Petruxka (balleta)

Petruxka emanaldi bat errusiar herrixka batean, 1908

Petruxka txotxongilo bat da. Pertsonaia ezaguna da Europa osoan, izen desberdinekin: Punch Ingalaterran, Polichinelle Frantzian, Pulcinella Italian, Kasperle Alemanian eta Petruxka Errusian. Izena edozein dela ere, iruzurgilea, bihurria eta emazte bortxatzailea da. Zurezko borra batez justizia morala inposatzen du, ahots ozen eta zoli batez garrasi egiten du, eta deabruarekin argudiatzen du. Bere antzezpenak aurresangarriak baina iraultzaileak ziren. Emanaldi batetik bestera funtsezko eszenak errepikatzen zituzten. Normalean, emanaldiak txakur batekin, polizia batekin edo deabruarekin berarekin amaitzen ziren, Petruxka arrastaka zeramatela. [2]

Petruxkaren sorkuntza ez zen kontu erraza izan. 1910eko udaberrian Suzko txoria amaitzen ari zela, Stravinskik erritu pagano solemne baten "begitazioa" izan zuen: zahar jakitun talde batek, biribilean eserita, neskato bat hiltzen zen arte dantzatzen ikusten dute, eta udaberriko jainkoa naretzeko sakrifikatu egiten dute. Horixe izango zen Udaberriaren sagaratzearen gaia. Suzko txoriak 1910eko ekainean izandako arrakasta izugarria eta berehala, Diagilevek Stravinskiri beste ballet bat idaztea proposatu zion, eta konpositoreak sagaratzearen gaia proposatu zion. Diagilevek onartu egin zuen hasiera batean, eta 1912ko udaberrian Errusiako Balletek Parisen izango zuten denboraldian estreinatu litzatekela iradoki zion.

1910eko irailaren amaieran, Diagilev Stravinski bisitatzera joan zen Clarensera, Suitzan, hantxe bizi baitzen garai hartan. Ballet berriaren inguruan eztabaidatzeko asmoz gerturatu zen arren, Diagilev txundituta geratu zen Stravinski proiektu guztiz ezberdin batean gogor lanean topatu zuenean. Stravinskik, antza denez, beste begitazio bat izan zuen: "Soinekoz jantzitako gizon bat ikusi nuen, ile luzekoa, tradizio erromantikoko musikari edo poeta. Hainbat objektu heteroklito ipini zituen teklatuan, eta gora eta behera mugitu zituen. Horretan, orkestrak protesta sutsuenak egin zituen…"[3]

Beranduago, Stravinskik honakoa idatzi zuen: "Musika konposatzerakoan, nire buruan txotxongilo baten irudi zehatza nuen, bat-batean hezurmamitzen zena, arpegio diabolikoen bitartez orkestra bere onetik ateraz. Orkestrak, era berean, tronpeta mehatxagarriekin erantzuten zuen."[4] Stravinskik musika puru edo huts gisa kontzebitu zuen arren (Konzertstück modura), Diagilev berehala ohartu zen ideiak antzerkirako zuen potentzialaz. Txotxongiloaren ideiak Petruxka gogorarazi zion Diagilevi, Punch eta Judy txotxongilo ingelesen bertsio errusiarra, 1830eko hamarkadan San Petersburgoko inauterietan tradizio bilakatu zena.

Stravinskik 1910-11ko neguan konposatu zuen musika Diagileven Ballet Errusiarrentzat. Obra Parisen estreinatu zen 1911ko ekainaren 13an, Théâtre du Châteleten, Pierre Monteuxen zuzendaritzapean, Mikhail Fokinen koreografiarekin eta Alexandre Benoisen setekin. Paper nagusia Vatslav Nijinskik dantzatu zuen.[5] Lanaren ezaugarri musikal nagusia Petruxka akordea da (Do maior eta F# maior akordeak gainjartzen dituena), pertsonaia nagusia agertu dela aditzera ematen duen akorde bitonala hain zuzen.

Benoisen Shrovetide Feria

Hasierako ideia Stravinskirena izan arren, Alexandre Benoisek Shrovetide Feria xehetasun etnografikoz eta Errusiako txotxongiloen antzerkien tradizioz hornitu zituen. Eta nahiz eta sarritan Petruxka obra libretoaren, musikaren, koreografiaren eta diseinu eszenikoaren integrazio osoaren adibide gisa aipatzen den, Stravinskik musikaren zenbait zati esanguratsu (tartean bigarren koadroa) Benois proiektuan gehitu aurretik konposatu zