan Kolegio-elizan dagoen Irusta abadearen kaperako erretaula ere. Hemen Nahigabeetako Birjinaren eszena tailatu zen, eta, ezaugarrien arabera, ba­tzuen­tzat Guiot Beaugrant‑ena edo bere iloba Mateorena da eta beste ba­tzuen­tzat, aldiz, Joan Aiala II.arena izan daiteke.

Jasokundeko erretaula nagusia, Bilar

Bilarreko erretaula. Arabako Errioxa osoan zalan­tzarik gabe Guiot Beaugrant da erromanista aurreko erretaularik hoberena den Bilarreko erretaula hasi zuena. Maisua, 1549an zendu zenean, hainbat maisuren bitartez bukatu zen erretaula interesgarri hau: Joan eta Mateo Beaugrant, Andres Araotz eta Ar­nao Bruselasen bitartez, hain zuzen.

Gotiko berantiarrean eraikitako elizako al­dare eder honetan oso argi ikusten da Ez­karaiko Errukiaren erliebeekin eta, beronen bitartez, manierista flamenkoaren estilistikako tal­de osoarekin duen zerikusia. Artean haren ar­kitek­turaz­ko egitura platereskoa izanik eta eskulturaz­ko xehetasunengatik Bilarreko erretaularen jatorria 1549‑1560 urte al­dera koka­tzeko aztar­nak direla pentsatu behar da; urte horietan bertan bukatu­tzat eman zen Portugaleteko al­darea ere. Beaugrant‑tarrek, gu­txienez, 1548an hasi zenetik 1550era arte gidatu zuten lan hau, gero Andres Araotz gel­ditu zelarik arduradun 1559ra arte.

Erretaulak baditu zokaloa, bi solairu, hiru kale eta lau kale-tarte, eta hiru etxe atikoan. Erakusgai jarria den ikonografia garai hartako al­dareetan ohikoa zenari dagokio: Kristoren Haur­tzaroko eta Nekal­diko eszenak, santuen irudiez tartekaturik.

Iker­keta estilistikoak dioenez, badirudi Beaugrant‑enak direla eskuin al­deko irudirik gehienak; aldiz, ez­ker al­dekoak Arao­tzenak, Jasokundekoaren irudia berea delarik hazpegiengatik.[87]

Mar­kinako erretaula. Hauxe izango da, bada, Mar­kinako erretaula handia aipa­tzeko garaia. Jarduera luze eta korapila­tsua izan zen; eta Birjinaren eta Kristoren (Haur­tzaro eta Nekal­di) misterioei, ebanjelariei eta gizaseme eta emakume santuei eskainitako 36 etxe­txotan kokaturik dauden lan ugari hauek ez daude nahiko dokumentatuak. Errioxako imajinagilea zen Diego Ruizekin, Martin Basabe Aulestiakoarekin eta Joan Beaugrant‑ekin loturak aur­kitu zaizkie. Nolanahi ere, estilo espresibista garbia duten zenbait erliebe badirudi az­ken honenak direla.

Beste lan ba­tzuk. Beaugrant‑en lan eta estiloaren azter­keta oso batek, batez ere, Errioxan egin ziren beste lan asko baitaratu behar­ko lituz­ke, esaterako:

- Sonsierrako San Bizente,

- San Esteban eta Abalosko Santa Maria,

- Cañas‑ko Santa Maria,

- eta Ez­karaien,

- baita Biz­kaia eta Nafarroako (Lapoblacioneko Meanon eta Buston) beste elizetan ziur asko esku hartu izandakoak ere.

Logroñon finkaturiko flandestarra zen Ar­nao Bruselas‑ek izan zuen partaide­tzaren bat, aipatu dugun bezala, Bilarreko erretaulan. Hispaniar Errenazimentuko imajinagilerik hoberena da eta irudien liraintasuna, ilajea eta bizar landuak, asal­durazko jarrerak eta janz­kera biziengatik bereizten da.

Weisek atal luze bat eskain­tzen dio Ar­naori eta erretaulokin lo­tzen du:

- Alberiteko San Martin (Logroño)

- eta Jauregiko Santa Maria (Logroño)

- eta Genevillako edo Genevillako (Nafarroa) erretaulekin.[88]

Erdiko horma-hobian Santa Kolomaren taila berezia nabarmen­tzen den Angostinaren erretaularekin ere lotu izan da (c. 1550), beronek garran­tzi berezia du, Arabako eskulturaren barruan alerik ederrenetakoa delarik, bere aurpegiaren adieraz­kortasunari erromatar manierismora gertura­tzen duen jarrera barea kontrajar­tzen zaiolako.[89]

Bereziki Errioxa, Araba eta Biz­kaiko al­derdietan lan egin zuten ertilari atzerritar hauen izendapenari Nafarroan herritartu zirenak eran­tsi behar zaiz­kio, besteak beste, Jorge Flandeskoa, nafar manieristen atalean beranduago gogoratuko duguna nabarmen­tzen da.

Andres Araotz, Gipuz­koako Oñatitik kilometro gu­txira, hegoaldean dagoen bere izeneko herri txiki horretan­txe jaio izango zen. Baina bere bizial­dian hainbat lekutan herritartua izan zen (Gasteiz, Genevillan...), bere langin­tzak Nafarroako, Arabako eta Gipuz­koako beste puntu ba­tzuetan “bertako” biztanle gisa sina­tzera behar­tzen bazuten ere.

Araotz da Valladolideko korrontea ongien adierazten duena, Errioxan Burgos al­dekoarekin eta Forment‑enarekin el­kar­tzen denean. Bere estilo berezian Berrugueteren arrastoa Gaspar Torresillaskoaren bitartez hartua izango zuen. Bestetik, ez da erraza, kasu bakoi­tzean Ar­nao Bruselakoarengandik zerk bereizten duen nabarmen­tzen.

Euskal eskulturagile handi honen jarduera zenbait lekutan dokumentatua dago: Bilarren, Genevillan, Lapoblacionen,orregatik agian, ezaugarri zaiz­kion bere estiloko zantzu ba­tzuk hain konplexuak ez diren beste erretaula ba­tzuk begira­tzetik atera behar­ko genituz­ke, esaterako, Gipuz­koakoan bereak dituen lan ba­tzuetatik: Zarau­tzen, Aian eta Oikian.

Aiako elizan jardun zuen 1554.etik 1556ra arte. Lan bat buka­tzen atzeratu egin zela-eta, 1559an epai bat izan zuen eta, bera 1563an hil zenean, artean ez zen bukatua izango. Oso litekeena da atzerapen horren arrazoia beste lan baten tratua izatea, agian, 1597an zori­txarrez sute batek iren­tsi zuen Getariako elizako koruko aul­kiteriarena. Arao­tzek “bertako” jarrai­tzen du Aian, (1561) bitartean, Genevillan eta Lapoblacionen hitz emanda dago.

Genevillako erretaula. Genevillan egon izana dokumentuetan azal­tzen denez, San Esteban parrokiako erretaula bikaina berea obratzat har­tzeko froga izan behar­ko lukeela dirudi; nahiz eta egilea Ar­nao Bruselakoa dela proposa­tzen duenik ere baden.[90] Lehen gorpu­tzeko erliebeak Andres Araoz­koarenak edo bere lagun­tzaile minenenak izan behar dute: ar­ku eskar­tzakoetan hirunaka bil­tzen diren Apostoluak eta zaindariaren bizi­tza eta martiri­tzari eskainiak diren bigarren gorpu­tzekoak. Erdiko etxean dagoen lehen martiriaren eseritako irudia da Ar­naoren obratzat har­tzen dena, klasikoena dela-eta.

Lapoblaciongo erretaula. Lapoblaciongo Jasokundeko parrokiako erretaula nagusia ere, tradizioaren arabera, Andres Araoz­koaren obratzat hartu izan da. Edergarri platereskoz egokitutako egitura da, zokaloa, hiru gorputz, hiru kale, bi kale-tarte eta hiru gorpu­tzetako atikoa dituelarik. Ikonografiak erliebeak nahasten ditu eskultura solteekin. Estilistikaz Genevillakoekin duen an­tzagatik Andres Araoz­koa eta Ar­nao Bruselakoaren inguruan kokatu izan da. Lanaren zatirik handienaren egilea bi ertilari hauetan bigarrenarena dela esatearen al­deko azal­du da kritikarik berriena.[91]

Bilarko erretaula. Arao­tzek Arabako Bilarren esku hartu zuela esana dugu jada, Guiot Beaugrant‑en herio­tzan, bere erretaula bikaina buka­tzeko lana bere ardurako eginez. Zeruetara Jasotako Birjinaren erdiko irudian ezagut daiteke bere eskua eta ez hor soilik, zeren eta, gure ustez berea baita erdiko ar­kuaren ar­ku-artea bete­tzen duen Deikundearen eszena, bederen. Eibar­ko erretaula. Arao­tzi zor zaio Eibar­ko San Andres elizako erretaula nagusiaren zati bat. Izugarriz­ko tramankulu horretan zokalo txiki baten gainean zaz­pi kale dituzten (erdikoa bar­ne) lau gorputz eta atiko bikain bat al­txa­tzen dira. Angeluzuzenak dira horma-hobiak eta zutabe klasikoz bereizirik daude. Eskulturari dagokionez, Araoztarren lana, beheal­deko taila ikusgarriak egitea besterik ez zen izan.

Lehenagotik dokumentatuak diren lanekin al­deratuz gero, azter­keta estilistikoak ziurtasun hau ematen du, bankuko eskulturak baino ez direla Andres Arao­tzenak, eta bere seme Joanenak, berriz, erlaitz gainetako eta bigarren gorpu­tzeko erliebeak. Andres Araotz. Kristoren Nekal­diko eszenak dituen bankuko erliebe txikietan eta lehen gorpu­tzeko Apostoluen irudi zoragarrietan ezagu­tzen da aitaren eskua. Andres Araoz­koarengan Berrugueteren eragina suma­tzen da, baina ez zuzen-zuzenekoa, Ar­nao Bruselakoaren bitartez jasotakoa baizik.[92]

Hala ere, Ar­naorekin an­tzekotasunak baditu ere, giza irudia lan­tzeko hain modu per­tsonala duenez, Mª Asunción Arrazolaren ustez, erraz samar ezagut daitez­ke bere lanak: buru hezur zabal eta hezur­tsuak, ile nahasi eta kiz­kurrak, esku eta oinetako zainen erliebe nabariak eta tolesdura ugari eta meheak ager­tzen badituzte ere, beti egiaz­ko gorpu­tzak garden­tzen dira, janz­keretako tolesdurak jada erromanismoaren ezaugarri diren baliabide guztiz plastikoen min­tzaera horren bila abiatu balitz bezala da. Joan Araotz. Beherenean, bankuko erliebeen Sorrerako lehenengo gertaerei eskainitako estiloa (Adan eta Evaren, Kain eta Abelen eta abarren kreazioa) bere seme Joan Arao­tzena dena, ezberdin samarra da.

Bere gorputz biluziak indar eta errealismo nabarmena dute bar­nean, bere aita Andresen lantegian ikasitako modela­tze sendoak dira, baina jan­tzien tolesdurak sinpletu egiten ditu eta bere per­tsonaiak hondo lauetan nabarmen­tzen uzten, espazioaren antolaketa trebezian ezintasun baten ezaugarri bat bezala har litekeena,[93] baina konposaketaren argitasun al­deko errenazimentuaren gustutik gertuago dagoen sentiberatasun baten zeinua da.

Zarauz­ko erretaula. Andres Araoz­koa, 1560tik aurrera Zarauz­ko erretaula nagusiaz arduratuko da. Eibar­koaren an­tzekoa da bere ar­kitek­tura: erlaitz gaina, banku zabala, lau gorputz, bost kale eta atikoa; ia ez du plateresko zan­tzurik. Errenazimentu oso aurreratu bateko sarrera da. Agirietan azal­tzen da erretaula hau Araoztarrek egina dela.[94]

Erlaitz gain bezala balio duen frisoko erliebeak, bankuko zati ba­tzuk eta Jasokundearen erdiko tal­dea Andresenak direla erakusten du estiloak. Nekal­diko gertaerak konta­tzen dira erliebeetan. Irudien konposaketa trinkoek, adieraz­kortasun al­deko joerak, per­tsonaien mugimendu aztoratuek, soinekoen tolesdurek eta eskor­tzoren ba­tzuk baieztatu egiten dute izendapen hori.

Jasokundearen (aingeruz inguraturiko Birjina) erdiko mul­tzo handia, eta eki-santuko ni­txoaren saihe­tsetan dauden Moises eta Eliasen bi irudiak ere maisu handiarenak direla dirudi –jatorriz­ko lanak desagertua izan behar du.

Andres hil zenean, haren seme Joan arduratu zen lanak aurrera eramateaz, baina amaitu gabe utzia izango zuen, hirugarren gorpu­tzetik gora atikora arteko eskulturak kalitatez maila apalagokoak dira eta XVII. mendeko eskulturagileenak bezala hartu behar­ko dira (agian Domingo Garoa, Diego Mayora eta abarrenak).

Oikiako erretaula. Oikiako herri txikian orain­tsu zaharberritu dute San Bartolomeren erretaula ederra. Hari buruz­ko dokumenturik ez dugun arren, Andres Arao­tzena dela baieztatu ahal izateko adinako egitura-zan­tzu ikonogra­fiko erakusten du. Erdiko kalean, lehen mailako egitura txikia da eta zaindariaren estatua bat erakusten du, ederra da baina bete­tzen duen tokirako propor­tziorik gabea, uste izatekoa da erretaula baino beranduagokoa dela; Kalbarioa gainean eta Betiereko Aita atikoan. Lukas eta Mar­kos ebanjelariak alboetako bi kaleetan eta San Bartolomeren martiri­tzako lau eszena goieneko bi gorpu­tzetan.

Plateresko al­dia gainditu zela eta XVI. mendearen bigarren erdian gaudela erakusten du mazoneriak. Zaindari Santuari eskainitako goi-erliebeek oso nabarmen sala­tzen dute Andres Arao­tzen estiloa eta hauetan igartzen da: bizitasuna adieraz­penetan, tolestura ugari eta meheak irudiztaturiko per­tsonaiengan eta adats uhol­de­tsuak. Uste izatekoa da lan hau, eskulturagilea Aiako San Pedron bizi eta lan egin zuen urteetan (1554‑1563) tailatua izan zela.

Bustoko erretaula. Bustoko erretaula nagusian ere Arao­tzen eskua ikusi behar dela dirudi Nekal­diko irudietan gorpu­tzak garden­tzen dituzten oihalak, ilaje kiz­kurrak eta, oro har, per­tsonaien mugimendu aztoratuen espresibismoa gogoan har­tzen badira. Gauza bera esan daiteke Armañan­tzasko elizako erretaula txikiaz.

Sagrarioak. Gasteizen bizi izandakoa izanik, zalan­tzarik gabe, Araba al­deko zenbait elizetako sagrarioak ere bereak dira, hala nola: San Erroman, Cortes, Apinaiz, Bikuña.

San Pedro elizako erretaulako xehetasunak, Itsaso

Andres Arao­tzen lorra­tzean kokatu behar­ko li­tzateke jaio­tzez Urre­txuarra zen Joan Lizarazu eskulturagilea, Pedro Lizarazuren anaia, lehen Mer­kado Zuazola go­tzainak agindutako lanak egiten Oñatin topatu duguna.

Gipuz­koako Itsasoko erretaula. Agirietan Joan Lizarazurena denik gel­ditu da zerbait: Itsasoko erretaula, mendian dagoen herri txiki honetako San Bartolomeri eskainitako elizak erretaula eder bat du, 1575ean dataturikoa, baina mazoneriaren arabera, mendearen erdial­dera eraikia izan behar zuen, zeren eta jada zutabe klasikoak azal­tzen badira ere, gehiago dira osagai platereskoak: maskorrak, kalostrak, aingeru buru­txoak, gruteskoak.

Errezilgo erretaula. Andres Arao­tzen talentuak Euskal Herrian sortuko zuen miresmenaren bitartez ziur asko, Berrugueteren eragina suma­tzen da Errezilgo (Gipuz­koa) San Martin parrokiako alboetako bi erretauletan. Baina, txiki samarrak dira. Bietako bat San Pedrori eskainia dago, zaindariaren irudi handi bat erdiko ni­txoan duela; bestea, Birjinari eskainia, 1562ko data ematen duen idaz­kuna duela, Martin Arbizuk eginiko obratzat hartzen da dokumentuetan. Honetan, Haurrarekin dagoen Birjinaren erdiko estatua eta Santiago, San Joan Bataia­tzailea, Santa Barbara eta Santa Luzia dituzten erliebeak bikainak dira eta egileari Andres Arao­tzen estiloaren an­tza hartzen zaio.

Kristoren Nekal­diaren historia, XVI. mendearen lehen erdian kristau herriaren jaiera edo debozioa erdigunera ekarri zuen gaia izan zen, XV. mendean Europan zehar hedatu zen “devotio moder­na” delakoan goiargitu edi inspiratu ziren idaz­le espiritualen eraginez ziur asko. Jaiera honek kristau hunkiberatasunaren sakoneko gai hauei buruz­ko gogoeta eska­tzen zuen, guru­tzil­tzaturiko edo hil­dako Kristoren adieraz­penaz gain, baita erretaula-mul­tzoez kanpo Errukiaren gertakaria ere. Gotiko berantiarrak berea zuen xamurtasun trinkoa, Errenazimentuko aurrelarien­tzat zenbait gorputz biluzi eta jan­tziak konposaketa pilatuan adierazteak zuen erakarmenarekin el­kar­tzen zuen gaia zen.

Euskal Herrian gorde diren halako eskultura-motak ez dira gu­txi, zalan­tzarik gabe, arte balioa duten erliebeak, gehienetan. Hauetako zenbaitetan Andres Arao­tzen oroi­tzapena esna­tzen da berez. Gogora di­tzagun ba­tzuk:

- Az­peitiko Sebastian Soreasuko parrokian, alboko kapera batean gur­tzen den Kristo;

- Her­naniko San Joan Bataia­tzailea parrokian aur­ki­tzen da, agian konposaketa eskasagoko bat duena.

- Zalan­tzarik gabe aipatu hauek gaindi­tzen dituena Her­naniko parrokia berean al­dare aurrean kokaturik bukatu zuena: Eroslearen gorputz hilaren gainean pila­tzen den errukiz­ko tal­dearen erliebea da, ohiz ­kanpoko laztasun sakona eta konposaketan edertasun handkoa.

Elgetako erretaula. Elgetako Santiago kaperako erretaula gogora­tzeko lekua eta unea den ez gaude oso seguru; agian, hobe izango li­tzateke beranduxeago, Joan An­txietaren lanekin batera azal­tzea.

Mendearen bigarren erdiko lehen urteetan egina dela dirudi; izan ere, ar­kitek­turak atzean utziak ditu fantasi platereskoak, eta mazoneriaz­ko ohiko zutabe il­daskatuek eta kapitel jonikoek, nahiz hiru gorpu­tzetako eskultura solteek italiar manierismora garama­tzate zuzenean. Weisek nahiz Camon Aznarrek[95] Nafarroa Inkisidorea lanaren nagusia izanik, nafar lantegiren baten ekarpena dela iradoki­tzen dute.

Nolanahi ere, harri­tzekoa gerta­tzen da bertako historialariek erretaula hau hain gu­txi ikertu izana eta, gure ustez, baita merezi duen estimu handia azal­du ez izana ere.[96] Gure iri­tzian eta dastamenerako, behereneko bi gorpu­tzetako ni­txoetan irudikaturik dauden lau santuen (San Santiago, San Andres eta San Joan Bataia­tzailea eta beste bat, ezezaguna) contraposto ausartak, gorpuz­keren eta janz­keren modelatu oreka­tsuak maisu handi bat ager­tzen dute. Orain berriki eginiko dokumentu batek[97] Migel Llorente eskulturagilearen izena eta lan-tratuaren data ematen digu: 1564.

Euskal Herriko eskulturaren historian, arreta berezia merezi duen ertilaria dugu arabar hau, ez bere lanen berez­ko balioagatik soilik, baita espresibismo tradizionalaren eta birjaio­tzen ari den italianiza­tze inbasorearen el­kartasunaren trantsizioa mar­ka­tzeagatik eta sormen sentiberatasuna Baskonian korronte erromanistaren egonkortasunerantz joanaraztegatik ere.

Joan Martinez Aiala “zaharra” izenetik bereizi egin behar da, aita baitzuen berau; 1526an jada, Mar­kina‑Xemeingo erretaula handian lanean baditu tailari eta margolari gisa ari zeneko dokumentuak: Tuiuko (c. 1540) Santa Anako erretaula ere zor zaio.

Joan Aiala II.aren lehen urra­tsak. Joan Aiala II.a oso gaztetan hasi zen bere langin­tzan, zeren eta Aberasturin aur­ki­tzen bai­tzen lanean 1531rako, eta horren jarraian, Arabako zenbait tokitan gomendatu erretauletan. Ikusia dugun bezala, 1536ko uztailean Oñatiko parrokiako Errukiaren kaperako erretaulan esku hartu zuen.

Biz­kaian lan egiten zuen 1543an, Ziortzako Kolegio-elizako erretaularen mazonerian; on Diego Irusta abadearen hilobian ere jarduna izan behar zuen.[98]

Era berean, Mª Asunciónen iri­tzian, oso litekeena omen da Aialak Itziar­ko erretaulan ere esku hartu izana, Oñatiko Errukiaren kaperako erretaulako panelak gogorarazten dituen zenbait erliebe badituenez.

Joan Aiala II.ak bere anaia Fran­tziskorekin batera eginikotzat har­tzen da, Berrogei eta hamarreko hamar­kadan bukatu zen Domaikiako (Araba) elizako erretaula mistoa.[99]

Joan Aiala II.ak Beaugrantarrekin batera jardun zuen Portugaleteko erretaula nagusian urte horietan. Ordurako Gasteizen bizi zenez, urteak joan ahala etsi‑etsian espresibismora ireki­tzen ikusi zen.

Katadianoko erretaula. Garai hartan Gasteizen bizi zen eta urteak joan ahala ikusi zen espresibismo al­dera ausardi­tsu ireki­tzen. Honen lanik garran­tziz­koena da Katadianoko santutegiko erretaula nagusia, dokumentuetan egiazta daitekeena. Hirurogeiko hamar­kadan eginiko erretaula hau bereziki garran­tzi­tsua da zenbait arrazoiengatik: Aialaren lanen artean, agiriduna, berau bakarra delako, gorde diren lanen artetik; fantasiaz­ko manierismotzat izenda­tzen da bere edergarri bereziengatik, Urduñako ertilaria eta nazio al­derako joerakoa, Gaztelan erromanismoaren sor­tzailea izan zen Jeronimo Noguerasen lagun­tzagatik. Erretaulako lanak, erdibana zatitu ziren Nogueras eta Aialarren artean, Ebanjelioaren al­deko zatia Aialari agindu zi­tzaiolarik.[100]

Eraginak eta bereizgarriak. Berrugueteren bihur­ketarik gabe, badirudi Aialak bere eskolako hainbat ezaugarrien eraginak bereganatuak zituela. Pierres Picart, Inberto eta Pedro Troasen moduetara zorroz­ki lotzen ez den arren, ez da haiengandik asko al­den­tzen. Camon Aznarren iri­tziz, aurpegietan edertasun nahia, eskuetan kurba an­tzako joera, erliebe gizen eta erritmo biribileko plastikotasun nabarmenean hedatuko direnak eta al­di berean, buruetan bat‑bateko errealismo herrikoia nahas­ten den errenazimentuko artea da Aialarena. HAren gorpuz­kerak honela erabaki daitez­ke, “aurpegi luzaxkak, koko­tsa zorro­tzak, txapel moduko ilaje zurrunak eta matrail hezur irtenak”.[101]

Atxiki­tzeak. Ezaugarri estilisti­ko horiek direla eta, Joan Aiala II.arenak jotzen dira,

- Gastiaingo erretaula,

- Uribarri Ibiñako erretaula,

- eta Mar­kiz­ko Santa Eulalia elizako erretaula.

Biak ere mul­tzo ar­kitrabedunak dira eta delako “fantasiaz­ko manierismo”ari dagokion apainketak: grutesko nabarmenak, a candelieri osagaiak, maskarak, bustoak, txartel eta kerubinak.

Estilistikaz­ko arrazoi berberegatik, Weiseren ustez, Bergarako San Pedro elizako behereneko zatian ikusten diren Eliz Gurasoen eseritako irudiak bereak izan daitez­ke.

Eskultura hauek, inguruan dituzten apaingarri plateresko abera­tsak direla eta, Ziortza eta Gastiaingo lanekin duten an­tzagatik, bere Portugaleteko lana baino aurreagokoak (c.1548) izango lirateke.

Georg Weisek, Mª Asunción Arrazolaren onespenaz, berea dela dio, Gasteiz­ko San Pedro elizako erretaulan dagoen Erregeen Gur­tzaren mul­tzoa, 1564‑1567.a bitartean burutu zena (behera etorritako Santo Domingo komentuko erretaulakoa zena dirudienez). Joan Aiala izeneko bat, 1563an, “Gasteiz­ko herritar gisa” azal­tzen da dokumentuetan; eta hiri horretan egingo zituen bere anaia Fran­tzisko lagun zuela, desagertuak diren erretaularen ba­tzuk.

Az­keneko urteetan, agirietatik jakin daiteke “Zuñigako biztanle” zela. Al­di horretan badirudi Zuñigako erretaulaz arduratu zela. Nolanahi ere, bukatu behin­tzat (1577) bere seme Diego Aialak bukatua da.

Joan Aiala II.aren az­ken lanetan –eta Araban lan egin zuten beste ertilari biz­kaitar ba­tzuen lanetan ere manierismo nabarmen bat suma­tzen da– erromanismoa al­darrikatu nahi zuen.

Trantsizioko joera hau bera erretauletako mazonerietan bistara­tzen da:

- gruteskoak al­de batera uzten dira,

- apainketa manieristak osagai har­tzen,

- eta zan­tzu erromanista ba­tzuk azal­tzen.

Adibidez, kartelak, hermes, arrauz­karak eta geometriaz­ko katea­tzeak azal­tzen dira Guardiako San Joanen eta El­tziegoko koruko aul­kiterietan, 1558an hasita Parisko Joan Bertin tailari fran­tsesak eginak, lehenengoan Nikolas van Haorlem‑en lagun­tzaz eta bigarrenean Martin Otaloraren partaide­tzarekin, Lagrango erretaula nagusia ere egin zuten Otalora eta Bertinek (1563).[102]

Eragina duen irudi bat: Jorge Flandeskoa. Erromanismo aurreko ertilariez hitz egin baino lehen, egokia dirudi atzerritar baten izena gogora­tzea, Jorge Flandeskoa, alegia; inolako dokumenturik ez badugu ere, ez beharrez­ko zaigulako haren lanez hitz egitea, baizik eta mendearen bigarren erdi honetan Zangozako merindadean bertako ertilariengan eragina izan zuelako.

Douai‑n jaioa zen, Lille‑ren hegoal­dean. Jorge Eriguet zuen izena, baina 1552an Zangozan kokatu zenetik Jorge Flandeskoaren izena eman zi­tzaion eta hiri honetako ertilarien munduan nagusi izan zen,1586an hil zen arte. Lantegi bat antolatu zuen eta bertako nahiz atzerriko beste ertilari askorekin harremanak izan zituen.[103]

Aragoiko elizetan egin zuen lan, batez ere, Jaca, Val­donsella eta Cinco Villas eskual­deetan; baina Jakako Seo‑ko abside erromanikoaren buru den San Jeronimoren erretaula bikainak eman zion ospea. Lan horrek ezaugarri plateresko ugari ditu bere mazonerian. Zangozako Santa Mariaren erretaula berea dela esaten da.

Migel Espinalekoa 1553tik 1590era jardun zuen ertilaria dugu, eta erromanismo estilotik oso gertuko zenbait erretaula egina da nafar elizetan.[104]

Badoztaingo erretaula. Badoztaingo erretaularen egilea da eta bere banku, hiru gorputz, hiru kale eta atikodun bi kale-tarte dituen egiturakoa izanik, platereskoa al­de batera uzten hasi eta bere angeluzuzeneko etxeez eta eskultura solte ugariaz hurbileko erromanismoa al­darrika­tzen zuen.

Ikonografiaz berriz, garaiko jaierari dagokion kristau santuen erakusketa bat egin zuen: ezer baino lehen Apostoluak, Eliz Guraso garran­tzi­tsuenak, hainbat emakume santu eta erdiko kaxan zaindariaren irudia, San Migel.

Garai hartako sagrarioa ere gorde da, atean Piztuerari eta alboetako aurpegietan San Pedro eta San Paulori eskainitako erliebeak dituela. Jatorriz­ko koloreani­tzez eginiko estatuak kalitate bikainekoak dira.

Mendioroz­ko erretaula. Ertilari beraren lan dokumentatuan Mendioroz­ko zaindaria den San Pedroren bi irudi on gorde dituen parrokiako erretaula da: zaindariarena eta eseririk dagoen Madonna eder batena; forma beteak, gizen­txoak eta mugimendu arinekoak dira.

Urroz­ko erretaula. Espinalek 1570ean Urro­tzeko erretaularen tratua egin zuen, honek berekin baditu beheko banku edo predela, haren gainean, hiru kaletako eta bi kale-tartetako hiru gorputz al­txa­tzen direlarik, hiruko atiko batean bukatzeko. Goitik behera, eskultura-lana erdiko kalean, taber­nakuluari, Haurra duen eseritako Birjinari, Jasokundekoari eta atikoaren saihe­tsetan bi profeta dituen Kalbarioari eskainitakoen artean bana­tzen da. Bi kale-artetako horma-hobietan San Pedro eta San Pauloren, bi emakume santuen eta bi profeten taila solteak daude; eta kaleetako sei etxeetan Birjinaren bizi­tzari buruz­ko goi-erliebeak dituzte ikusgai. Platereskoa gogorarazten duten apaingarriz­ko osagairik falta ez bada ere –kerubinak zerrendetan, eta erliebeak kalostretan–, ar­kitek­turaz manierismo al­derako joera nabaria da, Migel Espinalen eskultura-lanetan ere azal­tzen dena: adieraz­pen urritasuna eta irudien zutitasun al­deko joera.

Otsagiko erretaula. Espinalen lanik garran­tziz­koena Otsagiko parrokiaren­tzat 1574an eginiko tratua zuena izan zen: erretaula nagusia eta bere alboetako biak. Hauek Santiago eta Santa Katalinari eskainiak dira.

Maisuaren lanik garran­tziz­koena erakusten duena erretaula nagusia izan zen eta azter­keta- eta ziurtapen-prozedura luzeak ekarri zituen bere data jakin nahiak. San Joan Bataia­tzaileari eskainitakoa da Nafarroako handiena eta estimatuena. Traza oktogonala du eta baditu bankua, lau gorputz, hiru kale eta lau kale-tarte eta hiruko atiko bat ere. Apaingarritako xehetasun ba­tzuk gorde baditu ere, erliebeetan nagusi da soiltasun klasikorako joera.

Bi triptikoko kale nagusian arreta berezi batekin jardun zuen ertilariak, lehenengoak San Joan duelarik erdian eta Ama Birjina bigarrenak. Eskultura-lanetan berriz, mukuluak eta erliebeak daude txandakaturik. Ikonografia Badoztaingoaren an­tzekoa da: Apostoluak, Eliz Gurasoak, beste emakume eta gizaseme santuak, Bataia­tzailearen eta Kristoren Nekal­diko bizi­tzako eszena gehiago.

Espinalen eskulturak bihurri­tze espresibista txiki bategatik bereizten dira; klasizismo joerako beste eskulturagileenak direla esaten den plomuz­koagoen al­dean.[105] Erretaula handi hau oso az­kar margotu, urreztatu eta estofatu zuten, hain zuzen, XVII. mendeko lehen urteetan, eta 1988an zaharberritu ederra hartua da.

Elurretako Birjinaren erretaula. Migel Espinalen lantegitik irtena izatea oso litekeena da Iruneko Santiago Monasterioko Elurretako Birjinaren erretaula eder­tzen duen Ahaide­ Sagaratuaren gaiari buruz­ko panel ezin ederragoa ere, zalan­tzarik gabe an­tzinako beste erretaula batetik ekarritako panela delarik. Nolanahi ere, tal­de berezi bat da, Birjina, Jesus Haurra eta Santa Anaren tal­dea ingura­tzen duen hamabi irudiko tal­dea. Ezezaguna zaigun egileak irudi bakoi­tzaren zizelketan erromanismo al­dera egiten zuen, baina ez zuen Goiz Errenazimentuko ertilari handiak bereizten dituen konposizio-ahalmenik.

Gauza jakina da Migel Espinal beste erretaula askotako jardueran esku hartu zuela, XVI. mendeko bigarren erdian; baina kasu bakoi­tzean bere eskutik edo bere lagun­tzaileen eskuetatik zein­tzuk irten ziren jakitea ez da gauza erraza. Bere lantegitik gertukotzat har­tzen diren taillak badira zenbait:

- An­tsoaingo Larragetako elizako sakristian Haurra duen Birjina;

- Burutaineko erretaulako eskulturak,

- Egoz­kueko San Migel parrokiako erretaulako eskulturak;

- Zigandako San Esteban parrokiako erretaula nagusiko eskulturak

- Erbitiko parrokiako erdiko horma-hobia bete­tzen duen eseritako Birjina Haurrarekin;

- Ziritzako parrokiako sakristian gorderik den Jesus Haurra duen Birjina eta San Joan Txikiren tal­dea;

- Madonna ba­tzuk Orikain eta Atondon (Iza);

- Al­da­tzeko San Martin parrokiako emakume santu bat eta abar...

Fer­nando Katolikoaren erretzal­dian eta Karlos I.aren lehengo urte bitartean Espainia eta Italiako estatuen artean gauzatu ziren harreman politiko eta militarrek Errenazimentuko eskulturagile italiar famatu ba­tzuen etorrera erraztu zuten: Domenico Fancelli, Pietro Torrigiano, Jacopo Tor­ni, Giovanni Moreto, eta abar.

Al­di berean, Italiatik korronte berriak berenganatu ondoren, Espainiako ertilari handiak itzuli ziren, hala nola: Zarzako Euskal­duna, Bartolome Ordoñez, Alonso Berruguete eta Diego Siloe.

Ertilari hauen lanak kronologiako iriz­pidez azter­tzen badira, gotikotik Errenazimentura doan garapenaren lekukoak aur­ki daitez­ke beraiengan, adieraz­kortasun indarra maiteago izatetik hasi eta edertasun formalari emaniko lehentasunera arterainokoak.

Garapen hau, hala ere, ez zen bat batean eta zalan­tzarik gabekoa izan. Mendearen lehen herenean oso laster desagertu ziren Zarzako Euskal­duna eta Bartolome Ordonez salbuespenarekin, Hispaniako eskulturagile hoberenak, beren italiar ereduen handitasunaren miresle izanik ere, ez zioten Hispaniako ikonografia tradizionalaren ezaugarri den espiritualtasunari ukorik egin.

Burgos eta Granadan burutu zituen lan bikainetan eskolatua izan behar zuen, Espainiako Errenazimentuko ar­kitek­to eta eskulturagile handienetako bat izan zen, Diego Siloeren lanari buruz­ko aipamenean honela dio Az­karatek “Cinque­cento‑ko idealismoari, lerroen goxotasunari eta edertasunaren zen­tzu klasikoari ere ukorik egin gabe, bere estiloa espainiartu egin zen”, espainiar tradizioarekin ongi koka­tzen den erlijio-adieraz­pen ku­tsu hori bereganatzen zuela.

Joan Valmasedarengan, mendearen lehen erdiko palen­tziar eskual­deko eskulturagile en­tzute­tsu honengan, oso nabaria da gotiko estiloa konposaketan eta formetan, gorputz‑adarren mehe­tze al­derako joeran, egitura klasikoen erabateko lasaitasunaren ordez, dramatikotasun eta adieraz­kortasun indar­tsua nahia­go izate horretan.

Berruguete, italiarren artean halako harridura sortu zuen delako “Alonso spagnuolo” harengan, eta gerora Espainian ere, Valladolid, Toledo eta Extremadurako bere erretauletako keinu okertuekin sentipen bera sortu zuen honengan, oraindik ere nabarmenagoa da halakoxe naturaltasunaren aur­kako, gorputz zuzenekiko gurariz­ko zabar­keria eta lasaitasun klasikoa gu­txiesten duen gehiegiz­ko dramatikotasun hori, inor­txok ere ez dakielarik gotiko gisa ala bere az­ken muturrera eta zoratutako adieraz­penera eramaniko manierismo klasizista gisa hartu behar den.

Bestal­de, Italian bertan gertatu zen mendearen hirugarren hamar­kadan klasikotasunetik irtetea esan dezakeguna, arte plastikoetan, eta zuzenago esanda, ikonografiaren alorrean –hemen benetan axola zaigunean.

Manierismoa naturaltasunaren aur­kako joera izan zen, eta ez da erraza bere esen­tzia eta arrazoiak zehaztea, lanetan oso nabaria bada ere. Itxura formalaren ikuspuntutik, ezaugarri orokor gisa az­pimarra daiteke:

- pintura manierista espazioaren perspek­tiba-legeari eta errealismoari uko egite baten antzera azal­tzen da;

- eta eskulturan, berriz, lasaitasun eta orekaren arbuia­tze baten antzera.

Zaletasun hauengatik definitu ohi da: nabarmen eta su­tsu, ohiz ­kanpoko eta biz­korgarri, ezohiko eta zizta­tzaile antzera.

Manierismoaren izaera zizta­tzaile eta paradoxiko hori, alderdi hauetan legoke: “edertasuna az­ken muturreraino eraman beharraz errealitatetik kanpoko egiten duela; indarra, hain neurriz gain erabil­tzeaz akrobazian amai­tzen dela; edukia, zama­tzearen zama­tzeaz, ezer esatekorik gabe uzten duela; forma, hainbesteko garran­tzia emanaz, aske, bere kasako eta huts bihur­tzen duela”.[106]

Manierismoa zer den argi eta garbi defini­tzera ez bagara iri­tsi, oraindik eragin zuten arrazoiei buruz­ko adostasunera ere iri­tsi ez garelako da. Soziologia mailako arrazoiak jar­tzen dituzte ba­tzuek, adibidez, urte haietan Italian eman zen ezegonkortasun soziopolitikoa beste ba­tzuek, al­diz, erlijioz­ko eta espirituz­ko arrazoiak aipatzen dituzte.

Eskulturan, Migel Anjelen talentua izan zen klasizismoaren edertasun idealarerekiko desengainu hori lehendabizi bizitu zuena, eta Floren­ziako Medizistarren hilobi kaperetan jada hasi zen edertasun klasikoaren kanonak apur­tzen. Pinturan, bere erromatar garaian batez ere, (Sixtina Kaperako Az­ken Epaia) azaleratu zen aurrerabide espiritualak eta giza bizi­tza etengabeko borroka etsia delako ulermenak, espiritualitate goren baten atzetik dabilen eskultura bat iradoki­ zion, haragiaren edertasun adieraz­korrak baino gehiago.

Fran­tziako Fran­tzisko I.aren gortean, ez Erroman eta ez Toscanan, eskolarik osatu gabe Buonarroti imitatua izan zen, gaur egun “Manierista” izenda­tzen ditugun eskulturagileez. Eta Erromatik, bertatik zetozen grabatu eta marraz­kien eta zenbait ertilarien immigrazioen bitartez sar­tzen hasi zen “erromanismoa” Espainian.

Juan Junik eta Alonso Berruguetek,1522an, Oviedoko katedraleko erretaula egiteko tratua sinatu zuenean, Gasteiztik igaro zela dioten hauek [107] joera berria “Espainia al­dera” ekarri zutenak direla esaten da, Gaztela al­deko eskolan nolabaiteko manierismoaren sor­tzaile izanez.

Baina, Gaspar Becerra da, batez ere, migelanjel­dar min­tzaera Espainiari emango diona. Floren­tziar talentu handiarengandik jasoko du irudien muskulu jorien haziera, “Berruguetenak baino haragi gehiagokoak”, Juan Arfek zioen bezala. Bere lanik adieraz­korrena Astorgako erretaula (1558) da, joritasun handiko irudi deigarriz jan­tziak diren hiru gorputz eta bost kale dituen tramankulu izugarria; hemen Joan An­txietak bere lehen esperien­tzia gauzatua izatea oso litekeena da, artean inkon­tzienteki bazen ere, eskulturak eskaini zi­tzakeen baliabide plastiko soilen bitartez adieraziz.

Estilo al­daketa bat. Gure iri­tziz, eskola erromanistak ez du al­derdi ikonografi­koan al­daketa zehatzik adierazi nahi, al­daketa estilistiko bat baizik. Ikonoen edukiei dagokienez, Trentoko Kon­tzilioak eraginik izan zuenik ez dugu ikusten, ez bai­tzen 1563ko abenduaren 3ko az­ken saiora arte imajinagin­tzaz arduratu, ezta Kon­tzilioaren jarraian iri­tsi ziren Konstituzio Sinodalak ere. Ordurako ezaguna zen jada Buonarrotiren lanen “terribilita”.

Gaietan berrikun­tza gisa aur­ki daitez­keenak, erreforma zaleen bul­tzadatzat hartu behar dira, ortodoxoak ala disidenteak izan, hasi Erasmorengandik eta Karlos Borromeorengana arte eta Sabonarolagandik Guru­tzeko San Joanganaino ebanjelioen historiari eta benetako tradizioari zegoz­kien ikonografien iriz­pide garbitasuna al­darrika­tzen bai­tzuten. Eta Trentoko eta Kontrarreformako artearen garai hori beranduxeago agertu zen, mendearen az­ken bi hamar­kadetan, hain zuzen ere.

Oraingoz bederen –kontuan hartu Espainian 1550‑1570 bitartea gaudela– erromanismoa uhol­deka ari zen sar­tzen. Bada erromanismo klasikoa, espresionismoa itsa­tsian duen erromanismo manierista, eta baita arte “trentino” edo “escurial­dar” esan den horretan amaituko duen erromanismo zorrotz eta indar­tsua ere.

Alemaniar iker­tzaile Georg Weisek kontu handiz jarduten du Baskonia eta Espainia iparral­dean errenazimentuko eskulturari buruz­ko hain funtsez­koa den bere lanean, aurreko etapan gertueneko eskulturagileetan hunkigarritasun adieraz­penaren pixkanakako gu­txi­tzea, berak “arbitrarietate pik­toriko subjektiboa” izendatzen duena, al­de batera utzia zela adierazten.[108]

Gaspar Becerra eszenan sartzearekin mar­ka­tzen den Hispaniako Migel Anjel al­deko hirugarren eta az­ken etapan koka­tzen da euskal‑nafar eskulturaren erromanismoa ondoen Joan An­txietaren bitartez, nahiz eta berarengan aurreko etapen arrastoak ikustea ez den zaila gerta­tzen, beste ertilariekin gertatu ohi den bezala.

Ezaugarri estilistikoak. An­txietaren erromanismoak ezaugarri dituen trazu estilistikoak, keinu handi­tsu eta heroikoak, eskor­tzo ausartak, arimaren adieraz­penarekin zerikusirik ez duen muskuluen betetasuna, ez­pain estuetan azal­tzen den basatasun lasaia, profil iharrak, koko­ts tinkoak, ile banatuak... hau guztia tolesdura ile­tsuen soineko astunen bitartez sendotzen diren jarrera bake­tsutan.[109] Erretauletako ar­kitek­tura. Min­tza­tzen aritu gareno araz­tasun edo garbitasuna erretauletako ar­kitek­turan ere igartzen da. Gainak dituen ar­kitek­tura da, konposaketa oso garbikoa, aurreko al­diko gehiegiz­ko apaingarri guztiak sun­tsi­tzen direnekoa, gruteskoak desagertu eta lerroen geometriaz­ko zorroztasuna bila­tzen delarik.

Hauek, erretaula‑fa­txadak dira, mailaketa klasikoak geruzetan azal­du baitira eta irudiak gorde­tzen dituzten etxeak, ar­kitek­turako atariak antzo, diseinaturik dauden il­daskaz­ko zutabeen, erdi-puntuko ar­kuen eta batez ere kurbatuak eta triangeluarrak, osoak ala zatiak diren era askotako frontoien bidez.[110] Horrela, horma-hobi zabaletan azal­duko dira eskultura solteak, eliztarraren begirada berenganatu eta berenez biziki adierazgarriak izatea lortuko da.

Bi lantegi. Euskal Herriko erromanismoan zalan­tzarik gabe, bi lantegi izan ziren eragin zutenak; haien jatorria Astorga eta Brivieskako erretauletan ikus daiteke: Lopez Gamiz­koa Burgostarraren lantegia eta Joan An­txieta gipuz­koarrarena, berau izan zelarik, zuzenean ala bere ikasleen bidez, estilo berriaren heda­tzailea Espainia iparral­de osoan.

Pedro Lopez Gamiz­ko mirandarrak Burgosen ikasi zuen, Joan Karran­tza bere koinatuaren lantegian, gerora berriz Diego Guillen eskulturagilearekin. Brivieskako Santa Klararen erretaulako bere lanak Gaztelako eskolako maisu ospe­tsuenen oniri­tzia jaso zuela azal­tzen da dokumentuetan, besteak beste, Joan Juni azter­tzaileena. Miranda de Ebron kokatu zuen bere lantegia eta 1561 eta 1584 artean bere agintepean izan zituen ikasle eta ikasi sail bat, hauetatik sona irabazitakoak ba­tzuen ba­tzuk; hauetako ba­tzuekin garran­tzi handiko lanak egin zituelarik, esaterako, aipatu berri dugun Briviescako erretaula eta Estavillokoa.[111]

Mirandako eskulturagile honek Estavilloko San Martinen (1561‑1566) erretaula nagusi honekin Arabako nahiz Euskal Herri osoko erromanismoaren aurrelaria izan zen; honen bidez al­darrika­tzen dituelarik egituretan eta irudietan eskulturako hiz­kera berriaren italiar sustraiak.[112]

Briviescan bere lana zuzen­tzen zuen bitartean, Lopez Gamiz iparral­deko eskual­dean Erromanismoaren eragile nagusia zenarekin harremanetan jarri zen: Joan An­txietarekin, hain zuzen ere.

Haren trebakun­tzako urteei buruz­ko dokumenturik ere ez daukagu, eta Italiako lantegietatik An­txieta igaro izana oso ziur­tzat hartu duenik ere falta ez izanagatik, gaur egun bere arte prestaketa Gaztelan eman zelako iritzia zabaldua da, Valladoliden hain zuzen ere; italiar Errenazimentuko maisuen marraz­ki eta grabatuak eskuz esku ibil­tzen ziren zenbait obradoretan.[113]

Dokumentuetan azal­tzen denez, An­txieta Valladoliden bizi izan zen 1564tik 1569a artean, Juan Juniren arte mardula nagusi zen eta An­txietak hartan zen partaide; baina, berez, Gaztelako hiriburu horretan hiritar izana izango zen urte ba­tzuk lehenago, zeren eta Astorgako erretaula (1558‑1560) lanetan Gaspar Becerraren zuzendari­tzapean esku hartu zuela gauza ziurra da, agian baita Simancasko Salbatore parrokiako erretaulan ere.

Era berean, dokumentuen bidez eta iker­keta estilistikoen ondorioz, An­txietaren partaide­tza baiezta daiteke, 1569ra arte amaitu ez zen eta arduradun nagusia Pedro Lopez Gamiz Burgosko eskulturagilea zen Brivieskako Santa Klararen erretaulako (bertara Valladolidik etorriko zenez) lan honetan.[114]

Azpeitiko kristo saminetan

Az­peitian herritartu zen An­txieta 1570ean eta Ana Agirrerekin ez­kondu. Harrezkero Iruñean ere bizitu zen al­diz­ka, eta Zaragozako Seoko San Migelen kaperako erretaulan ere jardun zuen.[115]

Jakako katedraleko Sarasako kapera urte horietakoa da, “Moisesi eginiko eran­tzunetan Migel Anjelen handiena den” Hirutasunaren tal­de hunkigarriarekin.[116]

Onarpen handiko izena duen maisu izanik jada, hirurogeiko hamar­kadan, al­di berean lan egin zuen gipuz­koar ertilariak bai euskal probin­tzietan, bai Nafarroan eta bai Aragoin.

Gipuz­koan, San Pedroren erdiko irudia besterik gel­ditu ez zaion Asteasuko erretaula (1572) egin zuen.

Zumaiako San Pedro erretaula (1574). Bertan, geroztik eran­tsitako erlaitz gaina izan ezik, bankuan Az­ken Afariari eta Oinak Garbi­tzeari buruz­ko bi panel bikain kontenpla daitez­ke, eta saihe­tsetan migelanjel­dar San Pedroren irudia eta bere bizi­tzako bi gertaera, eta aingeruen artean zeruetara jasotako Madonna bikain baten alboetan, Mariaren Deikunde eta Jaio­tzaren eszenak. Guztiz An­txietarena den mul­tzoa jator hau bereziki estimatua da, Gipuz­koan Az­peitiko maisuaren lanetatik osorik dagoen bakarra izategatik eta erromanismo estiloaren amaierari dagokiona izategatik.[117]

Zumaian lanean ari zen bitartean An­txietak egina izan behar du, egun desagertua den Az­koitiko parrokiako (1575) Ana Idiakez Anderearen kaperarako erretaula; eta baliteke bereak izatea gaur egun Donostian eta Az­peitian aur­ki­tzen diren eskultura ba­tzuk ere.[118]

Gasteiz­ko San Migelen erretaula. Urte horietan bertan Gasteiz­ko San Migelen erretaula nagusiaz (1575) ere ardura­tzen hasia zen, baina bukatu gabe gel­ditu zen eta gerora, 1624 eta 1632 bitartean Gregorio Fer­nandezek egin zuen beste batez ordez­katu zen. San Migel eliza beraren bazterretan orain berriki topatu diren erretaula horretatik salbatuak izan dira zenbait erliebe eder, erretaularen bankurako eginak zirenak, Kristoren Zigor­ketaren eta Aran­tzaz Koroa­tzearen gertaerak adieraziz, Moisesen eta Dabid erregearen irudiak, elizako zaindari San Migelen eskultura bat eta San Pauloren soin erdi bat.[119]

Antxietaren tailan Agoitzen

Gipuz­koan al­diz­ka bizitzen bazen ere, An­txieta 1577an jada iruindarra zen, bere lanerako erdigune izanik, bal­din­tza bikoi­tza bete­tzen zuen, erresumako hiriburu izatea eta go­tzaindegia eduki­tzearena, horrek errazten baitzion go­tzainarekin eta kalonjeekin harreman zuzena eta etenik gabekoa.

Lantegi handi bat eraiki zuen Iruñean eta handik jardun zuen garran­tziz­ko mandatu ba­tzuei eran­tzuten:

- Kasedako erretaula (1577),

- guru­tzil­tzaturiko Kristo miresgarri bat (1579) Iruñeko katedralerako, formalismo manieristaren hunkiberatasun eta edertasuna laburbil­tzen dituena,

- eta gaur egun Nafarroako Museoan mire­tsi daitekeen San Jeronimo;

- beste guru­tze txiki bat

- eta Agustindar Errekoletoen­tzat gorputz erdiko Madonna polit bat;

- Añorbeko' erretaula (Nafarroa), berau dokumentatua ez badago ere, erdiko Birjanarengan eta mul­tzo osoaren gainean dagoen Jasokundearengan, An­txietaren Birjina erromanistak betiko ezaugarria duten edertasun bikaina ongi asko adierazten da, Juan Juni bere maisuarengandik jada ongi urrutiratua den min­tzairaz.

Baskoniatik kanpora irteten da haren sona eta Las Huelgas‑ko monasteriorako (1577) erretaula bat eska­tu zioten, zorionez zenbait eskultura gorde­tzen delarik oraindik.[120]

Lagun­tza eska­tu zioten, halaber, Burgosko katedraleko erretaula handirako (1578), bi estatua bikain bederen eskaini zituelarik: Jasokundea eta Birjinaren koroa­tzea.

Az­ken lanak. Bidaietan eta bere garaikoak ziren lanen (Balterra, Otsagi, El Escorial, Donostia eta Gipuz­koako beste hainbat lekuetan) tasa­tzaile lanetan murgil­durik, bere ardurapean har­tu zituen:

Tafallako eliza, errege magoen gurtza

- Tafallako Santa Mariako erretaula (1581-1583)

- eta zori­txarrez sakabanatua den Agoi­tzeko San Migelena (1584).

Az­ken urteetan egindako beste tratu ba­tzuk Nabarrete, Fuenmayor, Moneo[121], Sotes, Tolosa eta beste lekuetara eraman zuten. Zatiturik ala sakabanaturik diren erretaula hauen aurrean jakitunak zalan­tzan jar­tzen du egile zuzena An­txietaren gubia izan zen ala bere ikasleren batena.

An­txietaren lanak dira egiatan Obanosko San Joan Bataia­tzaileren erretaula, horretatik gordeak ditugularik Haurra duen Birjina zoragarri bat eta San Joan Txiki.

Tafallako Santa Mariako erretaula nagusia, “nafar erromanismoaren lanik garran­tziz­koena”, bankuko eta erlaitz gaineko erliebeak besterik ez zuen egiterik izan.[122] Garai horretan iri­tsi bai­tzi­tzaion herio­tza (1588ko azaroaren 30ean), erretaula amai­tzeko lanak San Pedro bere ikasle Pedro Gonzalezen esku geratu zirelarik.

Bost urte lehenago (1583) Tafallako parrokia bererako tenplete tankerako sagrario mires­garri bat tailatua zuen, bata bestearen gaineko hiru ordenetakoa eta eukaristiako gaiei buruz­ko erliebe finak zituena, ar­kitek­turaren eskulturekiko nahasketa harmonia­tsu batean.

Tafallan eman zuen bere az­ken etapakoa izan behar du Urrikalpenaren Guru­tze famatuak, eskultura honetan badirudi An­txietak al­de batera uzten dituela erromanismoaren gehie­gikeriak eta Kristok az­ken ar­nasa eman zueneko unea adierazten du apoliniar edertasunean eta zutikako jarreran betiereko jainkotasunaren bakea iri­tsi duela eraku­tsiz.[123]

Edertasun ideala. An­txieta Errenazimentu hel­duko ertilaria dugu batez ere. Italiar ereduek giza soina teknikoki mendera­tzen iraka­tsi eta greziarrek beren jainkotasunak adierazteko lortutako edertasun ideal harekin per­tsonaia sagaratuak hor­ni­tzeko ilusioz­ko desio hura sartu zioten. Añorbeko bere Jasokundea arrazoiez izendatu izan da “jainkosa klasikoa” modura, eta aipamen metaforiko bera ezar diezaiekegu besteak beste, Zumaia, Burgos, Tafalla, eta abarretakoei. Manierismoari aur­ka egiten. Maisu handi honetan hasieratik bukaerara azal­tzen da edertasunaren gur­tza, manierismoaren gutizia itxuragabeen aurrean makurtu nahi ez duen iraupena azal­duz.

Baina, al­di berean eran­tsi beharrez­koa da Espainia iparral­dean An­txieta bada Migel Anjelen ikaslerik sonatuena, bere inspirazioetako eredua ez zela edertasun paganoaz harrapatua izan Migel Anjel gaztea, Buonarroti hel­dua baizik: espiritualtasun mistiko baten idealen eta al­di berean eskulturaren min­tzaera oinarriz­koaren atzetik ibilia, bolumenen adieraz­kortasunean eta kontrajarritako formetan aur­kitu zuelarik.

An­txietari egokitu zi­tzaion Gaztela al­deko lehen erromanisten bihurri­tze epileptikoak lasai­tzea, baliabide plastikoen ahalbide adieraz­korrak aur­ki­tzea ikonoetakoak baino gehiago, eta horrela, beren baitan jainkotasuna duten izakiek berez­koa duten bake eta handitasuna gogora­tzea.

Espiritualitate mistikoa. Ingurune erreformista batean kokatu behar da An­txietaren artea, eta jada eman ez zaion eta ongien egoki­tzen zaion izena eman “manierismo erreformatua”,[124] edo hobeto esanda “manierismo erreforma­tzailea”.

An­txietaren erromanismoa hein batean bederen Gaspar Becerragandik dator, bere Birjina eta emakume santuetan edertasun plastikoarekin batera bizitasun espiritualaren adieraz­pidea bila­tzen duen neurrian behin­tzat; hortik dator bere gizonez­ko irudiei heroi indar­tsuen izaera ematea. Jakako katedraleko Sarasa kaperako al­darean Guru­tzil­tzaturiko Kristori eusten dion Betiereko Aitak, ezinbestean Migel Anjelen Moises oroiteraz­le duelarik, edozein sinestedunengan ahan­tzi ezinez­ko tal­ka egiten du. Beroni buruz hara zer dioen Camon Aznarrek, “sartal­deko artearen barruan Jainkotasunaren adieraz­penik jatorrenetarikoa da agian”.

Mundu mental baten adieraz­pidea. Juan Junik 1577ko bere testamentuan adi­tzera ematen du “no ay otro ninguno del dicho arte de quien se puede fiar la dicha obra (bukatu gabe uztera zihoan Medina de Rioseco‑ko erretaula) si no es el dicho Juan de Anchieta, escultor residente en Vizcaya, que es persona muy perita, hábil y suficiente y de los más esperitos que hay en todo este reyno de Castilla”.[125]

Baina An­txietak bere berea duen estiloa sortu zuen Junirengandik jaso zuen erral­doitasuna, baina keinu eta kanpoko jarreretako hunkiberatasunaren esku ez zuen utzi adieraz­kortasuna. Saiatu zen juniar bihurri­tze bereizgarria eta bere eskuetako espantua al­de batera uzten, masen indar abstrak­tuetan eta bolumenen kontrasteetan buru‑belarri sar­tzeko.

Etorri handikoak dira bere irudiak, baina beren adieraz­kortasunaren indarra ez dator mimikatik; bere per­tsonaietan azal­tzen diren eskor­tzoak sarritan sinesgai­tzak dira ala biz­karra ematen digute (Agoi­tzeko bankuko Apostolu ba­tzuk, Kasedako Az­ken Afarikoak, Tafallako zenbait irudik eta abarrek). Nabaria da per­tsonaiak gehiegiz­ko naturaltasunetik husteko egiten duen ahalegina. Camon Aznarrek dioen bezala, sor­tzen dituen formak “buru premisetatik abiaturikoak” dira. Izan ere, An­txietak gorpu­tzen bikaintasun fisikoetan, neurri gabeko muskuluen ahalmenean, soingainekoen neurriz kanpoko hanpaduretan eta aurpegietako bekoz­ko adierazezinetan, egunoroko benetako munduaren ikuskerarekin zerikusi gu­txi duen mundu mentalean sar­tzen gaitu.

An­txieta adituetan. Buka­tzeko, An­txieta arreta handiz ikertu duten historialariek eman dituzten iri­tzi laburtuak berriro aipa­tzea komeni da.

An­txietari buruz hara zer dioen Az­karatek, “mendearen az­ken heren honetako eskulturagilerik garran­tziz­koena... Migel Anjelen manierismoaren ordez­karietan talenturik handienekoa” da.

Berrikun­tza estilistikoak neurtuz, honako hau baiezta­tzen du Elena Gomez Morenok “klasizismoaren az­kenal­dietan meha­txatutako eskultura dekadenteari gizontasun latz eta benetakoa eransten dio”.

Camon Aznarren­tzat “Migel Anjelen ordez­ko logiko eta talentuz­koa da. Heren­tzian har­tzen ditu bere egitura eta espiritua, eta irudi ilun eta etsiak, maisuak berak ezarri ziz­kien mugak baino hara­tago joanarazten ditu. Migel Anjelengan hu­tsaltasun klasiko hartatik, behe-erliebetako pasadizoz­ko guztia, desagertu egiten da An­txietarengan eta oinarriz­koa, itxuren hiz­kera ozen eta apokaliptikoa besterik ez da bil­tzen”.

Nafarra zen, Arabako mugan, Cabredon jaioa. An­txietaren lankiderik gertuenekoa izan zen lan ba­tzuetan, honen lan egiteko modua hain bereganatu zuen, non zaila gerta­tzen den dokumentatu gabeko zenbait lanetan erabaki­tzen maisuaren eskua ala lankidearena noraino iristen den.

An­txieta beraren iriz­pidea jarraituz, hil zenean bukatu gabe gel­ditu zen Tafallako Santa Mariako erretaula buka­tzeko egin zi­tzaion tratua. Gonzalez San Pedroren lan garran­tziz­ko honek sona eman zion eta laster garran­tziz­ko lanetarako beste tratu ba­tzuk egin ziz­kioten. Iruñeko go­tzainak 1598an katedralerako erretaula baten eraikun­tza bul­tzatu zuen, Gonzalez San Pedroren lantegian egiteko emana zena, hain zuzen ere. Gerora hiri bereko San Migel parrokiara eramana zena. Ar­kitek­turaz Errenazimentu klasikoak bere‑berea duen erretauletako hoztasuna du; eta kalitatez­ko eskultura-lan bati egiten dio leku. Bereziki deigarria da Jasokundea eta baita Kristoren Haur­tzaroko erliebeak ere.[126]

Cabredon, bere jaioterrian bertan, 1600ean lantegia ireki zuen ikaslez eta lankidez inguraturik, denen artean Diego Jimenez gailendu zelarik eta honekin batera Arabako Errioxan An­txietaren ikurra garbi azal­tzen den erretaula ba­tzuk egin zituen.

Desagertu ziren bi erretaula. Anbrosio Bengoe­txearekin batera guztiz bikaina izan behar zuen Cascanteko Jasokundeko Parrokiako erretaularako (1593‑1601) tratua egin zuen, baina zori­txarreko sute batean sun­tsitu zen. Gaur egun Santo Kristoren kaperako sarreran ikus daitez­keen San Esteban Harrika­tzea eta gorputz hilaren zurez­ko bi erliebe polikromiarik gabeak aipatu erretaula honetakoak izango ziren.

Calahorrako katedraleko erretaula nagusiaren geroa an­tzekoa izan zen, 1602an Gonzalez San Pedrok hasi zuena, bera hil zenean bukatu gabe gel­ditu baizen (1608); bere suhia zen Joan Baz­kardok bukatu bazuen ere, XVII. mendeko sute batean jausi zen az­kenean. Bere eragina Errioxan. Batez ere, Gonzalez San Pedro nafarraren bidez hedatu zen Errioxan An­txietaren erromanismoa, atzerapen apur batez iri­tsi bazen ere, ordurako Gaztelako (Briviesca eta Miranda) lantegietatik eskual­dera etorria zen errenazimentuko manierismoaren ondoan.[127]

Honen bidez oso nabarmenki uler daiteke Cabredoko eskulturagile handiak egina ez dela esatea Azueloko San Jurgi erretaula, eta espresibismoko arrasto ba­tzuengatik “Errioxako maisu erromanistaren batena” dela pen­tsatu nahiago izatea.[128]

Aieteko Andre Maria

Anbrosio Bengoetxearen Alkizako Sagrarioa

An­txietaren beste ikasle sonatua, Anbrosio Bengoe­txea Al­kizan (Gipuz­koa) jaio zen, 1552 al­dera; baina bere ohiko bizilekua Asteasun izan zuen, hara ez­kondu baizen. Agirietatik [129] gauza jakina bada ere, Nafarroako eliza ba­tzuetan lan egina zen Bengoe­txearena da, eta gordea izan delako guganaino iri­tsitakoa, Gipuz­koako probin­tzian aur­ki­tzen da.

San Bizenteren erretaula. Bere maisua oraindik bizirik zela, Bengoe­txeak Donostiako erregidoreei hitz eman zien San Bizente parrokiako erretaula egingo zuela. An­txietak esku hartu zuen beronen iker­keta eta tasa­tze-lanetan. Berak, era berean An­txietak egin zuen Asteasuko erretaularen kolorezta­tze eta urrezta­tze lanetan esku hartu zuen.

Donostiako erretaula da (1583‑1596) gorde direnetan Bengoe­txearen erretaularik handiena. Joan Villarreal marraz­ketari eta ikuska­tzaileak tratuan jarritako bal­din­tzetan lana hiru urtetan amaitua izatea eska­tzen zen. Oso zorro­tzak izan ziren 1586ko erretaularen iker­tzaileak eta zenbait irudi eta erretaula-mul­tzoan zuten kokapena al­da­tzera behartu zuten Bengoe­txea, berarekin desadostasunean bai­tziren, bai neurri eta formetan, bai ikonografiaz­ko gaietan eta Trentoko arauarengatik (kontura gaitezen 20 urte igaro zirela ordurako, kon­tzilioa amaitu zenetik), non sagrarioak ez zuen erretaulan egon behar al­dare gainean baizik.

Bengoe­txearen lagun­tzaile modura, Joanes Iriarte arduratu zen frisoko oholen paisaietan –Nekal­diaren, aran­tzaz Koroa­tzearen, Gurutz Bidearen eta Guru­tzil­tza­tzearen– kalitate bikaineko lau gertaerak zizelkatzeaz. Friso honen az­pian eta harroinaren gainean, Az­ken Afaritik hasi eta Pilatoren epaia arteko eszenak dituen bost paneletako banku bat doa.

Bereiz­ketarako dagoen frisoaren gainean al­txa­tzen da erretaula bera, hiru gorputz, zaz­pi kale eta Kalbario polit batez amai­tzen den atikoa dituena.

Gel­ditu zen bezala eta gaur egun arte iri­tsi diren bezala, erdiko kaleko eskulturak eseritako San Bizente, bere martiri­tzako San Sebastian eta Jasokundea dira. Beste etxeetan, berriz, bi zaindari martirien martiri­tzako historiak azal­tzen dira eta baita Kristoren eta Birjinaren bizi­tzako eszenak ere. Kale tarteetako hu­tsuneetan eta kalerik baztertuenetan hamabi Apostoluak agertzen dira. Desberdin­tzen duten ezaugarriak. Estilistikoki, erdiko Jasokundekoaren tal­deetan, batez ere, suma­tzen da An­txietaren Birjinen gertutasuna.

Hala ere, Bengoe­txearen lehenengo erretaula handi horretan, bere maisuarengandik aldentzen zuten zan­tzu ba­tzuk suma­tzen dira: irudiak An­txietarenak baino lirainagoak dira, al­de batera makurtutako buruak contraposto pitin bat hasiz, sarritan irudiak begira­tzen duen norabidea eraku­tsiz gorputzaren gainetik guru­tzaturiko beso bat; beste eskua berriz jasota ala gainjan­tzia edo tunikari hel­duz; beso gihartsuak eraku­tsian uzten dituen jan­tziak; oihaletan oparotasun handia eta tolesdura sakon eta biribil­duak azal­tzen dira janz­kera horietan,[130] eta honek ez du esan nahi tolesdura hau­tsi eta zoko­tsuak gusta­tzen hasi ez zitzaizkionik.

Weiseren iri­tziz, “Bengoe­txearen Apostoluak, gorpuz­keraren dotoretasuna eta oihal finez eginak diruditen janz­kerak uler­tzeko modu trebeagatik ezagut daitez­ke; hor­txe adierazten da Pedro Gonzalezen irudien ondoko aldea”.[131] Orokorrean, manierismotik urrutira­tze apeta­tsu eta trebe moduko bat suma­tzen da, errealismo klasizista joera duena.

Bengoe­txeak 1592an Gazteluko parrokia-elizarako Kristo bat egin zuen, altueran bi metro dituen taila eder eta barea; handik gu­txira Pedro Gonzalez San Pedrorekin tratua egin zuen, esan dugun bezala, zergatik ez dakigula sute batean gal­du zen Cascanteko erretaulan. Berastegiko erretaula (1600‑1602). Donostiako San Bizentekoaren an­tzeko egitura ar­kitek­­toni­koa du eta ia‑ia hangoa bezain galanta da. Zokaloa, bankua eta zerrenda bereizgarria baditu, gainean berriz hiru kale eta lau kale‑tartetako hiru gorputz. Neurriz egindako edergarriak eta atalak klasikoak dira.

San Bizenten bezala, zerrendan Nekal­diko gertaerak daude irudikaturik; bankuan al­diz, Itun Zahar eta Berriko historia eta per­tsonaiak, bakoi­tza berari dagoz­kion ezaugarri ala sinboloak dituela. Lehen gorpu­tzean erdiko kalea San Martin go­tzain zaindariaren lekua da, eta al­de bakoi­tzeko bere saihe­tsetan bi martiriak, Sebastian eta Esteban, eta bazterretako kale-tarteetan San Pedro eta San Joan Bataia­tzaile. Bigarren gorpu­tzean San Loren­tzo da erdigunea eta emakume santuena alboetako tarteak; hirugarren gorpu­tzean jasokundeko Birjina dago erdian eta alboetako erliebeek Kristoren haur­tzaroko gertaerak erakusten dituzte.

Lan honetako kide guztietan joera bat bera suma­tzen da, erromanista estilotik aska­tze al­dekoa, errealitate natural eta berez­koaren nolabaiteko arintasun eta bat‑batekotasun al­deko joera duena.

Tolosako erretaula. Tolosako San Frantzisko elizarako erretaula egiteko tratua egin zuten 1604an. Nagusiek tratu hau zuritu nahiez hara zer dioten “porque el dicho Ambrosio de Bengoechea era de los mejoren que por estas tierras al presente se hallaban”.[132] Hondarribiko erretaula egin behar zela eta, Joanes Iriarterekin tratua egiterakoan, Bengoe­txea lagun har zezala gomenda­tzen zi­tzaion; izan ere, “es ombre de primor para semejantes obras”. Lan hau 1609rako amaiturik egotea erabakia bazegoen ere, 1615era arte ez zen bukatu.

Gaur egun bere estofatua'' eta ongi gordetako polikromia dela eta distira­tzen duen erretaula honek baditu hiru gorputz, bost kale eta ni ni­txoen arteko Kalbarioa. Er­tzetako bi kaleetan badira San Fran­tziskoren bizi­tzari buruz­ko erliebeak, erdiko kalean eta ondo ondoko etxeetan fran­tziskotar santuen irudiak ikus daitez­ke. Badirudi Bengoe­txearen eskuak zaindariaren gaztaroko gertakariak konta­tzen diren lehen gorpu­tzeko erliebe ba­tzuk eta beste santu ba­tzuen estatuak besterik ez zituela tailatu.

Erliebe hauetan, Bengoe­txearen prestutasuna nabaria da, bai aurpegietako adieraz­penei nahiz janz­keren ugaritasunari naturaltasuna emateko, nahiz eta espazio perspek­tiban ondorioak sor­tzeaz arduratu ez.

Santuen estatuen artean, San Antonioren eta estasian dagoen San Fran­tziskorena nabarmen­tzen dira. Arte kalitate nabaria duena da sagrarioa ere, Hilobira­tze Santuaren erdiko adieraz­pidean konposaketa politagatik.

Beste lan ba­tzuk. Hiru mul­tzo handi hauetaz gainera, Bengoe­txeak eman digunetik gera­tzen direnak lan apalagoak edo zatiak dira. Adibidez, Tolosako fran­tziskotarren elizan Petronila Idiakez Andereari eraiki­tzeko baimena eman zi­tzaion kapera bateko erretaula bertan behera erori zen XIX. mendean eta Tolosako Santa Maria parrokiara eramanaz salbatu direnak, Kalbarioko hiru irudiak besterik ez dira: Guru­tzil­tzaturiko Kristo, benetan an­txietar estilokoa, eta al­de bakoi­tzean zutik, Nekeetako Birjina eta San Joan, Al­kizako eskulturagilearen irudi bereizgarri bikainak.

Badirudi desagertu zen erretaula honetakoak direla, halaber, Hilobira­tze Santua batak eta Errukiarena besteak, adierazten zituzten bi erliebeak eta gaur egun parrokia horretan bertan gorde­tzen dira. Bi erliebe hauek harridura sortu zioten Jovellanosi.[133] Sagrarioak. Gipuz­koan herri txiki askotarako egindakoak dira Bengoe­txearen taber­nakulu ba­tzuk, maisutasun berezi batez tailatu ziren irudiak gaur­ko gizonaren­tzat bereziki erakargarriak gerta­tzen dira dituzten neurri txikiengatik eta ikusiak izan daitez­keen gertutasunagatik. Halakoxeak dira:

- bere jaioterrikoa den Al­kizako sagrarioa (gaur egun Elizbarrutiko Museoan jasorik dena);

- eta Her­naniko San Joan Bataia­tzailea parrokiako sagrarioa (1069), gorputz bakarra eta oinplano biribilekoa, Eraistearen erliebe polit bat erakusten duena.

- Bengoe­txeak 1615ean Errenteriako Santa Maria parrokiarako sagrario bat egin zuen, beheal­deko zatia besterik gorde­tzen ez bada ere, atean Az­ken Afariko adieraz­pen eder bat du.

Erretaula txikiak. Bengoe­txea berarenak dira Zarauz­ko parrokian (1612) gorde diren bi erretaula txiki: - lehenengoak diseinuan zorroztasun klasikoa du, mukulu biribileko lau estatua eta Deikundearen erliebe zoragarri bat dituelarik; - bigarrena oraindik ere xumeagoa da, erdiko erliebe baten az­pian familia santua (Santa Ana, Birjina eta Haurra) adierazten duten hiru estatua ditu, kalitate ederrekoak hauek ere.

Bengoe­txearen lanen ibilbide motz honen laburpen trinkoan, esan egin behar­ko li­tzateke, Antxietaren erromanismotik hasita, Al­kizako maisua urrutiratu egin zela bai An­txietaren tankeratatik nahiz Lopez Gamizenetik. Ez da ahaztu behar, An­txieta desagertu eta 37 urte beranduago hil­ zela Bengoe­txea.

Espainia iparral­dean artez­ko erromanismoa luzaroan ikasi duen Georg Weise alemaniar historialariak baiezta­tzen duenez, Anbrosio Bengoe­txearengan azaltzen da erromanismoaren halakoxe egitura suharren deusezta­tze bat eta XVII. menderako trantsizio bat;

Eta maisuaren berez­ko ezaugarri estilistikoak az­pimarra­tzen diru:

- ertz gehiago dituen formak erabil­tzea,

- tolesduretako biribiltasunen eta izurren modela­tzean zuritasuna desager­tzea,

- buruetan nolabaiteko idealtasuna,

- eta errealismo al­derako joera orokorra.[134]

Pedro Arbulo Marguvetekoa. Berauen artean ospe­tsuena izan zen 1565ean Oz­kabartekoa zena eta gerora Briones hirikoa (Logroño) eta 1608an han hil zena. Arte kontutan bere nagusitasuna tasa­tzaile gisa esku har­tzeetan nabarmendu zen; An­txietaren iri­tzi berekoa ez izanik, bere erabaki ba­tzuetan; bere ertilari kategoria Cean Bermudezen iri­tziarekin gomenda­tzen da, zeren eta honek “Alfonso Berrugueteran ikaslerik trebeena” modura izenda­tzen baitu.[135]

Gaztaroko lan dela esan daiteke Brionesko Santa Maria parrokiako Guztiz Garbiaren erretaula, 1564 al­deko data ematen zaiona, Birjinaren bizi­tzako erliebeak eta erromanista estilo garbiko zaindariaren irudi ederra dituena.

Fer­nandez de Vallejorekin batera bere lanik handiena San Asentsioko (Logroño) erretaula nagusia izan zen (1570) sute batean desagertua.

Desoioko (Nafarroa) erretaula bezala, bere al­dirik gorenekotzat hartu daitekeena, 1571n Arbulok tratua egindakoa. Lan honetako lau erliebek (Deikundea, Egiptoko Ihesa, Ge­tsemani eta Guru­tzetik Eraistea) eta irudi ba­tzuk bizirik irauten dute, eskulturagilearen balioa neur­tzeko adinako aurriak, lehen mailan, maisu honetan oso berez­koa den lerromakur jarreran dagoen apostoluarekin Bara­tzeko Otoi­tzean oso bereziki adierazten denez eta Eraistearena, bere ezaugarri zuen maskor‑itxu­rako erliebea eskainiz.[136]

Juan Fer­nandez de Vallejo. Fer­nandez de Vallejo errioxarrak An­txietaren aurretik Baskonian erromanismoa sartu izanaren merezimendua du, Lan­tziegoko bere erretaula Gipuz­koarra bere herrira itzuli aurretikakoa (1567‑1570) baita, hain zuzen. Erretaula miragarri honek (lehenago Weise eta Camonek, Arbulo Marguvete‑rena zela zioten) baditu zokaloa, hiru kaletako hiru solairu, telamonak edo atlanteak dituelarik bankuetan eta medizien hilobi modura, frontoien gainetan era­tzanik dauden haurrak.

Fer­nandez Vallejoren estiloa, Pedro Arbuloren oso an­tzekoa da, halakoxea: “oso nahasian dauden erliebe eta eskultura mul­tzoak dira eta Migel Anjelen ar­kitek­tura batean benetako espazioarekiko larritasun bat adierazten dute”.[137] Egundoko mul­tzo honen erdigunean dagoen Jasokundeko irudi itzel honetan ere Sansovino eta Migel Anjelen oihar­tzunak suma­tzen dira eta nahiezean ere An­txietaren Birjina indar­tsuak gogorarazten diz­kigu.

Vallejorena da Lezako San Martinen erretaula ere, gaur egun Berganzon San Migelen izenpean ikus daitekeena.[138]

Jeronimo Larrea eta Goizueta. An­txietaren ikasleen artean izendatu behar den hau, beharbada Jakan jaiotakoa izango zen (c. 1562-1616), baina Gipuz­koako emakume batekin ez­kondu zenetik aurrera probin­tzia honetan kokatu zen.[139] Honako hau, historialarien al­detik, 1945ean bere testamentua azal­du zen arte ia ezagutu ez eta estima­tzen ez zen ertilaria zen. Hala ere, eskulturagile estimagarria izan zen eta sona handi samarrekoa gainera, lan askoren iker­ketak eta tasa­tzeak egitera dei­tzen bai­tzuten. Ugariak izango ziren bere lanak, baina ez da asko salbatuta gure arteraino iri­tsi dena.

Ezagunena 1595etik hasita ein zen Oiar­tzungo Ospitaleko erretaula da. Estilo klasikoa duen erretaula da, garai hari zegokion soiltasuna berekin duena.

Bankua, bi gorputz eta beren baitan sei estatua dituzten hiru kale ni­txodun ditu, baita Kalbarioaren­tzat atikoa ere alboetan bi irudirekin: San Migel Goiaingerua eta San Joan Bataia­tzailea. Bi solairuak bereizten dituzten zerrendetan Kristoren Lurpera­tzeari eta Piztuerari dagoz­kien erliebeak daude. Bere erdiko kalean, mukuluetan San Joan Bataia­tzaile zaindaria eta Haurra duen Birjina daude irudikaturik; besteak santuen estatuak dira.

Egilea Larrea dela froga­tzen duen dokumenturik ez bada ere, ia ziurtasun osoz berea dela uste da San Sebastianen estatua, Larreak bere testamentuan aipamenak egiten dituen Az­peitiko “Kristo Nahigabetua”‑rekin duen estiloaren koheren­tzia dela-eta.[140] Arrazoi beragatik esan daiteke Pasai Donibaneko Bareal­diko Kristo ere berea dela, garbitasun oihala Az­peitiko Kristoren berdina baita.

Erretaulako beste irudi ba­tzuk Larreak egin zituela ere azal­tzen da, adibidez;

- Donostiako Santa Mariaren kofradia baterako,

- eta An­tzuolan Uzarragako San Joanerako; baina ez da erabat ziurra, aipatu erretaula horietatik gorde dena benetan berea denik.

Ezaugarriak. Biluziak trata­tzeko moduagatik ezagu­tzen da Larrea, gihar eta zainak nabarmenak ditu, baina biguntasun eta leuntasunez, Joan An­txieta oso gertutik jarrai­tzen duelarik. Baina oso urruti dago az­peitiar maisuaren indar itzel eta edertasun plastikotik.

Joanes Iriarte. Al­tsasun (Nafarroa) jaioa bada ere, Joanes Iriarte gipuz­koartzat (1595) hartu behar­ko li­tzateke, ia bere bizi­tza osoan Donostiakoa izan bai­tzen.

Bere lanik garran­tziz­koenak:

- Donostiako San Bizenteko erretaula, Bengoe­txearekin batera egindako lana, ikusi dugun bezala.

- Hondarribiko parrokiako (1590) an­tzinako erretaula,

- eta ezer ere gorde ez den Oiar­tzungo parrokiako Santa Katalinarena (1594).

Iriarteri buruz hara zer esaten zen “dicho maestro es hombre perito en el arte de la imagineria y de escultor y esta reputado, por haber hecho otros retablos semejantes” parrokiako erretaula nagusiaren diseinua zela eta. Bukatu gabe hil zen ertilari hau eta beste esku ba­tzuk aritu behar izan zuten (Martin eta Esteban Ostizatarrenak, batez ere) bukatuko bazen urrezta­tze eta estofatu lanetan. Erai­tsi eta askatu egin zen eta bere ordez beste bat jarri XVIII. mendean. Iriarteren “erretaula aberats” hartako lanetatik, sakristian gorde­tzen dira Kristo eta Birjinaren bizi­tzako erliebe eder ba­tzuk, erromanismo arrasto garbikoak.

Beste Jarrai­tzaile ba­tzuk. Hemen laburbil­tzen ditugun gipuz­koar maisu gu­txi hauen lanen inguruan, profesionalen beste lan ugari ematen da, guztiz arte ikuspuntutik begiratuta, gogora di­tzagun Mª Asunción Arrazolak bere dokumentu ugariko azter­lanetan egiten duen bezala, estimazio berezia merezi duten lanak:

- Joan Basayazenak;

- Domingo Garoarenak;

- Pedro Goikoe­txearenak diren ia guztiak, beste ba­tzuk, Al­tzo, Ibarra, El­dua eta Irurakoak ez dute maisutasun berezirik eskaintzen; - az­kenik, beste ba­tzuen agirietako berriak baditugu, baina erromanismo garbiko arrastorik ez izateaz gainera, kalitatezko baliorik ezak berak eragin zuen sakabana­tze eta disiecta membra mailan geratzea.

An­txieta Araban azal­du izanak eraginik izango zuen erromanismoko kanonak har­tzeko eta erabil­tzeko unean Probin­tziako elizgizon, nagusi eta ertilarien artean.

Lope Larrea eta Erzilla (c. 1540‑1623) da Arabako erromanismoaren talenturik aipagarriena. Agurainen jaioa zen eta hiri horretatik garatu zuen batez ere bere arte jarduera Nafarroan, Gipuz­koan eta Araban. Ertilari honi, luzez bizi izanak (83 urte zituela hil zen) etengabeko lan egiteko aukera eman zion, Lehen Errenazimentuko espresibismotik hasi eta Barrokora bitartekoa den arrazoiz­ko garapena suma­tzen zaiolarik.[141] Pierres Picartekin hasi zuen bere trebakun­tza eta inola ere honek, Nafarroako artelanetako ibileretan lagun izango zuen, eta bere alabarekin ez­kondu zen az­kenean.

Larreak, 1572 al­dera, Agurainen lantegia ireki zuenean bertako kide egin zuen Picart bere aitaginarreba, baita al­di baterako Lizarrako San Joanen erretaulako eskulturagile bikaina izan zen Juan de Beauves fraidea ere, ofizial mordo batekin batera. Horrela, eskual­de hartako tradizioko espresibista hoberenetakoa bar­neratu eta eguneratu zuen Erromanismoko hats berri bat emanez. Lope Larrea ez da, beraz erromanista garbi bat, beregan bai baitaude Picarten adieraz­pen-zan­tzu ba­tzuk eta baita Erromanismoko neurrigabetasun erakarleetatik aska­tzen duen formei eusteko modu bat ere.

Agirietan azal­tzen den lehenengo bere lana Ulibarri Aranako (Araba) erretaula nagusia da, (c.1572‑1575), oraindik ere Picarten irakaspena erakusten duelarik. Hemen azal­tzen dira Birjinaren Bizi­tzako eta Kristoren Nekal­diko al­diak eta baita San Joan Bataia­tzailea zaindariaren bizi­tza eta martiri­tzakoak ere.

Urte hauetan zehar, Lope Larreak Irañetako (Nafarroa) erretaularako tratua egin zuen (1574), Picarten egiteko modua azal­tzen delarik eta, kasu honetan gainera, bere partaide­tza dokumentaturik.

Bestal­de, kontutan izan behar da, garai­tsu honetan, Gasteiz­ko erretaularako tratua sinatu zuela An­txietarekin batera. Maisu gipuz­koarraren lagun­tzagatik izan behar­ko zuen, arabar katedraleko traza eta lanen hasierako garai honetan, maisuaren lanik gorenena den Aguraingo Santa Mariako erretaula nagusian jada lora­tzen den erromanismo al­derako garapen argiaren arrazoia.

Aguraingo Santa Mariako erretaula nagusian, maisuaren lan goren honetan nabarmen­tzen da garapen hau.

Diseinua eta gauza­tzea Larrearenak dira, 1584an eginiko tratuaren arabera, bankua, hiru gorputz eta atikoz osaturiko tramankulu izugarria eraiki zituen. Lan honen eraikun­tza gorabehera askorekin egin zen, Larrearen bizial­dian en chantier moduan, eta bere herio­tza ondorenean ezin bukatu izan zen 1638ra arte, urte honetan hartu zuelarik kolore aniztasuna. Nolanahi ere, bankuko ongi trazaturiko eseritako irudietan dauden Ebanjelarien erliebeak aski lirateke Larrea eskulturagile handitzat har­tzeko. Merezimendu horiei eran­tsi behar zaiz­kie Deikundearen (Uso jainkotiarraren eta zeruko mezulariaren aurrean Maria eskor­tzo ezin ederragoan belaunikaturik) eta Ikustal­diaren eszena zoragarriak (zeinetan, era berean Elixabete bera den jada Jainkoaren Ama denaren aurrean belaunika­tzen dena), bi erliebeak dira garai hartako Italiako arterik hoberenarekin lehia zezaketenak eta iparral­deko Erromanismorik hautatuenen artean kokatzekoak.

Biloriako erretaula. Eskulturagileak XVII. mendea hasia zelarik jada hasia zuen, Migel Anjelen Moises isla­tzen duen San Andres zaindariaren Biloriako erretaula (Nafarroan). [142]

Emai­tza ugari. Pierres Picartekin ikasia zen eta une horretan harremanetan zegoen lanbide honetan trebatuenak zirenekin, hala nola, Joan de Beauves edo Joan An­txieta berarekin ere eta, esan bezala, bere bizi­tzaren luzeak Larreari estilistikoki Barroko al­dera gara­tzen lagun­tzeaz gainera, estatua eta erretaula oparo uzteko bidea eman zion.

Bikuñako parrokian, Rodrigo Saez Bikuñakoaren hilobi‑eskulturan ere aritu zen, defuntu otoiz­lariaren alabastrozko irudian, hain zuzen.

Erretaula-diseinuak. Hauek buru­tzeko bi eratako diseinuen al­de erabaki zuen: handienerako zor­tzial­dekoa eta zuzena alboetarako, bere irudietan, berriz, egituren akabera on bat erakusten du eta gainerako eskulturagile erromanistetan suma­tzen ez den nolabaiteko idealismoa.

Aipa daitez­keen lanak dira:

- 1 Bikuñako San Pedroren kapera bateko erretaula, 598an tratua eginikoa

- eta Narbaxako elizaren erdian dagoen erretaularen bankua eta lehen gorpu­tza (1596‑1616).

Esteban Belasko. Gasteiz al­deko gunean estilo berriaren eragile­tzat har daitekeen Esteban Belaskorengan eragin handikoa izango zen An­txietaren itzala. Mota askotako lanbideei hel­tzeko jarrera bereizgarri zuen familia batekoa zen, erretaulak nahiz hilobietako monumentuak edo armarriak ere egiten baitzituen. Gasteiz­ko San Migelen erretaularen diseinua egin zuen 1575ean An­txietarekin, baina hiru urte beranduago az­peitiar ertilariari eskual­datu ziz­kion bere mandatua eta eskubideak.

Arriagako San Bizenteren erretaula nagusia (c.1575) nabarmen­tzen da, berak esku hartu zueneko lan ugarien artean. Hemen, nekez­ko erliebeetan An­txietaren arrastoak nabarian daude: per­tsonaia ba­tzuetan bekoz­ko lehorrak, ilaje nahastuak, sufrimen keinuen arin­tzeak, eta abar; baina az­peitiar maisuagandik aldentzen dute giza kanon mo­tzagoak nahiago izateak eta klasizismo nabarmenagoak.

Esteban Belaskoren estiloa igar­tzen da, 1573an tratua eginda eraiki zuen Gazteluko erretaulako banku al­dean ere. Ale hauek XVII. mendeko erretaula baten oinarritarako balio dute eta bertan penin­tsulako Erromanismotik baliatu izandako zenbait gai aur­ki­tzea ere litekeena da: landare gaiez eginiko apainketak, geometriaz­ko katea­tzeak, eta Julio II.aren hilobiko jopuen estiloko telamoi edo atlanteak ala Sixtina Kaperan margoturiko ignudi‑eta­koak.

Etxabarriko erretaularen zati bat ere Belaskorena dela esaten da; are zeha­tzago, bere eskuz eginak dirudite bankuan tailaturik dauden Bara­tzeko Otoi­tza eta Ikuz­ketako erliebeak, eta banku bereko kale-tarteetan kokaturiko emakume eta gizaseme santuen irudi handi eta dotoreak.

Bereak direla onartzen da, halaber, Araba al­deko eliza ba­tzuetako sagrarioak ere.

Joan Araotz. Ez li­tzateke lekuz kanpokoa izango hemen Gasteizekin el­karturik dagoen Joan Araotz ertilaria gogora ekar­tzea, aurreko orrial­deetan bere aita Andres Arao­tzi lagun­tzen Eibar­ko erretaulan ikusi genuena, alegia. Aitaren lerro ba­tzuk bazterrera utzi zituen, An­txietaren hiz­kera itzelak liluratuta beharbada.

Joan Arao­tzek Orbisoko San Andresen erretaula nagusia utzi digu oinordeko, gaur egun XVIII.go rococo antolaketa batean izendaturik datorrena. Horretaz, Mª Asunción Arrazolak idazten duen bezala, agian pen­tsa daiteke Andres Arao­tzen lana Berrugueteren lanaren argitan hobeto uler daitekeen bezala, era berean bere seme Joanenak An­txietarena ekar­tzen duela gogora.[143]

Beste eskulturagile ba­tzuk. Maila apalagoko beste eskulturagile ba­tzuk ere hemen aipa­tzea mereziko luke, hala nola: - Ozanan (1579‑1585) eta Añastron (1584-1593) gorde diren erretaulen egilea den Diego Mar­kina.

- Joan Martinez Periztegi, 1595 inguruan Agiluko San Pedroren eta Urarteko Jasokundearen erretaulen egilea.

- Andres Gar­tzia Urigoitia, mendearen az­ken urte horien inguruan jardunean ari zen, arte herrikoiaren oso gertuko estiloa zuen eta jatorriz Biz­kaitarra (Otxandio) bazen ere, Araba al­deko elizetan lan egin zuen. Berari zor zaiz­kio, besteak beste, Marietako sagrarioa (1593), Buruagako erretaula nagusia eta San Lukasen busto bat, eta Gasteiz­ko San Pedro elizan kokaturik zegoen eskribau-gremio baten­tzako burutu zuen erretaula baten hondarra (c.1586).

- Araban lan eginak dira Mirandako lantegiko hainbat ertilari, Briviescako Santa Klararen heren­tzia bizirik duteneko ertilariak, berauek.

- Naiarako lantegikoak eta bertan sustraiak bota zituzten Kantabria al­deko Juan Alvarado eta Juan Gomez de Barcena egileena azal­tzen da Billako San Andresen erretaula nagusiaren (1587‑1594) ale hau.

Martin Ruiz Zubiate. Al­di honetako egilerik sonatuena da, Arra­tzun (Biz­kaia) jaio bazen ere, Burgosen nahiz Briviescan bizitua omen zena eta an­tza denez hor­txe ikasia. Beronek Burgos al­deko arte guneetan izandako harremanak dokumentatuak daude eta gauza jakina da Burgos probin­tziako erretaula onen egilea zen Domingo Amberesen lantegitik hartu zuela lantegiko tresneria, ertilari hau hil zenean. Dokumentuetan erretauletako ar­kitek­to gisan izenda­tzen den Ruiz Zubiate hau eskulturagile ona zen eta Briviescan An­txietarekin aritua zen, Huelgasko monasterioarekin gipuz­koarrak zuen tratua honen ondoan amaitu zuelarik.

Behin Bilbora bizi­tzera etorri zenetik aurrera, Ruiz Zubiatek Durangoko Uribarriko Santa Mariako erretaula nagusia egin zuen, beronen diseinua, ederturiko zutabeak dituelarik, Briviescakoan inspiraturikoa da. Lehen begirada batean, erretaula honen ezaugarria handitasuna da (erlaitz gaina, bankua, hiru solairu, hiru kale eta bi kale-tarte, eta baita Kalbarioa ere amaieran), eta baita bere jatorria Gaztelako manierista eskolako egituran erakusten duen apaingarri arrandi­tsuak izatea gainera. Ertilariari larritasun ekonomikoak pasarazi ziz­kion eraikun­tzak 1578tik 1598ra arte iraun zuen. Ohiko gaien banaketak, Nekal­dikoak bankuan eta Mariarenak goieneko etxeetan direla, erromanista estiloa nabarmendu egiten du irudi eta keinuetan, erdiko ni­txoan aingeruz koroatua den Mariaren irudi arrandi­tsua eraku­tsiz. Zubiateren erromanismoa zuhurra da.

An­txietaren min­tzaera suminetik urruti samar dagoena. Aurrez aipatu ditugun euskal erromanisten indar erakargarria falta zaio.[144]

Martin Basabe. Ruiz Zubiaterekin jardun zuen Aulestikoa Martin Basabe eskulturagileak, gaur egun desagertua den Mungiako San Pedroren erretaularen eraikun­tzan.[145] Basaberenak direla esan daite­ke:

- Maruriko San Loren­tzoren erretaula, 1582an eginiko tratuaren arabera.

- Lekeitioko Nekal­dikoarena gaur egun osagai barrokoez nahasia dena, 1587koa.

- Aulestiko San Joan Bataia­tzailearena (1600),

- eta Zeberioko Olabarrietako San Tomasena 1592. al­dera bukatu zena.

Zeberioko honetan badira bankua, bi gorputz eta hiru kale, mazoneria zorrotz eta erromanista moduari guztizko leialtasunaren barruan, beheko erdiko etxean, Tomas eta Loren­tzo bi Santu zaindarien estatuak eta goienekoan, berriz, Mariaren Jasokunde‑Koroa­tzearena; albokoetan Zigorral­dia eta Aran­tzez Koroa­tzearen gertakariak eta San Loren­tzoren martiri­tza eta, halaber, San Tomasen sinesgaiztasuna, perspek­tiba efek­tuak bar­ne badituztelarik. Bankuko erliebeetan, paisaia moduan konta­tzen dituzten eszenak –Harrapa­tzearen eta Ge­tsemanikoa– kalitate bikainekoak eta erromanista estilo onekoak dira.

Oraingoz, dokumentuen iker­ketan nozi­tzen dugun eskasiak eta, horren ondorioz, Biz­kaiko erromanista eskulturari dagokionaren bibliografian ez du inola ere froga­tzen al­di horretan eskulturagile erromanista onik ez zenik. Julen Zorrozuak jaso ditu hauetako ba­tzuen izenak: Fran­tzisko Urizar, Joan Arriola, Pedro Goitisolo, Joan Perez Gorrio, eta abar.[146]

Lehenagotik ere aipatu dugu An­txietari Camon Aznarrek eskain­tzen dion gorespen hi­tzal­dia, “mende honen az­keneko eta hurrengoaren ia osoko nafar arte guztia An­txietaren egituretan kateaturik dago”. Egiaz, hiru nafar lantegi nagusiek az­peitiar maisu handiaren eraginak erakusten dituzte: Iruñeak, Zangoza, Irunberri eta Lizarra auzoan izateak eta arte lankide­tzak el­karturik [147] An­txietarekin zorretan dira.

Aezkoako erretaula

Joan Gazteluzar. Logikoki, garran­tziz­koena da bera, jardunean iraungo duelarik ia XVII. mendearen erdial­dera arte. Joan Gazteluzar mihizta­tzailea edo munta­tzailea izan zen Iruñeko per­tsonaiarik famatuena, nahiz eta honek benetako eskulturagile eta sagrario eta liturgia tresnerietarako urregin­tzan trebeziarik falta ez izan, mihizta­tzaile lanbidean zen ezagutua eta batez ere estimatua. Aez­koako erretaula berak egina da, eskulturgin­tzaz Anbrosio Bengoe­txea arduratu bazen ere.

Gazteluzarrek bere garaiko eskulturagilerik hoberenekin egin zuen lan eta estilo erromanistari leialki jarraitu zi­tzaion; hala, erretaula asko diseinatu eta burutu zituen delako parrokia hauetan: Zolian, Eguesen, Imar­koainen, Elbeten, Larraian, Eneri­tzen, Latasan, Ororbian, Sunbillan, Arrai­tzan eta abar.

Domingo Bidartekoa. Erromanista garaiko beste mihizta­tzaile sonatu bat Domingo Bidarte izan zen, Iruñeko go­tzaina zen Antonio Zapatak bereziki estima­tzen eta lagun­tzen ziona.

Iruñeko katedraleko Errukiaren erretaula txikiaren egilea da, aipatutako ikonografiatik eszena bakarra duena, beraietan Migel Anjelen gisako estereotipa­tzeak azal­tzen direlarik.

Domingo Lusa. Bidartek bere suhi Domingo Lusarekin el­kartuta egin zuen lan, nahikoa talentu duen eskulturagile honek bere eskulturan erromanismo berantiarra gorde zuen, Gregorio Fer­nandezen eraginarekin el­karturik. Honen lanetan ikusten da aurpegi biribil­ak eta janz­kera hanpurusen atzean dauden gorpuz­kera indar­tsuak gogoko zaiz­kiola. Dena dela, Valladolideko jatorria izan dezakeen honetan zenbait angelu­etatik errealismo barrokoa bistara­tzen da jada. Delako ezaugarri horiek hauetan azal­tzen dira:

- Arroniz­ko Santa Maria Madalenaren erretaulako erliebe bi­txietan;

- Ardanaz­ko Santa Katalinarenean (santaren irudia zer­txobait estereotipatua da);

- guru­tzil­tzatutako hainbat Kristorengan,

- Imar­koain eta Ziri­tzan.

Orokorrean, nafar parrokia ba­tzuetarako egin zituen erretauletako tailetan:

- Galar­ko Espar­tzan,

- Muru Artederretan,

- Olatz Nagusian,

- Berriobeitin, (1621‑1629)

- eta Ziri­tzan (1632).[148]

Mugatik hain hurbik egoteagatik, lantegi honek auzoan zuen Aragoi erresumatik zetozen mandatuak har­tzen zituen. Zangozako bi ertilarik, Nikolas Berastegi eta bere suhi Joan Berroetak 1587 eta 1594 bitartean Erromanismoko ederrenetarikoa den Huescako katedraleko aul­kiteria bikaina burutu zuten, biz­karral­dean gorputz osoko irudiak dituela; denen artetik San Mikel Goiaingeru biluziaren adieraz­pen eder bat nabarmen­tzen delarik.

Nikolas Berastegi. Dokumenturen batean, “ar­kitek­to” lanbidea izendatzen da. Berastegik lehenago Mirandako Jasokundeko parrokiaren koruko aul­kiterian, Agoi­tzeko San Migelerenean eta gaur egun desagertua den Santiago monasterioarenean (Iruñea) jarduna zuen.

Joan Berroetak. Joan Berroetak bere al­detik, Huescako elizetako erretaulak, San Loren­tzo eta San Pedro Zaharrarenak egin zituen.

Gerora bere jarduera Nafarroan kokatu zuelarik, Zangozako San Salbatoren (1608) hasita.

Joan Etxenagusia mihizta­tzaileak trazaturiko bere erretaula nagusirako lan plastikoa Joan Berroetak burutu zuen, Joan Huiziren lagun­tzarekin. Tafallako Santa Marian inspiraturikoak dira erliebe eta eskulturak.

Lagun­tzaile bera izan zuen San Bizente elizako eskulturak lan­tzeko Urraulbeitin. Zangozara itzuli zen segidan, Joan Burdeosen lagun­tzarekin Karmel komentuko elizaren eskultura ba­tzuetaz ardura­tzera. Lan honen ondoren etorri ziren beste tratu ba­tzuk:

- Tafallan Sor­tzez Garbiaren Ordenako komentuko sagrarioa egin zuen;

- Uxueko erretaula nagusirako harriz­ko hiru irudi (1617);

- eta Galipentzu, Ledea, Irunberri, Zare eta abarretako erretaula nagusietarako zenbait taila eta erliebe.

Girgillanoko erretaula

Irunberriko fokuan gehien nabarmendu ziren ertilariak dira Joan Huizi, Gaspar Ramos eta Joan Hera mihizta­tzailea. Hauek, XVII. mendeko lehen herenekoak diren ar­kitek­tura zuzeneko eta eskultura onargarriak dituzten erretaula-multzo bat egin zuten.

Gaspar Ramosek eskulturak egin zituen eta Joan Herasek mihiz­ta­tu; hauei zor zaiz­kie zenbait erretaula bikain:

- Santakarako Jasokundearen erretaula nagusia,

- Gere­tzeko San Sebastianena, Urraulbeitin,

- Abaurregainako San Martin (1611), egitura oso klasizista duena, mukulu eskultura nabarmenak, horietako ba­tzuk edertasun handikoak –Jasokundea eta San Estebanena– Gaspar Ramosen ezaugarri klasizistarekin.

- Garaioa parrokiakoa,

- Espar­tzakoa benetako maisu lana,

- eta Irunberriko parrokiako bi alboetakoak ere;

- Orotz‑Betelukoa buka­tzeaz ere arduratu zen.

Beste erretaula ba­tzuk ere bereak direla esaten da, besteak beste, Arbonies, eta Armeño parrokietakoak. Gaspar Ramos egile izan zen era berean:

- Orreagako erretaularen egoki­tze lanean, Esako San Esteban elizan burutu zuelarik (1618‑1624);

- Lakun­tzako San Salbatore elizako erretaula korapila­tsuaren (eskultura eta erliebeak) egilea, lan honetan tratua zein datarekin egin zuen gogoan harturik, (1637) bere seme Fran­tzisko Ramos ertilariaren lagun­tza izan zuela uste izatekoa da.[149] Dena dela, erretaula honetan Orotz‑Betelukoan bezala, naturalismo barroko al­derako nolabaiteko gertura­tzea suma daiteke.

Lizarrako lantegia, batez ere, eraginkor azal­du zen denbora luzean –belaunal­diz belaunal­di– datozen familiako lantegietan bil­tzen ziren ertilarien jarduerari esker. Troas eta Inbertotarren familiak gailenduko dira.

Fran­tses jatorriko familia batekoak dira Troas‑tarrak (Troyes‑ekoak), beroietatik Pedro, Joan Nagusia, Joan “Gaztea” eta Julian dira Nafarroan ezagunak.

Joan Troas Nagusia mihizta­tzaile-lanetan zen ezaguna.

Bestea, Joan Troas “Gaztea” alegia, bere testamentuan (1600) aitor­tzen zuen Gal­deanoko San Pedro parrokian erretaula nagusia hasia zuela, eta 1570erako eginak zituen jada zaindariaren irudia eta sagrarioa. Larrioneko erretaulan ere esku hartua zen Jasokundeko irudi erromanista zizelkatzen. Berari zor zaiz­kionak dira:

- An­tzingo San Fausto parrokiako eretaula (c.1576),

- Aiegiko sagrarioa

- eta Etaiuko erretaula nagusia ere (c.1600).

Pablo Troas. Lizarrako Troastarren eskulturagilerik gogo­tsuena Pedro izan zen. Beronek lehenbizi egin zituen lanen artean kokatu behar­ dira, beharbada, Alloko parrokiako saihe­tsetakoak, berau buka­tzeko Logroñon bizi ziren lagun­tzaile fran­tsesen esku-hartzea behar­ izan zuen, erretaula horietan plateresko eta espresibista arrasto garbiak utziz.

Honako erretaula hauetan jarduna zela dirudi:

- Iguz­ki­tzakoan (c.1580)

- eta Biloriakoan.

- Sorladako erretaula nagusia berea obratzat hartu da (c.1580), baita Villamayor de Monjardineko beste lan ba­tzuk ere.

- Arbeitzako erretaularen tratua egin zuen 1595ean, gerora Ber­nabe Inbertok bukatu zuena, hain zuzen ere;

- Ira­txeko klaustroan ere partaide izan zen,

- eta San Berebundoren ku­txatilaren egilea ere bera izan daiteke.

Pedro Troas Villatuertako San Migeli eta Santa Katalinari eskainitako alboetako bi erretaulen egilea da (c.1596). Egiaz­koa dela dirudi Troastarren arte lanei dagokionez, ia erabat XVI. mendearen bigarren erdira muga­tzen dela eta mende honen bukaeran amai­tzen.

Andosillako elizako erretaularen xehetasuna

Inbertotarrekin ez da gauza bera gerta­tzen, zeren eta, katalogoan erromanismotik eskultura barrokorako igaroal­diaren hasiera ikus baitaiteke.

Joan. Familiako lantegiaren sor­tzailea, Troastarren lehenengoa izan zen Joan Inbertok, XVI. mendearen lehen erdiko espresibismoan jan­tzi zenak tailatu zituen Lizarrako San Joanen parrokian eta Abartzuzarakoan erretaulak, erromanista baino platereskoa gehia­go dutenak. Esteno­tzeko erretaulan eta bere semeen lagun­tza izan zuen beste elizetan bistara­tzen da erromanista arrastoren bat.

Pedro. Hiruetatik –Pedro, Joan II.a eta Ber­nabe– lehengoak, Joan An­txietak diseinaturiko Alloko aul­kiterian esku hartu zuen, baina oso gazterik hil zen.

Bere anaiek, Joan eta Ber­nabek, hartu zuten 1590etik familiako lantegiaren emai­tza garran­tziz­koenen ardura.

Familiako beste bat –Tomas Troas– Zamoran porturatu zen eta han (c.1600) San Andres elizan jaso den Haurra duen Birjina tailatu zuen in­txaurrondo-zuran.[150]

Joan II.a. Badu ezaugarri bat Joan Inberto II.aren erromanismoak: zakartasun apur bat; bere erretauletako taila ba­tzuetan, esaterako, Muz­kiko Madalenaren elizan (1596), Urbiolan, Ollobarrenen, Jai­tzen, Villatuertan ikus daitekeenez.

Ber­nabe izan zen bere familiako eskulturagilerik jan­tziena eta garaikoen artean aipamenik gehie­nak berak bereganatu zituen. Fiteroko parrokian beretik gorde denetan Kristo guru­tzil­tzatua maisulan bikaina da: okerturiko gorpu­tzaren edertasun plastikoak eta bere gorputz biluziaren profil eta bolumenen kontraste harmonia­tsuek An­txietaren oroitzapena pizten dute, nahigabe ere. Gauza bera esan daiteke Mendigorriarako tailatu zuen Kristoaz eta berdin Mañeruko Kristoaz ere, Ber­nabek erretaula­txo erromanista bat ere utzi baitzuen.

Ber­nabe Inberto izango zen agian XVII. mendeko lehen urte horietan Nafarroan erretauletako eskultura eta erliebeak egiteko eskulturagilerik bilatuena. Mazonerian traza­tzaile ona zen gainera.

Garisoaingo elizako erretaularen xehetasuna

Mendigorriako erretaula. Mendigorriako erretaula bikainean 1594 eta 1610 artean diseinaturiko bankua, erlaitz gaina, bi solairu, hiru kale eta bi kale tarte, frisoa eta atikoan eder­ki eraku­tsi zuen Ber­nabe Inbertok egiten zekien guztia eta erromanismo estiloarekiko leialtasuna. “Gorputz mota indar­tsuak ugari dira, menperatutako indarra azal­duz. Eseritako San Pedroren irudia, bere bekoz­ko iluna eta ile, bizar eta tolesduren tratamendu plastikoagatik bereiziki nabarmen­tzen da, egitura bigunagoak eta keinurik gabeko emakumez­ko per­tsonaien ikusmol­dearen aurrean. Inberto iaioa zen eszena korapila­tsuen konposaketan”.[149]

Mendigorriako eliza berean, Berpizturiko Kristoren erretaularik askatua izan zenetik salbatu den Kristoren irudia –sakristian dagoena– azal­tzen da, migelanjel­dar ku­tsukoa, ertilari beraren lana den Andosillakoaren antzera; alboetara zabal­dutako beso biluziak, berpiztutako gorpu­tza zati batean mantuz estalia, honen mutur bat aingeruak jasotzen duela eta beste bi guru­tzeari eusten: benetan lan bereizi eta indar­ handikoa da.[151]

Erretaula nagusia eta alboetako bi Andosillan. Tratua egin zuen 1597an erretaula nagusia eta alboetako birengatik. San Sebastiani eskainitako erdikoan ikusten da garbi erromanismoari leial zaion maisuaren eskua: “konposaketa egokia da, barru al­dera sail­katuriko per­tsonaien pilaketak, Erromanismo jatorreko aurpegi bekoz­kodunak dituena, nahiz eta lanketako laztasunak lantegiaren esku-har­tzea suposa­tzen duen”.[152]

Bereak dira:

- Alloko erretaula, 1592.ean tratua egin eta bikain diseinaturikoa, erromanismo bete‑betekoa da.

- Etaiuko San Sebastian elizako erretaula eta taber­nakulua, 1603an ordaindu zitzaizkionak.

Bereak direla esan ohi da:

- Ira­txetik datorren Deikazteluko erretaula,

- Murilloko San Estebanen erretaula (c.1588)

- eta zenbait irudi eder, besteak beste, Desoioko Haurra duen Birjina, solte geratu diren baina, inola ere, askatu eta sakabanatu diren erretauletakoak.

Ber­nabe Inbertok 1622an Eneri­zko parrokiako Madalenaren erretaula nagusia bukaturik zuen jada, erdiko horma-hobian emakume zaindari Santuaren irudi lirain bat zuelarik.

Garisoaingo Jaio­tzaren elizako erretaula nagusia eta alboetako biak izan ziren XVII. mendeko lehen hamar­kadan mandatu garran­tziz­koak. Beste maisulan handi bat da erretaula nagusia. Ikusleak berehalakoan ikusiko ditu ugaritasun harmonia­tsu eta ekin­tzaile jarreretan irudiak maisuki pila­tzen jakitegatik Joan Juni eta An­txietaren arrastoak.

Ber­nabe Inberto 1632an hil zen, bere aitak hasi zuen Etxabarriko erretaula nagusia bukatu berria zuela.

Inbertotarren lantegiaren erreferen­tziak etengabekoak dira, zeha­tzago esanda, Ber­naberen eskuari buruz­koak, XVII. mendearen hasieran egindako lanak hiz­pide direnean, eta beroien dokumentuak falta dira, 40 urte lehenago Joan An­txietaren aipamenekin gertatu zen moduan. Joan III.a Inberto familiako az­ken laguna, lantegiaren sor­tzailearen iloba da, berau ere Joan zeritzona eta XVII. mendeko erromanista tradizioari eu­tsi ziona.

Etxarrentxuloko elizako erretaularen xehetasuna

Etxarrentxuloko elizako erretaularen xehetasuna

Aipatu Joan III.aren leialtasun erromanista honako erretaula hauetan suma­tzen da:

- Amillaoko San Erroman zaindariaren irudi bikain bat tailatu zuen erretaulan,

- eta Etxarren­txuloko elizan (1618);

Baina gerora nolabaiteko naturaltasun barrokoa azal­tzean al­di berri bat al­darrikatu zen:

- Gal­deanoko erretaulan –Joan Troasek bukatu gabe utzi zuen hartan–,

- Ziraukiko bi albokoetan erretauletan (1614)

- eta gehiago oraindik Zubiel­kin (1624), Sesman (1625) eta Villatuertako (1641) erretauletan; kanon luzez­ko irudiak dira, aurpegietako ezaugarri errealistetan eta tolesdura zoko­tsuetan eragina sortu zion gaztelar eskoletan inspiraturiko zaletasuna suma­tzen den, zeren eta agirietan azal­tzen denez 1614an Valladoliden eta 1621ean Segovian lan egina zen.

Espainiako erresuman eta baita Baskonian ere haz­kunde demografiko[154] garran­tzi­tsu bat eman zen XVI. mendeko lehenengo erdian eta ondorioz: gertakari migra­tzailea.

Haz­kunde biak batera gerta­tzeak, kon­tzejuetan, elizgizon, parrokietako kofradia eta orokorrean kristau-el­karteetan eliza handiagoak eraiki beharraren kon­tzien­tzia sor­tu zen. Agiriek adierazten dutenez, “de algunos años a esta parte se ha poblado de gentes en esta dicha villa (San Sebastián) en tanta manera que en los divinos oficios no caben en las yglesias, en especial en la Iglesia de Santa María”.

Eraikun­tza publikoak zurez­ko[155] egiturez eraiki­tzearen ohitura zaharra betirako al­de batera uzteaz gain, zabalera eta handitasun neurri­tsu bat bilatu zen.

Administrazio al­daketa. Bestal­de gur­tzarako eraikinen zuzendari­tza eta administrazioa esku pribatuetatik eliza-el­karteko aginpidearen eskuetara igaroz joango zen. Erdi Aroaren amaieran gehienetan liturgia ofizialetik at zeuden zenbait dogma edo misterio, edo emakume ala gizaseme santu zaindari jakinen bereziki zale ziren kofradia eta tal­de edo per­tsona pribatuen bidez bidera­tzen zen herri jaierak beste itxura bat har­tu zuen: kapilau­tza, eta zerbi­tzuak Patronatuz­ko elizen sistema zaharra ordez­ka­tzen zuen.

Mendearen erdial­dean Trentoko Kon­tzilioko Gurasoek zerbi­tzu hauek bidera­tzeko norabideak markatu zituzten eta horren ondorioz, Trentoko dekretuak ezarri nahian zebil­tzan elizbarruti askotako Sinodo Kontseiluek arau zeha­tzak eman zituzten berauei eusteko, bai erakunde lagun­tzaileen al­detiko gehiegikeriak eragozteko eta bai apaiz onuradunen bizi­tza duin eta zin­tzoa babestu eta zain­tzeko. Eliza, bere konpeten­tzien jeloskor jar­ri zen arrazoi osoz, gur­tza eta sakramentuak ematearen egitekoari zegokionean, eta ondorioz bere eskubideak eskatu zituen iragankorrak ziren ondasunak kudea­tzeko ere.

Baskoniari dagokionez, Ahaide Nagusiak, orain parrokia edo kapera bihurturiko monasterioen Nagusiak zirenez, amore ematen hasi beharrean gertatu ziren errenta edo kudeaketa-eskubide ba­tzuk mantendu ahal izateko, erabat zahar­kituak izaten hasiak bai­tziren erlijio-zerbi­tzuak ordaindu eta eska­tzeko moduan bitartekari­tzarik nahi ez zuen herri kristau baten kon­tzien­tziaren­tzat. Honela, herri eta el­karteen ekimeneko bilakatuko zen eliza eta kaperen eraikun­tza, XVI. mendeko Elizbarrutiko Sinodo ba­tzuek zehaz­ki adierazi zituzten gehiegikerien egile ziren gizon botere­tsuen kontroletik bereiziz.

Bestal­de, mer­katari­tzaren haz­kundeak hiribil­duen populazioan eragin zuen lasaial­di ekonomikoak al­deko egoera bat eskain­tzen zuen gur­tza lekuak berritu eta zabaltzeko.

Ameriketako urrea. Karmelo Etxegaraik, XVI. mende honetako Gipuz­koako erlijioz­ko monumentuen historia egiterakoan, ezinbestekoa du aberaste hau Ameriketatik ekarritako urreari lo­tzea eta Debako parrokia aipa­tzen du, hain zuzen ere; berau delarik kapitulu hau eskaini nahi diogun eliza zabal horietako bat: [156] “El dinero que vino de América, por la participación extraordinaria que los hijos de este país tuvieron en las magnas empresas de exploración y colonización del Nuevo Mundo, y el mayor bienestar material que como consecuencia de nuevos elementos de riqueza se difundió en la tierra guipuzcoana, contribuyó por modo poderoso a la transformación más ó menos radical según los recursos con los que se contaba de muchos edificios destinados al culto...”.

Herriaren partaide­tza. Herriak har­tzen zituen erabakiak bere parrokia, ermita eta gur­tza lekuetako (kon­tzejuak, zaindariak eta etxezainak) kudeaketa lanetan zituen ordez­karien bitartez, zein artelan egin eta zein maisuk burutu behar zituzten,. Hala ere, lanak ordain­tzeko mugak zituzten, parrokiak izan zi­tzakeen fondoak ezarritakoak eta Go­tzainak emandako arauenak besterik ez.

Esan dezagun XVI. mendearen bigarren erdiaren hasieran, ar­kitek­to hispaniarren sentiberatasun estetikoak soiltasun formal handiago baten al­dera egin zuela. Estiloa bi oinarriren argitan garatu zen:

• egitura gotikoen iraunkortasuna,
• eta eraikun­tza eta forma al­detiko garbitasun handiago bat (gruteskoen pixkanakako desager­tzea eta abar); horren paradigma El Escorialeko Errege Monasterioa da, eraikun­tza erral­doi honetan “Biz­kaiko harginek” oso era berezian esku hartu zutelarik.

Ar­kitek­turan iriz­pide arau­tzaile bihurtu ziren ideiak dira eta teorian bederen, tratatuen bidez ere elikatu zirenak, esaterako, Vitrubio, Serlio, Palladio, Vignola eta Joan de Herrera; berauen argitalpena mendea bukatu aurretik Espainiara irisi joan ziren:

• neurrietan handitasuna,
• espazioetan batera­tzea,
• trazatuetan soiltasuna.

Eskultoreen artean bezala, ar­kitek­toen artean ere badira, sarriagotan agian, belaunal­di batetik bestera beren lanbidea eskual­da­tzen duten leinu edo familiak. Kontaezinak dira XVI. mendetik irten gabe, dokumentuetan dauden familien abizenak:

- Otsoatarrak jatorriz Ispastertarrak izan eta, Errioxan lan egiten zutenak;

- Ganboatarrak, XVI. mendean Salamancara bizi­tzera joan eta XVIII. mendera arte probin­tzi horretako lanen eta auzien ardura izan zutenak;

- Garaizabal­darrak, Errioxan herritartu arren, Euskal Probin­tzietan ere lan egin zuten biz­kaitarrak;

- Garitatarrak, Bilbo eta Begoñakoak, Biz­kaiko elizetan Beaugrantarrekin el­karlanean aritu zirenak;

- Lanestosatarren hiru belaunal­diak, Salamancan herritartu eta eskual­de horretan lan egin zutenak;

- Olabetarrak, XVI. mende guztian zehar Calahorrako katedraleko lanen zuzendariak;

- Perez Solartetarrak, jatorriz Mar­kinarrak, Errioxan bizi­tzen jarri eta hainbat elizen eraikun­tza ardura izango zutenak;

- Tolosatarrak, Salamanca eta Valladolideko eskual­deetan jardundakoak;

- Zarragatarrak, Baskonia, Errioxa eta Kantabriako ingurune zabal honen barruan mende horretako hargin­tzak izan zuen familiarik esangura­tsuenetako bat;

- Olartetarrak, Lan­tziegon kokatuta Biz­kaiko (Ziortza), Arabako (Fuenmayor) eta Errioxako (Naiara) lanen arduradunak;

- Agirretarrak, izan bereko hainbat familietako kideak, hauetariko zenbait Espainia hegoal­dean sakabanaturikoak;

- eta gauza bera esan daiteke Arteagatarrengatik ere, besteak beste penin­tsulan barreiaturiko Araba, Errioxa, Burgos, Salamanca, Valen­tzia eta Granadan eraikun­tza lantegi oso ezberdinetan ager­tzen den izen biz­kaitarrak.

Beren lurretan ohikoa zen el­kartasunarekin, euskal harginak bata bestearen fida­tzaile ager­tzen ziren kontratetan eta ba­tzuetan auzietan el­karren ordez­kari ere izaten ziren, Erdi Arotik XIX. mendera arte iraun zuten artisau-kofradiei oso loturik dagoen gizarteko gertakari bat delarik berau.[160]

Tal­de biz­kaitarrek El Escorialen, Salamancan, Kordoban, Granadan, Sevillan, Errioxan, Huescan, Barbastron eta abarretan egin zuten lan. Eta lantegi hauetariko ba­tzuetan maisu nagusi mailara iri­tsi ziren.

Maisu biz­kaitar ba­tzuei buruz­ko erreferen­tzia oso zeha­tzak ere badaude:

- Joan Arandia elgoibartarrak Toledoko Al­kazarrean eta Valladolideko San Benito eta San Santiago elizetan lan egin zuen.

- Joan Olozaga, Her­nial­dekoa, Cuencako katedralean tratua egin eta eraiki­tzaile eta eskultore moduan aritu zena;

- Martin Gain­tzakoa eta Migel Zumarragakoa Sevillako katedralaz arduratu ziren;

- Domingo Lasartekoa Salamancakoaz;

- Diego Mendietakoak Cartuja de Mirafloresen egin zuen lan;

- Goiaz­ko Joan eta Martin Mendiolakoa Karlos V.aren zerbi­tzura egon ziren.

Granadako katedraleko maisu Diego Siloerekin gipuz­koar eta biz­kaitar maisu askok egin zuten lan. El Escorialen lan egin zuten hamalau harginen zerrendatik, zor­tzi euskal­dunak ziren. Hauetako bat, Pedro Tolosakoa, gerora Uclesera pasa eta han ospe handia irabazitakoa. El Escorialeko monasterioan bertan, P. Sigüenzak dioenez, Zal­duatarren estiloko ar­kitek­to onen jaioterria zen Asteasuko harginek egin zuten lan.[161]

Dudarik gabe, ez dira soilik esperien­tzia duten eta lanbidea menpera­tzen duten gizonak. Beraien artean ere izango ziren egiaz­ko ertilariak, formen edertasunaren zen­tzu fina zutenak, jatorriz atzerrikoak izan arren, beren norabide estetikoa asal­datuko zuen platereskoaren erdian aur­ki­tu zituzten irtenbideek salatzen dutenez.

Euskal Herrian lan egin eta “eliza kolumnarioen” al­dera hartu zen norabidearen erantzule gisa aur­kitu ditugunen arteko ospe­tsuenek merezi dute euren izenak Euskal Artearen Historian gogoratzea:

Francisco Marrukiza, Domingo Aranzal­de, Joan Olozaga, Martin Armendia, Pedro Mendiola, Andres Leturiondo, Pedro Ibarra, Joan Emasabel, Martin Agirre, Domingo Legarra eta beste zenbait.

Ustekabean harrapatu eta harriturik utzi zituen barrokoaren gainbehera bat‑batean etor­tzean, XVIII. mendean batez ere, estilo honek euskal hargin-tal­de ba­tzuk Ameriketara joatera behartu zituen.

Gotikoari dagokion kapituluan ikusi dugu zein­tzuk izan ziren XII. eta XIII. mendeko europar eraiki­tzaileek gurutze-ganga asma­tzera eraman zituzten arrazoiak eta ondorioz estilo berri bat nola sortu zen. Euskal Herrian, XII. eta XIII. mendeetan hiribil­duen eraikun­tzak, Europako beste herrial­deetan sortu zituenen antzekoak ziren, eta delako arazoak gotiko estiloaren sistema berriaren bitartez konpondu ziren.

Gotikoa atzerapenarekin sartu zen gure herrial­dean, XIV. mendearen erdial­dean, hain zuzen. Mende honen bigarren erdian eta XV.aren hasieran, etengabeko haz­kundean ari zen populazio baten­tzat sagaratuak ziren tokietan eraikun­tza gero eta premiaz­koagoa zenean, aurreko orrietan aipatu ditugun hiru habeartetako eliza ba­tzuk al­txa­tzen hasi ziren astiro-astiro:

- Gasteizen, Santa Maria eta San Pedro;

- Biz­kaian, Santiago katedrala eta San Anton parrokia, eta Lekeitio eta Ger­nikakoak;

- Gipuz­koan, Getariako San Salbatore, Oñatiko San Migel, besteak beste.

Eta besteak beste diot, ez baitago dudarik gotiko klasikoko eraikun­tzak, nolabait esatearren, beste tokietan ere eraiki zituztela lehen eliza erromanikoak ordez­katuz, nahiz eta eliza erromanikoetatik zuzenean XVI. eta XVII. mendeetako beste irtenbideetara pasa zirenen kasuak ere falta ez diren. Dokumentuetatik dakigu XVI. mendean eraiki ziren ia eliza kolumnario guztiak, guztiz gotikoak ziren beste ba­tzuen lekuan al­txa zituztela.

Eliza hauen egitura eta formak iradoki zituen arrazoirik erabakigarriena zein izan zen gal­de daitekeen gauza da. Gotiko klasikoaren berez­ko espazioaren zatiketa eragozteko joera zuen estetika eta erlijio-al­darte berezi gisa izenda dezakegun borondatea izan al zen? edo Chueca Goitiak jada esana zuen moduan “arbotanteen erabilera eska­tzen zuen eta okerturik amai­tzen duten pilareetan zama eszentrikoak sor­tzen zituen altura ezberdinetako bul­tzaden arazo estatiko zaila” konpondu nahia edo arrazoi teknikoagoak izan ote ziren?

Hor­txe dago gertaera: XVI. mendean zehar katedraletako elizgizonei, kon­tzejuei, nagusiei eta fededunei beraien parrokia‑elizak modu oso berezi batean zabaltzera eta handitzera eragin zien eraiki­tzeko gogo handi baten leher­keta moduko zerbait izan zen. Gogo honek kantauriar kostal­dean zutik gel­di­tzen ziren eliza erromaniko ia guztien eta neurri txikiko gotiko ba­tzuen desagerpena eragin zuen.

Estal­ki gotikoak eta errenazimentuko eusgarriak. Beren tradizioei atxikirik, XVI. mendeko euskal harginek nahiago zuten eurek ikasi zuten estal­garri-mota gotikori eustea; baina estal­ki horiei eusteko estilo berri bateko osagaiak onar­tzen hasi ziren, errenazimentukoak alegia, mendearen bigarren herenean Espainian zehar zabal­duz zena: zutabe handiak pilare gotikoa ordez­ka­tu zuen. Espazioa batera­tzea. Honek Eliza horien itxura formalean al­daketa ikusgarri bat eragin zuen: espazioa batera­tzea. Eliza hauetan sarreratik bertatik, begirada bakar batek barruko espazioaren zabalera handia bar­neratzen du, soila, xaloa, apaingarririk gabea ageri dena eta begiradak aurrez aurre, pilare gotikoen ordez jarri dituzten harriz­ko euskarri zilindro-formako bakarrekin egiten du topo, gainetik palmondo erral­doien moduan, itxura harrigarriko gangetako ar­kuak sor­tzen direlarik.

Hasieran, kapitelik gabeko fusteetatik sor­tzen dira gangetako ar­ku hauek, ez baita frogatuko dituen ezer ikusten, Gasteiz­ko San Bizenten gerta­tzen dena bera. Gero izar-gangen jaio­tzak eusten dituzten txertaketen konplexutasunetik saihestu nahirik, kapitel sasiklasikoak lan­du ziren: doriko, joniko edo toskanoa.

Eraikun­tzaren ezaugarriak. Ondorioz, eliza mota berriak ondorengo ezaugarriak ditu:

- Oinplano angeluzuzena;

- Hiru habearte, erdikoa normalean alboetakoak baino zabalagoa den abside bat duela;

- garaiera berekoak dira hiru habearteak;

- arbotanterik eza;

- gangen zama barruko euskarri ikaragarrietara eta normalean harlandu gogor eta ongi landuz prestatu eta barruko al­detik hormari itsa­tsitako pilarez sendotuak eta ba­tzuetan kanpotik mailakatuak diren kontrahormez indarturik dauden hormetara jausten da.

- Gangak gotikoak izanik eta berauek sostenga­tzen dituzten zutabe altuak, berriz, leunak, kapitelen abakoetan edo fustearen jarraipen soilean har­tzen du atseden guru­tzeriak.

- Izar-gangen itxurakoak izan ohi dira gangak, askotan lotura eta era desberdinetako konkorrak dituztenak, ar­kuen nerbioak apain­tzen dituztelarik.

- Ganga gotikoak XVII. eta XVIII. mendeetan beste ganga trenkatu ba­tzuez ordez­katu zituzten, sare itxurako nerbioek kasetoiak osa­tzen zituztelarik.

Horrek guztiak hu­tsune harrigarri eta itzela sor­tzen lagun­du zuen, argi gris batez, nahikoa baina diskretuki argitu daitekeen eremua, gotiko klasikoko argi koloredun eta Errenazimentuko argi gardenarekin kontrajarriz.

Gotikoa ala errenazimentukoa? Eliza hauetan gotikotik habearteen altuera eta gangetako guru­tzadura besterik ez da gera­tzen. Zilegi da, beraz, eliza hauek gotikoak ala errenazimentukoak bezala kontutan hartu eta sail­katuak izan behar ote diren gal­detzea.

Guk nahiago dugu errenazimentua hautatzea eta hala izenda­tzea, ar­kitek­tura gotikoaren oinarrizko iriz­pideak al­de batera uzten baitira:

- gotikoko egitura artikulatuaren iriz­pidea, egitura bateratuak ordez­katu zuen;

- eta arbotanteen bidez zama guztietatik hormak arinduz garden bilakatu eta kristal bihur­tzeko iriz­pidea ere ez zen errespeta­tu, zeren eta hormak hemen, erromanikoan bezala, euskarritako osagai bilaka­tu ziren berriz eta ez ziren itxitura soila.

Argiztapena. Gotikoan hainbeste ardura­tzen zituen argitasunaren auzia egoki asko konpon zitekeen, izan ere leihateak altura bereko alboetako habearteetan zehar zuzenean habearte nagusira ireki­tzen baitira, giro garden bat sor­tzeko behar adinako altuera duten baoak irekiz.

Baina egia da Euskal herrian argitasuna nabarmen samar neur­tzen dela, izan ere bao gu­txi eta txikiak ireki­tzen baitziren, honetan klimaren bal­din­tzak eragile ziren, zalan­tzarik gabe, Martin eta Pedro Armentiako maisuek Az­peitiko Soreasuko San Sebastian parrokiarako beren diseinua aur­keztean sinatu zuten ida­tzian ziurta­tzen den bezala: “iparral­detik bost leiho egitea komeni da... sei horma‑bularren artean, erlai­tzaren gainean... uraren eta haizearen haserreak ugariak direla eta beste leihoen beharrik gabe, eta ez lirateke aski beirateak eta beste tresnarik ere... eta abar”.[163]

Eliza mota hauen jatorria dela eta, gogora dezagun –Barrio Loza eta Moya Valgañonek [164] egiten duten moduan– XII. eta XIII. mendeetan jada Fran­tziako Poitou‑en bazirela garaiera bereko hiru habeartetako elizak, gero eredu hau, XIII. eta XIV. mende bitartean Alemanian zabal­duko zela eta Hallenkirchen (areto‑elizak) izena hartu; eta handik Europa erdial­dean barrena zabal­duko ziren.

Iberiar [165] Penin­tsulan ia garai berean XVI. mendean hainbat eskual­detan agertu ziren, eta Gaztelan batez ere. Oraindik ere badira zutik jarrai­tzen duten ba­tzuk, besteak beste probin­tzia hauetan: Toledo, Burgos, Soria, Guadalajara, Badajoz eta Logroño.

Otto Schubert historialariaren arabera, eraiki­tzeko “modu” hau Euskal Herrira Gasteiztik sartu zen. Froga­tzen ez duen arren, San Bizente Martiriaren eliza “euskal parrokia-elizen­tzat eredu bilakatu zela” pen­tsa­tzen du.

Bestal­de, hispaniar eskual­detara euskal harginek eta menditarrek zabal­ zezaketen; horixe da askoren ustea. Castor de Uriarte ar­kitek­toak, gai honi buruz­ko bere lan monografikoan, Espainiako eskual­deetan [166] berak aur­ki­tu dituen hiru habearte berdineko elizen kontaketa bat egiten du, dokumentuetako kokapen oharrik eman gabe, Eliza mota honen fun­tsez­ko ezaugarrien agerpena zehaztasun apur batez datatu ahal izateko; baina berak “Euskal herriko areto‑elizen eragina dutenen” moduan kontutan har­tzeko joera du. Hala ere, ez dugu ahaztu behar Rodrigo Gil de Hontañónek egin zuen testigan­tza goiztiarra, alboetako habearteak nagusiaren garaierara al­txa­tzeko ahol­katuz.[167]

Az­karatek Toledoko eskual­dekoak [168] ikertu ditu bereziki, eta hauetako ba­tzuetan pilare gotikoak manten­tzen direla ohar­tzean, pilare gotikotik errenazimentuko zutabera eman zen urra­tsa naturaltasunez eman zela iradoki­tzen du “batez ere menditar eta biz­kaitar hargin maisuen” lanari esker.

Barrio Lozak, bere al­detik, esangura­tsua izan litekeen gertaera jakin baten inguruko datuak eskain­tzen ditu: Antso Legarra euskal harginarena, Cuencako San Klemente elizaren eraikun­tzaren arduraduna izanik, 1554an zaindariei alboetako hormak goraino al­txa­tzen utz ziezaiotela eskatu zien, alboetako kaperak kenduz; eta garestiegi irudituko bali­tzaie, nahi zutena egin zezatela; baina berak proposa­tzen zuena “askoz hobea eta dotoreagoa izango zela... az­pimarratuz, modu horretara jarriz (habearteak) alaiago egongo zirela eta kapera bakoi­tzean leiho bat egon zitekeela eta elizari argitasun handia emango liokeela”.[169]

Euskal Herrian eliza kolumnarioen lehen adibidea da 1484 eta XVI. mende hasiera bitartean eraiki zen Gasteiz­ko San Bizente eliza. Eta ia bakarra dela ere gehi­tu behar da, zeren eta ez bai­tzen errotu eliza mota hau Arabako lurral­dean.

Diseinugilea nor zen ez da agertu. Kareharriz­ko eraikina da, 32’69 m x 22’60 m-ko oinplano angeluzuzen baten gainean, 16 m-ko garaiera duena. Handitasun sentipen orokor bat ematen duen neurri handiko harlanduen teknikaz eder­ki landutakoa da.

Guru­tzadura bakuneko gangak zuzenean txerta­tzen dira, kapitelik gabe, 2’50 m-ko diametroa duten zor­tzi zutabe lirainetan, hauek oraindik ere gizenago diren beste atzeko koruari eusten dioten birekin kontrasta­tzen dutelarik; izan ere, lodiera hau (10’50 m zir­kunferen­tziak) lehenagotik zeuden bi zutabeak erdiraino harriz estal­tzean iri­tsi zuten. Zor­tzi euskarriak palmera moduan eta hormetako hamabi men­tsulen gainean oinarri­tzen diren ojiba-ar­kuetan ireki­tzen dira. Gangako ar­kuetan irudiz eta armarriez apainduriko 54 gil­tzarri biribil daude.

Elizaren eraikun­tza data baino dezentez beranduago, alboetan edo hormei itsa­tsirik al­dare, irudi eta hilarridun kapera ba­tzuk sortuz joan ziren. Bi gorpu­tzetako dorre lirain bat eraiki zen XIX. mendean eta orain­tsu berriz kanpoko aterpe bat eran­tsi zaio desagertutako San Fran­tzisko komentuko ar­kuak aprobe­txatuz.

Esan bezala, eliza mota hau ez zen errotu Arabako lurral­dean. Gesal­tzan besterik ez zen azal­du berriro; hemen ikus dezakegu Villaconeseko Santa Mariaren eliza zaharra (XVI. mendea), bere oinplano angeluzuzena, guru­tzaduraz estalitako bere hiru habearteak eta poligonoz­ko absidea dituela.

Gipuz­koara etorriko bagina, altuera bereko hiru habearteen gainean ganga gotiko ba­tzuk zutabe klasikoekin batera­tzea burutu zuen Probin­tziako lehena izan behar du Errenterian aur­ki dezakegun Jasokundeko parrokiak; eta edonola ere, Eliza berean gotikotik Errenazimenturako al­daketa nola egin zen adierazten duen adibide da.

Eraikun­tza 1523an hasia da, nerbio-ganga gotikoak bil­tzen dituen baketa handiak gorde­tzen dituen kapera nagusiko pilareak orduan eraikiak direlarik. Ahaztu dezagun une honetan XVIII. mendean Bentura Rodriguezek Kapera Nagusia erabat eral­datu zuela. Hiru mende lehenago, 1542an, lanen zuzendari­tza Francisco Marrukizak hartu zuen. Ziur asko estilo berri al­derako urrats erabaki­tzailea eman zuena bera izan zen, alboetako habearteak nagusiaren altura berera igo­tzea erabakiz eta estal­kia eu­tsi ahal izateko zutabe dorikoak jarriz: gotiko al­dian normalean erabil­tzen zirenak baino konplexuagoak diren gangak, baina XVI. mende aurreratuko urte hauei dagoz­kienak baino xumeagoak.[170]

Domingo Aranzal­de arduratu zen 1557an hasi eta 1571ra arte bukatuko ez diren lanaren jarraipenaz. Marrukiza eta Aranzal­dek eta ondorengo guztiek, al­daketa bar­neratuz, emai­tza honek momentu historikoaren eskakizun espiritual eta erabilgarriei eran­tzuten ziola oso sine­tsita egon behar zuten, zeren eta dudarik gabe elizaren egitura eta formetan sar­tzen zituzten inkoheren­tziak sentituko zituzten, gaur egun elizak dituen zor­tzi euskarrietatik –lau al­de bakoi­tzean– presbiteriotik gertuen daudenak pilare gotikoen itxura gorde­tzen baitute ordutik.

Gure maisuek XVI. mendean garapen horren eta sor­tzeko askatasunaren beste adibidea Bergarako San Pedro elizan aur­ki dezakegu. Bazen 1348an ere ziur asko gotikoa izango zen eliza bat, 1527an beste berri bat eraiki­tzea erabaki zenean.

Lanaren tratua egun haietan Oñati eta Az­peitian al­di berean ziharduen Pedro Lizarazu maisuari egin zi­tzaion. Dudarik gabe, berari zor zaiona da kapera nagusiaren zatian ganga gotikoaren abiapuntua. Eliza honi zabalera handi bat eman nahi zi­tzaion, baina gotiko klasikoaren kanonetatik irten gabe. Nolanahi ere, gangaren nerbioek, logikoki, eska­kizun zuten euskarria gangako nerbioei dagoz­kien baketa handiak dituen pilare bat izatea, kasu honetan biribila. Kapera nagusia besterik ez zen eraiki 1545erako. Ziur asko esparruaren zabaltasun handia jadanik erabakia zegoen, habearteen zabaleran kontraste ikusgarria zuelarik: habearte nagusiak 13’35 m neur­tzen ditu eta alboetakoek 4’60 m; habearteko luzerak, 9’75 m eta zutabeen diametroa berriz 1’68 m-koa da.

Urteak igaro dira eta 1569an Pedro Ibarra ardura­tu zen lanez. Bakarren batek eraikin moder­no bat nahi zela aginduko zion eta ar­kitek­toak erromatarren erara eraiki­tzea erabaki zuen. Emai­tza gaur egun oraindik begi bistan dago: lau zutabe klasiko jarri ziren –al­de bakoi­tzeko bina–; baina presbiteriotik gertueneko bietan gangaren nerbioei dagoz­kien baketa handiak manten­tu ziren. Aldiz, atzeko korutik gertuen dauden bi zutabeak lauak dira.

Pedro Ibarrak 1569an bukatu gabea zuen lana eta bere seme Pedro Martinez Ibarrak eman zion jarraipena.

Lanak luze joan ziren, atzeko euskarriak ahulak zirela konturatu zirelarik. Anaia Migel Aranburuk XVII. mende hasieran, aipatutako euskarriak aztertu ondoren eman zuen informean, ahol­ku bat eman zuen “toskanar oinarri bat eman ziezaietela”. Argi dago XVI. mende amaiera al­dera zutabe klasikoetan oinarrituz eraiki­tzera behartu egiten zutela. Eta, hain justu, korutik gertu dauden az­ken bi ostikoek kapitel klasikoak dituzte.

Anaia Migel Aranburu bera izan zen Bergaran bertako San Pedro elizaren garaikidea izan zen Santa Marinako eliza azter­tzeaz arduratu zena.

Al­di berean, Az­koitiko elizaz ardura­tzen zen Andres Leturiondo maisuaren zuzendari­tzapean hasia zen 1542an. Santa Marinako lanak, San Pedrokoak bezala, luzatuz joan ziren eta beste maisu ba­tzuekin jarraitu behar izan zuten: Pedro Estibururekin (1552‑1559), Pascual Iturrizarekin (1559‑1563) lehenago Eibar­ko lantegia zuzendu zuen, Joan Emasabelekin (1563‑1575), Gaspar Balzola (1575-1581) eta beste ba­tzuekin. Az­ken txanpa Her­nando Loidiren zuzendari­tzapean egin zen, 1607an bukatuz, data hau delarik lan guztia anaia Migel Aranburuk gainbegiraturikoa.

Hala ere, 40 urte beranduago (1648) Madrilgo mezenas bati lanen konpon­ketarako diru lagun­tza eska­tzen zi­tzaion, “eliza itxi zeneko zureria eta oholak kaltetuak eta ustel­duak bai­tzeuden baldintza klimatikoen eraginez”.[171]

Santa Marinaren elizak altura bereko hiru habearte ditu, diametroz 1’68 m-ko zutabeak dituena, atikadun oinarri baten gainean eta kapitel doriko batekin koroatuak daudelarik. Habearte nagusiak 10 m neur­tzen du eta alboetakoek, 5’45 m, eta distan­tzia hau bera dute habearteek. Atzeko koruak ostiko sendo eta ar­ku burudunek eu­tsitako hiru habearteak har­tzen ditu bere baitan. Kanpoal­dean, eraikina prismaz­ko kontrahorma indar­tsuetan itsa­tsia dago eta hego-mendebal­de eta ipar-ekial­dean, berriz, bi ar­kupetan kokatua.

Az­koitiko hiribil­duak, aurreko mendeetatik, bazuen eliza ba, Antigua edo Bal­dako Andre Maria izenekoa. Eliza berri bat eraiki­tzea erabaki zen 1528 al­dera: gaur egungo Santa Mariaren parrokia‑eliza dena.

Planoak 1528an diseina­tu ziren. Honetaz hiru maisu arduratu ziren: jadanik aipaturiko Pedro Lizerazu, Pedro Alzega, Soreasuko San Sebastian elizan ere lan egin zuena, Az­peitian, eta San Joan Arteaga delako bat, inondik ere 1512 inguruan Calahorran Santiagoren kapera nagusiaz ardura­tu zena.

Badirudi 1540‑1547 urte bitartean lanez Pascual Arrandolaza arduratu zela. Bera hil­tzean hainbat ar­kitek­tok esku hartu zuten, 1559an, lana Bergarako Santa Marinarako planoak eman zituen Andres Leturiondoren eskuetan gel­ditu zen arte. Lana 1564an bukatu­tzat eman zen. Eliza berriak sute bat jasan zuen urte gu­txi ba­tzuk beranduago eta ondorengo urteetan berritu beharra izan zen. Altura bereko hiru habearteko areto oinplanokoa da, aipamena egiten ari garen eliza mota hauen kanonei dagokienez. Harroin atikadun eta zokalo prismatikoen gaineko kapitel dorikoko zor­tzi zutabe zilindriko handik eusten dute sabaia.

Euskarrien garaiera 14 m-koa da. Kapitelen gainetik ar­kuak tarte jakin batetik irteten dira. Zabaleran 9’82 m-koa den habearte nagusiko gangak pe­txina gaineko kupuladunak dira; alboetako habeartetakoak (5’52 m-koak) ar­ku apaldukoak dira eta bertara kapera ba­tzuk ireki­tzen dira. Koru garai batek Elizaren zabalera osoa har­tzen du, hiru ar­ku beheratuko aurreal­de batean oinarriturik. Zor­tzi zutabeez gain hormari itsa­tsitako zir­kuluerdi-formako ebakidura duten ostikoek eta angeluzuzeneko ebakidurako kanpoko kontrahormek lagun­tzen diote gangari eusten.

Logikoa dirudi, Mª Asunción Arrazolak uste duen bezala, Errenazimentu al­derako itzu­lia Leturiondo maisuak eman zuela pen­tsa­tzea, izan ere Bergarako Santa Marinan ere bera izan bai­tzen Gotikotik estilo berrirako trantsizioa erabaki zuena.

Soreasuko elizare barnealdea.

Az­koitiko elizaren garaikidea da Az­peitiko Soreasuko San Sebastian parrokia berria. Hemen ere bada 1534an Pedro Alzegari agindu zi­tzaion elizako lanen berreraikun­tza baten hasieraren berri ematen duen dokumenturik. Hainbat maisu etorri ziren bata bestearen segidan, lan honetaz 1541ean Domingo Olozaga arduratu zen arte; honek ordea, Her­naniko elizarekin kontratu bat sinatu ostean 1545ean Az­peitiarekiko bere konpromisoak bertan behera utzi zituelarik. Hasitako lanen gel­dotasunak Udala bilera garran­tzi­tsu bat egitera behar­tu zuen 1568ko urriaren 7an, bertan, egina zegoen eraikinaren zati bat aprobe­txatuz eliza berri baten eraiki­tzeko erabakita. Iruñeko Go­tzainaren onespena lortu zuen eta lan berria Pedro eta Martin Armendiako hargin maisuei agindu zitzaien. Hauen hautatzean, 1570eko urrian, elizak habearte bakarra ala hiru izango dituen erabaki­tzeko uzten da. Egia esan Iruñeko Go­tzain Don Diego Ramirezen ideia izan zen, Az­peitira 1568an eginiko bisitaren ondoren ahol­ku hau eman zuena, eliza berrian “diseinuaren arabera hiru habeartetakoa egitea, eta ez zedila habearte bakarrekoa egin sortu zitez­keen arazoak zirela eta, eta oinarritu behar zireneko pilareak biribilak izan zitezela eta errematean jar­tzen ziren diseinu eta aginduekin bat etor zitezela”.[172]

Haiek berak dira 1571ko urriaren 2an Udalaren onarpena eskuratzeko aur­kezten duten diseinu xehean zehazten dutenak: “hiru habeartetako eliza, habearte bakarrekoa baino hobea da, bai betikotasunerako nahiz horrelako eraikin baten osperako eta inongo norbanakoren kalterik gabe, gainera erabilgarri eta mesedegarriagoa da norbanakoaren­tzat zein orokorrerako, zeren eta pilare toralak txikiagoak egingo dira eta bi pilare-erdiak kendu eta burual­deko hormara gerturatuko dira, eta hori dela eta burual­dea itzal handikoa eta zabala gel­dituko da eta delako elizak lehenagokotik duen horretako zabalera eta luzera berean gel­dituko da, eta abar.”

Aizar­nan, Zestoan, Deban eta Seguran esku hartu zuen Martin Armendia Errezilgoa maisu oso preziatuak berak erabaki zuen eta altura bereko hiru habeartetako eliza baten diseinua aur­keztu zuen, elizaren neurriak, luzeran, zabaleran eta altueran zehaztuz eta euskarri zilindrikoetan burual­dearen ondoan zeuden “bi pilare-erdien” eral­daketa, eraikin osoan zehar geroago eraiki behar­ko zirenak guztira zor­tzi zutabe doriko zoragarri nolakoak izango ziren erabakirik.

Proiek­tu hau gauzaturik ez zen berehalakoan ikusi. Lan honen aurrean bata bestearen segidan hainbat hargin aritu ziren (Migel Bolivar­koa, Joan Apoitakoa, Pedro Mendiolakoa) eta hauek, Armendiaren diseinua gauzatuz joan ziren, ez ordea auzi haserrekorrik gabe, eta hauei zor zaiena da ziur asko gangen eraikun­tza; berau XVII. mendera arte amaitu ez zen lan luzea izan zen.

Habearte nagusiak 8’30 m-ko zabalera du eta alboetakoek 4’50 m-koa, habearteak 6’45 m-ko luzerarekin, presbiteriotik gertuen daudenak izan ezik, 10’90 m neur­tzen baitute. Absidea poligonala da; eta elizaren oinetan Az­koitikoaren an­tzekoa den korua eraiki zen.

San Andres eliza. Eibar.

Eliza kolumnario mota honen jaio­tza eta garapenean kasu berezi eta irakasgarria da Eibar­ko San Andres. Etengabeko haz­­kunde demografikoak (1551n 250 biztanle bazituen) Eibar­ko “elizateko” Kon­tzejua elizaren handitzearen beharra proposa­tzera behartua zegoen 1499an, bere zain­tza “elizaren harremanak eraman izan eta eramaten dituen” Olasotarren etxeko jaunaren eskumenean zegoelarik.

Elizaren eraikun­tzarako, hiribil­duak Jaunari (on Joan López Ganboakoaren Ahaide Nagusiari) honako hau eska­tzen dio: “que dexe a la dicha yglesia para ello las dos tercias partes de los dichos diezmos que son menester; el cual dis que non lo ha querido nin quiere faser, poniendo a ello sus escusas e dilaciones yndebidas”.[173] Auzia Errege Kon­tzejura eraman zen eta az­kenean jaun-zaindariak etsi egin behar izan zuen. Baina, gaia eliztarrek nahi baino gehiago luzatu zen eta lokalaren estutasunean jarraitu behar izan zuten, aspal­ditik Kon­tzejua bil­tzen zeneko ar­kupearen mol­daketa batez baliaturik.

Deba Behereko hainbat elizetan parte hartu zuen eta jatorriz Mutrikuarra zen Pascual Iturriza maisuaren zuzendari­tzapean jarri ziren lanak, 1538‑1540ean hasi ziren arte. Eta nahiz eta “Maese Pascual tenía en su compañía cinco o seys hombres de su oficio”, 1548an Eibar­ko lana utzi egin zuen alboko Elgoibarren lan egiteko. Lanek jarraitu zuten eta gur­tza bere onera etorri zen, 1558an sinatu bai­tzen, ikusi genuen bezala, erretaula handiaren kontratua Andres Arao­tzekin. Bere seme Joanek 1572an jarraitu zuen eta XVII. mendearen hasierara arte ez zen bukatu lana.

Berezitasunak. Eibar­ko elizak baditu hainbat berezitasun. Horietako bat, ohiko eliza kolumnarioetan ager­tzen ez den guru­tzadurako habeartea izatea; bestea, bere kapitelak estilo ezberdinetakoak direla; ba­tzuk dorikoak dira eta besteak korintioak; hurrengoa eta bereziena, bere norabidea al­datu zi­tzaiola. Eliza beti bezala presbiterioa ekial­dera begira zuela hasi zen eraiki­tzen. Gero, XVII. mendearen hasieran al­deran­tziz­ko norabidea ematea erabaki zen: oraingo burual­dea mendebal­dera dago eta XVII. mendean jada eraikia zegoen. Horregatik kapitel dorikoak (lan­keta zaharrena dutenak) atzeko zutabeetan gel­ditu dira; eta korintioak, berrikien eginak direnak, aurreal­dean daude, guru­tzadurarekin batera.

Altura bereko hiru habearteetatik erdikoak zabaleran 8 m neur­tzen ditu eta 4 m alboetakoek. Habearteak neurri ezberdinetakoak dira: guru­tzadurakoak 9 m neur­tzen ditu, ondorengoak, 4’40 m eta koru az­pian (hiru habearteak har­tzen dituena) 6’20 m. Eibar­ko San Andres elizako gangak izar-guru­tzadurak dira, lotura oso konplexuekin, eta edertasun handiko gil­tzarrietan domina handiak dituztenak, bereziki koruko gangetan kokaturikoak, esan dugun bezala, zaharrenak direlarik. Hiru absideak poligonalak dira. Kanpotik ikusirik, nahikoa goian kokaturiko bere leihateak, tran­tseptu guztiz irtena, kontrahorma soilak eta paramentu guztiz la­tzak dituen eliza hau euskal eraikuntza estiloaren paradigma da bere historiako une honetan­txe.

Tolosako Santa Maria eliza estilo honetan handienetariko bat da. 1501ean erre zen beste baten ordez zegoen eliza hau, XVI. mendearen bigarren erdian eraiki­tzen hasia (1548) eta XVIII.aren amaieran bukatua; hain justu, 1789ko urriaren 9an Joan Baz­kardoren erretaula ederra iren­tsi zuen beste sute ikaragarri bat nozitu, eta gerora XIX. mendean Silvestre Perezen egitura jarri zen ordez­ko: jaspez­ko bal­dakino baten az­pian al­dare nagusi bat,1820an derrigorrez­koa zen bezala, guztia estilo neoklasiko batean. Jasokundearen koadro bat ere jarri zen, Antonio Zabala bergararrak margoturikoa.

Ziur asko eliza kolumnario honen ar­kitek­to arduraduna Martin Agirre maisua izan zen, lanak 1559tik 1581ra arte berak zuzendu baitzituen; alboko Ibarrako elizaz ere arduratu eta Donostiako San Bisenetakoa ere aztertu zuen urte horietan.

Luzeran 59 m, zabaleran 34 m eta altueran 31 m neur­tzen dituen Tolosako eliza handi horretan ikuslearen arreta erakar­tzen dute segurtasun arrazoiak direla eta 2 metro eta erdiko diametrora iristen diren eta astuntasun eta liraintasunik ezaren inpresioa sor­tzen duten Silvestre Perezen berri­tze lanean gizenduriko sei zutabeek. Altura bereko habearteak izar-itxurako guru­tze-gangaz estalirik daude, habearte nagusian erdi-puntuko ar­kuak eta albokoetan ar­ku zorro­tzak daudelarik. Sei zutabe sendoz gain, karga bota­tzeko balio dute hormei itsa­tsiriko harroin erdiek ere. Erdiko habearteak 11’40 m neur­tzen ditu, eta albokoek 6’63 m, luzeran 10’80 m-ko habearteekin.

Kanpoal­dera, fa­txadak atari ederra bistaratuz, dorreak eta Martin Karrerak (1761-1764) diseinatutako kanpai‑horma airosoak jadanik al­di barrokoan gaudela adierazten du. Baina alboetako hormak guztiz dira soilak “kolumnario” estiloan.

Irungo zaindaria den Junkaleko Andre Mariak eliza zoragarri bat du, hiribil­du horretan. Ez dakigu zaharraren toki berean dagoen ala tokiz al­datua den. Errenazimentuko beste euskal elizetako bat da, bere eraikun­tza ustekabean luza­tzen dena –kasu honetan ia mende bat– eta, horren ondorioz, hainbat al­ditako eraikun­tza eta hainbat ezaugarri estilistiko dituena. Proiek­tua, edo gu­txienez bukatzeko erabakia 1587tik 1605era arterako ordainketa-eskuti­tzak sina­tzen zituen Domingo Legarra maisuarena da.

Hemen, XVI. mendeko urteetan ongi sarturik egonagatik, az­kenean gotikoa hasten da, Joan Baz­kardoren erretaula bat (1647) jarri zeneko presbiterioko pilareek erakusten dutenez. Eliza kolumnarioen artean az­ken hau ezohikoa da, erdiko bi tarteetan baino ez dituelako hiru habearte berdin, presbiterio eta koruko zatia habearte bakar batekoak baitira. Nahikoa ditu, beraz, bi zutabe guru­tze-gangari eusteko al­de bakoi­tzean (1’65 m-ko diametrodunak); presbiteriokoa mendearen az­kenal­dian eman ohi zena oso korapila­tsua da. Harriz­ko ganga hauek indarra gal­du zutenez, zementuz­ko gangez ordez­katu ziren XX. mendearen hasieran. Eliza mota honetako erdiko habearte zabalenetako batek, 14’50 m neur­tzen ditu; eta alboetakoek 4’60 m, habearteak, berriz, 9’17 m-koak dira.

Kanpoal­dean, irten samarrak diren kontrahormak ikusten dira. Idi-begiak XVII. mendea oso aurreratuan ireki ziren, beirateak jarri zireneko leiho ba­tzuk, halaber.

Zumarragako kristau-el­karteak zortea du bi eliza zahar gorde­tzean. Menditik lautadara jaisteko eskatu zuten, 1565ean, bertako bizilagunek, gaur egun “Antigua”, “ermiten katedrala” deritzon parrokia. Zaindari-jendearen al­detik aur­ka azal­du ziren. Baina az­kenean, bizilagunen al­de eba­tzi zen auzia. Ordurako, haz­­kunde demografikoak gur­tzarako toki berri eta zabalak eska­tzen zituen toki haietan eraiki­tzeko modu berria ezar­tzen hasi ziren.

Lanak 1578an hasi ziren eta Santutu Arresti eta San Joan Altuna maisuei eman zi­tzaiz­kien. Honen herio­tzan Joan Agirrek hartu zuen bere lekua (1600); baina honen lanak ez ziren apaizgoaren eta Kon­tzejuaren gustukoak izan eta, auzi luzeetan hasita, elizaren amaiera hamar­kada luzez atzera­tu zen. Horrek guztiak ez zuen erago­tzi sei euskarri biribileko harroin atikadunak, ekinoetan arrabak dituzten kapitel dorikoak eta bar­nean bal­koi jarraikia duen altura bereko hiru habeartetako eliza eder eta zabal bat egiteko. Erdiko habearteak 7’20 m neur­tzen ditu, alboetakoek 5’35 m, eta habearteek 5’60 m.

Debako Santa Maria eliza, bere jatorri gotikoa ez­kuta­tzen ez duen Gipuz­koako beste eliza handienetako bat da. Bazen XIV. mendeko eliza bat, sarrerako ar­kupea egiteko defen­tsako gaztelu zahar baten dorrea aprobe­txatu zuena. XVI. mendeko eraikin berriaren­tzat Joan Arostegi maisuaren diseinua jarraitu zen, Gorosabelek dioenez, eta 1629an Joan Martinez Olaetak amaitu zuen.

Jada 1554rako lan garran­tzi­tsuak eginak ziren. Aurreko eraikin al­diko hormak gordeta, aurreko horma‑bular gotikoak zor­tzi zutabe klasiko handiz ordez­katu ziren, alboetako habearteak erdikoaren altuera berera igoz. Az­piko korua eta bi kapera egitea ere erabaki zen. Martinez Arrona maisuak 1554 eta 1557 artean erdiko habeartea estali zuen. Lanak hasi zituen 1557 eta 1575 bitartean, kapera nagusian Migel Armendiaren diseinuan oinarrituz guru­tzadura egin zen; eta honen herio­tzan, bere lehengusu Pedro Mendiolak amai­tu zuen aipaturiko kapera.

Mende erdi bat baino gehiagoko lanaren emai­tza 37 m x 22 m dituen eta Gipuz­koako altuenak diren hiru habearte berdineko eliza kolumnario itzel bat da. Nagusiak, 7’20 m neur­tzen du, eta alboetakoek 5’30 m. Habearte nagusiari baino ez dagokion abside oktogonal bat du. Bere zor­tzi euskarri zilindro bakarrekoetan (az­keneko biek koruri eusten diote) oinarri atikadunak eta kapitelak doriko‑toskanoak dituela. Gangak abera­tsak dira ter­tzelete eta nerbio gotikoetan. Garaiera handi samarrekoak direnez, ez da erraza harriz­ko gil­tzarri eta filigranen edertasuna estima­tzen.

Segurako Jasokundeko elizan alboetako habearteen zabal­tze eta al­txa­tze lanak 1564an hasi ziren. Horretarako, Burgosko katedraleko Joan Vallejo ar­kitek­toaren lagun­tza eskatu zen; eta lanak egiteko Az­peitiko lanak zuzendu zituzten Domingo Urrestarazu eta Martin Armendia hargin-maisuei agindu zi­tzaien. Hamabi urteko epea eman zi­tzaien baina gero 1580ra arte luzatu zi­tzaien.

Jatorriz gotiko estilokoa zen, ziur asko XIV. mendekoa. Beharbada horregatik estua egiten da kapera nagusia elizaren zabaltasunarekin al­deratuz. Hiru habearteak zabalera ezberdinekoak dira (10’50 m-koa erdikoa eta 6’75 m-koak alboetakoak) baina altuera berekoak. Lehenengo zutabe pareen fusteetan oraindik gorde­tzen dira jatorriz­ko habearteetako ar­kuak bil­tzen zituzten kapitelak; eta presbiterioko ar­ku formeroei eusten dioten euskarri gotikoetan, aipaturiko kapitelen altuera berean ikus daiteke kapera nagusia lehenengo zutabe parearekin lotu behar zuen toral ar­kuaren hasera.

Euskarriei dagokienez, ez da zilindro bakarren araua jarrai­tzen. Bere sei zutabeetatik az­ken biak soilik dira doriko‑toskano ordenako klasikoak, koruari eusten diotenak; beren harroinak handiak dira, ebaketa angeluzuzenekoak. Beste lau zutabeen fusteek mol­durak egoki­tzean kapitel bi­txiak sor­tzen dituzten angeluetan itsa­tsiriko zutabe­txoak dauzkate. Gangek fintasun handiko trazeria aberats bat bistara­tzen dute, oso gil­tzarri apain eta guzti. Absidea ok­togonala da eta kapera nagusi modura dagoen beste tartearen ondoren jarria dago. Denborarekin kanpotik ikusten ziren bi kapera gehitu zi­tzaiz­kion, horietaz gainera kontrahorma handiak ere nabarmen ager­tzen dira.[174]

Idiazabalgo San Migel eliza ere errenazimentu estilo honetakoa da, baina XVII. mendekoa. Bere gurutze-gangak hiru tartetako espazio bat muga­tzen duten harroin lauki eta kapitel dorikoak dituzten lau zutabe zilindrikok eu­tsita daude. Zutabeek 1’52 m-ko diametroa dute. Erdiko habearteak 8’10 m neur­tzen du eta poligonoz­ko abside batean amai­tzen da, eta alboetako habeartek 3’70 m besterik ez dute, 7’25 m-ko habearteekin. Hiru habearteen zabalera osoa hartuta, 1709an goiko koru bat eraiki zen, ar­ku apalduen bidez lotutako az­ken zutabeei jarritako gehigarri ba­tzuetan oinarriturik. Gangen oinarria, zutabe txiki itsa­tsiak dituen kontrahormekin osa­tzen da, barrual­dean zir­kuluerdi-formako egituraz eta kanpoal­dean angeluzuzenez.

San Joan Bataiatzailearen eliza, Hernanin.

Nahikoa da eliza kolumnario hauei buruz esandakoa, habearte bakar bateko beste elizak deskriba­tzeko beharrik gabe, dagokion neurrian estimatzeko zenbatekoa zen gogoa eta zein zen lanaren izaera XVI. mendeko gipuz­koarren aldetik; gogora di­tzagun, besterik gabe, XVI. eta XVII. mendeetan errenazimentuaren pareko seriotasun eta edertasunez sortuz joan ziren haiek. Beraien historia Mª Asunción Arrazolak dagoeneko kontatu eta deskriba­tzen du hamaika dokumentuz jan­tziriko lanean.

Hauek izan ziren delako elizak: Her­naniko San Joan Bataia­tzailea eliza (1540‑1595), Zestoako Andre Mariaren Jaio­tzakoa (1550-1594), Usurbilgo San Salbatore (1556‑1596), Zarauz­ko Santa Maria Erregina (1563‑1600), Plen­tziako Santa Maria (1532‑) eta Orioko San Nikolas (1563-1596).

Abandoko San Bizente XII. mendetik izen bereko elizateari egokitzen zitzaion Bilborekin el­kartu zen arte, eta gaur egun beraren erdian aur­ki daiteke. Beste toki askotan bezala, orain ikusten dugun eliza baino lehen on Velak, lehen Aialako Kondearen oinordeko zen Garci Galindezek sortutako an­tzinako eliza bat zegoen Abandon, Erdi Aroaren amaieran gotikorantz garatuko zena ziur asko. Denborarekin auzo sakabanatu samarrak zituen herri bat bilakatuz joan zen Abando, 1890eko uztailean Bilboko hiribil­duak mul­tzo guztia zurgatu zuen arte.

Eliza, gaur egun ikusten dugun bezala, zaz­­pi urtekoa (karlisten lehenengoa) izena eman zi­tzaion gerran jasan zituen erasoen ondorioz, 1840an emandako berrikun­tzaren emai­tza da. Zabal samarra da: luzeran 37’87 m neur­tzen ditu eta 28 m zabaleran. Altuera bereko hiru habearte ditu, harroin atikadunak eta kapitel dorikoak dituzten zor­tzi zutabe zilindriko, 1’40 m-ko diametrokoak, eta izar gangaz estal­tzen dena. Abside eta kontrahormak kanpoal­detik ditu. Habearte nagusiak zabaleran 7’20 m neur­tzen ditu eta alboetakoek 5’30. Badu hiru habearteren atzeal­dea har­tzen duen koru altu bat. Agian aurreko elizarena izango zen ate gotikoa gorde­tzen du.

Aurreal­de nagusia oso garai dagoen horma‑hobi batez konpondua dago, al­de banatan erdi-puntuko ar­kuen bitartez amaiera jasaten duten kontrahormak dituelarik ar­kupea estaliz, Joan de la Peñaren lana (1556) da. Elizaren eraikuntza-lanek gu­txi gorabehera mende bat iraun zuen, 1650ean Martin Ibañez de Zabil­dea maisuak bere estal­kia erabat itxi zuenera arte.

Sortzez Garbiaren barrualdea. Elorrio.

Elorrioko Guztiz Garbiaren eliza 1459an hasia zen egiten eta kaperak 1506an gehitu zi­tzaiz­kion.

Egungo eliza 1550az geroztik Pascual Iturrizaren diseinuaren pean egin zen handi­tzearen emaitza da, honi berriz, bere egitekoan,1566tik 1589ra bitartean alboetako habearteak estalarazten ari zen Andres Mendraka maisuak jarraitu zuen bere arduran. Beste maisu batek, Martin Omarrek, hain zuzen bukatuko zuen erdiko habeartearen estal­tze lana 1595 al­dera. Katedral handietan bezala, mende bat eta erdi luzatu zen eraikun­tza baten fruitua izan zen, beraz. Gaur egun ikusten duguna Euskal Herriko eliza handienetariko bat da; luzeran baditu 43’68 m eta zabala bezain altua da: 26 m. Bere hiru habearteek hiru tarte dituzte eta burual­dea oktogonala nahiko korapila­tsua da eta habearte nagusiaren zabalera har­tzen du. Eta hainbat al­derdi apaingarri bi­txien bidez nabarmen­tzen da, hala nola “zutoihal leihoak, sabai leihoak, errotuluak, gil­tzarriak eta kapiteletan irudi polikromatuak, Euskal Herrian parekorik ez dutenak, Eibar­ko San Andres elizakoak baino askoz gorago jarririk”.

Oso lirainak dira bere lau zutabe zilindrikoak, diametroz 1’50 m dutenak. Luzeran habearteek 9’20 m neur­tzen dituzte, guru­tze-gangaz estaliak.

Zamudioko San Martin elizak lehen begiradan harridura atsegin bat sor­tzen du bere harlanduen estereotomia bikaina dela eta. Altura bereko hiru habearte ditu, lau tartez eginak, 1’05 m diametroko ebakidura biribila duten sei zutabe, plinto altu hexagonal eta kapitel toskanoak taulamendu mol­durazio bat duen atikadun harroina. Ar­ku toralak eta formeroak zorro­tzak dira, eta bere gangak er­zdunak. Gangen diseinu fin honek eta euskarrien liraintasunak xumetasun eta arintasun zirrara atsegina sor­tzen du. Habearte nagusiak 7’05 m-ko zabalera du, alboetakoek 3’40 m-koa, habearteen luzera 7’05 m-koa delarik. Habearte nagusia abside poligonalean amai­tzen da; eta koru altu batek beheratutako hiru ar­ku dituzten bi zutabek eu­tsiriko hiru habearteen hondoa har­tzen du.

Elizaren bar­nean 1545eko data ageri da; baina igel­tsuzko gangak 1748an kokatu ziren, Gabriel de Elorriagaren lanak dira eta aurreko lanaren il­dotik ez dira asko al­den­tzen. Dorrea ere neoklasikoa da, Joan Bautista Belaunzaranen diseinuaren arabera al­txaturikoa.[175]

Arteagako Jasokundeko eliza ere, XII. mendean eraikia, an­tzekoa da. Errenazimentuko eliza hauen eredua jarraituz 1600ean berreraiki zen. Gurutze-gangei eusten dieten lau zutabe zilindriko ditu. Elizaren oinetan dagoen koruak hiru habearteen zabalera har­tzen du. XVII. mendearen hasieran amaitu zuten baina geroztik zaharberritu eta al­daketa ba­tzuk jasan ditu. Habearte nagusiak 6’75 m-ko zabalera du; alboetakoek 5’60 m neur­tzen dute; habearteak 8 m-koak dira. Kanpoko kontrahormen artean daude kaperak, sarrera kanpoko ar­kupetik dutela.

Elorrioko Guztiz Garbia elizak bezala, bi sarbide ditu: bata, nagusia, elizaren atzeal­dean, koruaren az­pian, atari barroko bat duelarik; eta beste sarrera, Epistolaren al­detik, ataria erromaniko alderakoa duena, eliza zaharraren hondarra dena zalan­tzarik gabe. Hirugarren sarrera, Ebanjelioaren al­deko horman eta gotiko estilokoa, gaur egun hormaz estalia dago. Bada, halaber, Epistolaren al­deko hormari eta zati batean baita sarrera nagusikoari ere eran­tsiriko ar­kupe bat.

Mar­kina‑Xemeingo Santa Mariaren jatorria, diotenez X. mendeko Hiri Gutunean aipa­tzen den Xemeingan izeneko lehen “monasterio” batean dago. Litekeena da kokapen honetan al­txatua izatea XVI. mendeko eraikina, bere hedaduran 1.120 m karratu eta guzti; ziur asko hauxe izango da Euskal Herriko elizarik zabalena. Eraiki­tzeko modu berri honekin zer lortu nahi zen ondoen erakusten duena ere bada: konpartimendurik gabeko zabalune handi bat.

Aurreko eraikinetatik ezer gel­ditu ez denez, oinplano berrikoa dela uste izatekoa den eta dokumentu dezente duen eraikun­tza honen tratua 1510ekoa da. Hargin maisuen lehenen­go izenak 1545‑1555ekoak dira: Martin Albisuakoa zen garran­tziz­koena, Rodrigo Albiz eta Migel Elorriaga lagun­tzaile zituelarik. Gangen eraikuntza fasea (1564) Bergarako Santa Marinan egindako lanagatik ezaguna dugun Joan Emasabel maisuari dagokion fasea da.

Badirudi eliza honen eraikun­tzak ez zuela eten aipagarririk izan. Eta XVII. mendeko lanak eran­tsitako zatiei dagoz­kie: korua, sakristia, dorrea eta abarri. Ez dakigu eraikina diseinatu zuenaren izenik. Baina beste lanen inguruan ditugun datuen arabera, oso litekeena da Emasabel izatea elizaren eredua erabaki zuena.

Bere hedadura guztiak angeluzuzen ikaragarri bat estal­tzen du: 37’80 m luzeran, 28’50 m zabaleran eta 19 m altueran absidea kontutan izan gabe. Esparru handi hau hiru habeartetan lau tartez eta 1’85 m-ko diametroa duten hiru zutabeko bi lerrotan banaturik dago. Habearte nagusiko gangen tarteek gu­txi gorabehera 12’25 m x 9’50 m neur­tzen dute.

Kareharri landuz­ko zilindrikoz­ko zutabeek, hauek ere zilindrikoak diren plintoen gainean al­txatakoek, kapitelen bitartekari­tzarik gabe jaso­tzen dituzte erdiko gangetako ar­kuak. Gainera, alboetako habeartetakoak metro bateko lodiera duten kanpoko hormetan sostenga­tzen dira men­tsulen bidez kanporako irekigune apurrak. Guru­tze gangen diseinua oso ezberdina da, konkordunak dituztelarik eta gangarik korapila­tsuena oso beranduko data duena korukoa izanik: 1619‑1623.

Eliza handi honek bi sarbide ditu: nagusia, elizaren oinetan, ia erabil­tzen ez dena, bi kontrahorma lodiren arteko 8 m-ko argia duen horma-hobia ikaragarri bat da eta hauetako batek dorrera igo­tzen den helize-formako eskailera bat du. Alboko beste sarrera, bikoiztua da eta hau ere bi kontrahormen artean ireki­tzen da.

Espazio bateratua. Mar­kina‑Xemeingo eliza hau bertatik ikusteak, ziur asko hemen aipatutako ale guztietatik, hunkipenik sakonenaz eta garbitasunik handienaz sentiarazten du mota honetako elizen artean espazio nagusi bateratua. Iluntasuna da bere gabezia nagusia, zeren eta Epistola al­deko tarteetara irekitako erdi-puntuko leiho txiki batzuk baino ez baititu batez.

Biz­kaiko ar­kitek­tura gotikoari buruz­ko kapituluan adierazi dugu, osagai gotiko asko izanagatik ere, ez ginela eliza ba­tzuetan gel­dituko, eraikun­tza al­derdirik begi bistakoenak XVI. mendeari eta Errenazimentuko espirituari zegokionak zirela-eta. Ger­nikako Jasokunde elizarena horrelako adibide bat dugu.[176]

Eliza honen historia luzea eta gorabehera­tsua da. Bere eraikun­tzari buruz­ko lehenengo berriek 1418ra garama­tzate; baina sute bat jasan zuen 1470ean eta honen konponketaren ondoren beste bat jasan zuen 1521ean. Santiago Emparan maisuak hasi zuen berreraikuntza 1518an. Baina bere diseinua XVI. mendeko hirugarren hamar­kadan al­datu egin zen, Foruako hargin Martin Basagoitiari egindako lehen ordainketak dokumentatzen direnean.

Elizak, altueran irabazi egin zuen baina argirik gal­du gabe, bost leihate handi egin bai­tzitzaizkion, lau alboetako hormetan eta bat aurreal­dearen erdian. Gangez estali zen, korapila­tsuak guru­tzadura fal­tsuak baino ez zirelarik; eta hiru habearteak diametro ezberdinetako zor­tzi zutabe zilindrikoen gainean kokatu ziren: 1’56 eta 1’35 m arteko diametrokoak. Az­ken zutabe parearen gainean eraiki zen korua berrogeita hamar urte beranduago. Lanak ez ziren bukatu XVIII. mendera arte[177].

Honen an­tzera, “areto‑elizen” kronologia normalari dagokionez ezohikoa den beste kasu bat Errigoitian Idiubalzagako Santa Maria izeneko elizarena da; gaur egun hiru habearte berdin dituena baina agirietan azal­tzen denez, behin baino gehiagotan berriro eraiki zen. Badakigu oraingo eliza honen aurreka habearte bakar batekoa zela, gangarik ez zuela, dorre bat ere bazuela eta XVIII. mendearen amaieran egoera galgarrian zegoela. Gaur egun ikusten duguna ia erabat berritua izatearen emai­tza da, XIX. mendearen hasieran egina.[178]

Biz­kaian eredu honi dagoz­kion elizak ere ikus daitez­ke, Guenesen, habearteetako batean gorabeheraren bat bal­din bada ere garaieran, Gal­dakaon, Arratzun, Amoroton, Aulestin... inola ere, guztiak XVI. mendekoak ez direla jakinaren gainean gaudelarik.

Amorotoko San Martin parrokia bazen, adibidez, XV. menderako jada, baina baliteke bere egungo egoeran, bere hiru habearte eta bi zutabe-ilara toskanarrak 1798az geroztik burutu zen berreraiketa baten emai­tza izatea.

San Joan Bataiatzaileren eliza.

Cintruenigoko San Joan Bataia­tzailea parrokia ere mota honetako eliza handitako bat da. Eta XVI. mendeko lehen urteetan hasi baziren ere eraikuntza-lanak, hainbat al­ditatik igaroz mende beraren bukaera arte luzatu ziren.

Aurreko eliza erraustu ondoren, lau tartetako eliza berri bat bururatu zuen Iñigo Zarra maisuari dagokio lehen diseinua. Lehen etapa hau, lana tasatu zenean, 1520an amaitu zen, eraikuntza-lanak 1577ra arte gel­ditu zirelarik. Orduan mar­kinarra zen Pedro Aulestiren zuzendari­tzapean hasi ziren berriro lanak, Martin Urizar eta Pedro Nabaskuesen lagun­tzarekin eta hauek, gangak eta estal­kiak modu egokian buka­tzen dituzten tasa­tzaileen iri­tziz. Dudarik gabe maisu hauei zor zaie eraikinaren egungo itxura; nahiz eta elizari, XIX. mendean, tarte bat gehiago eran­tsi eta habearte nagusian zegoen korua kendu zi­tzaion, presbiterioaren eskuinetara eramanez.

Gaur egungo egoeran baditu altuera bereko hiru habearte, hamar zutabe zilindrikoz mar­katuriko bost tarte, atikadun harroinak dituztenak, plinto altuak eta kapitel toskanoak. Zutabeak 1’55 m-ko diametroa dutenak dira. Erdiko habearteak 8’75 m neur­tzen ditu eta alboetakoek 5’95 m. Habearteak ia 6 m-ra iristen dira, presbiteriotik gertuenekoak 8 m-koak izanik. Alboetako habearteen burual­deek 3’45 m-ko sakonera dute.

Aurreko mendeetako Euskal herriko ohiko elizekin al­deraketak eginez harrigarria gerta­tzen den espazio hau izar gurutze-gangaz estal­tzen da, tarte bakoi­tzean diseinu ezberdin bat duten nerbio zuzen eta okerdunak txandakatuz. Absidea poligonala du, aurreko kapituluan aipatu dugun Esteban Obray‑ren Errenazimentuko erretaularekin.

Eliza handi honek bi sarbide ditu: bata habearte nagusiaren atzeal­dean eta bestea Epistolako habeartean.

Cintruénigotik ez oso urrun, beste eliza handi hauetako bat bisita daiteke: Cascanteko Jasokundeko parrokia. Biak ere Joan Lopez Soroa eta Luis Garmendia eta Anton de Albiztur Tuterako harginen diseinuaren arabera eraiki ziren 1527 eta 1558 urte bitartean. Mende beraren bukaeran konponketa lanak egin beharrean gertatu zen.

Ia altura bereko hiru habearte ditu, zilindroz-formako zor­tzi zutabe, harroin altuak, mol­durazio gotikoa eta kapitel erdi-jonikoak eta izar gurutze-gangak. Zutabeak 1’50 m-ko diametrokoak dira. Erdiko habeartearen zabalera 8’35 m-koa da eta kapera nagusian amai­tzen da. Alboetako habearteen zabalera 6’20 m-koa da, eta habearteak 7’30 m-koak presbiteriotik gertuen daudenak izan ezik; hauek 8’35 m-ra iristen dira.

Eliza handi honen barrual­dea, duela gu­txi berreraiki beharrean gertatu zen, 1939an gertatu zen ustekabeko sute baten ondorioz. Berreraiketa honek korua, euskarri zilindrikoak eta terzeletedun gangak ukitu zituen; baina jatorriz­ko diseinuaren begirunez egin zen. Hasierako eraikinetik harlandu erregularrez­ko kanpoko hormak, Epistolako habeartearen atariak ar­ku eskarzanoa du eta Lehen errenazimentuan ohikoak ziren Ebanjelarien irudiak dituzten men­tsuletan oinarri­tzen den gurutze-ganga­txo bat gorde­tzen da. Inguruko hormari itsa­tsitako kontrahormak zir­kuluerdi-formako ebakiduraz­koak dira, kanpokoak berriz, ertz angeluzuzeneko profilez­koak.

Hau horrela dela jakinik, hiribil­du ba­tzuetan Eliza handi hauek al­txa­tzen zituzten bitartean, beste asko habearte bakar an­tzeko elizak eraiki­tzen jardun zutela aipa­tzea komeni da. Eliza zabalenetara muga­tzearren, hemen gogoratuko ditugu lehen aipaturiko Gipuz­koako sonatuenak eta Mª Asunción Arrazolak Gipuz­koako Errenazimentuari eskainitako ikerlanean ager­tzen dituenak.

Araban. Hiru habeartetako eredu hau Gasteiz­ko San Bizenten eta Gesal­tzan baino ez dugu aur­kitu, burual­de laua duten habearte bakarreko elizak, gu­txi gorabehera, bere zabaleraren luzera hirukoi­tza dutenak baitira ugari.

Bi Lautadetako parrokietan ohikoa da hiru tartetako elizak ikustea, besteak beste: Iregi, Etxabarri Urtupiña, Okina, Arbulo, Biloda, Alesbes, Zerio, Adana, Urabain, Gereñu eta Albeizen.

Baina, badira txikiagoak ere, bi tartetakoak, Ar­kauten, Arta­tzan, Subilan, Bolibarren, Txin­txetrun, Martiodan, Ale­txan eta Erroitegin.

Hauetariko ba­tzuk abside oktogonal edo poligonaletan amai­tzen dira, esaterako, Arangiz, Mendibil, Ilarra­tza, Lapuebla de Labar­can eta Bilarren.

Biz­kaian. Behaketa bera egin daiteke Biz­kaian al­di horretan eraikitako habearte bakarreko elizei dagokienez. Barrio Loza berak egindako iker­keta sakonean, areto‑eliza mota hau mende hartan lortu nahi zen ideala zela suposa­tzen du eta irtenbide ugari asko eraku­tsiz erdi bidean gel­di­tzen ziren saio askoren bitartez bila­tzen zena zirudiela.

Habearte bakarreko elizaren eredua, kontrahormen artean kaperak dituelarik, aretotik gertuen dagoena Berriatukoa da. “Adibide honetan eta beste ba­tzuetan –Ispaster, San Bizente de la Sonsierra, Briñas... esatekoa da, egin ahala, nahia eta ezina zuzendu zirela”.[179]

Hiru habearteko areto‑eliza handien izendapenak, bere ezaugarri diren euskarri zilindriko bakarrak eta guzti, hiribil­du bakoi­tzeko zaindari, kon­tzeju eta apaizgo mailan ondoko hiribil­duarekin lehia­tzeko gosea piztuz, kristau-el­karteetan sorturiko eraiki­tzeko grinaren ideia bat ematen badu, garai horretako maisu eraiki­tzaileengan, lehendik eraikita zeuden elizak osa­tzeko eta eder­tzeko izan zuten sormen sena ere ez zen azal­du gabe gel­ditu.

Errenazimentuko haizeek eta ondoren zetorren manierismoak berrikun­tzak iradoki zizkien zaindari eta ongileei elizetan, koruetan, atarietan, eta hilobietan irekiarazten zituzten kaperetan.

Eliza kolumnarioen bikaintasun eta soiltasunak, ia guztiak XVI. mendeko bigarren erdian al­txatu zirenak, ez digu garai horretan gure herrial­dera errenazimentuko manierismoa iri­tsi zela ahaztarazi behar. Eta berari ematen zaiz­kio eredu berrietako adieraz­pen-aukerak, kalostrak eta kateamendu geometrikoez zulaturiko karelak ager­tzen dituzten koruak, euskarri il­daskatuetan ezarritako ar­ku apalduak eta eskulan bikaineko eskulturak; eta, halaber, ar­ku apalduez, kasetoiak dituzten ganga trenkatuekin, hainbat motatako armarri eta erliebeekin kaperak apain­tzeko moduak ere, askotan platereskoaren mira diruditenak.[180]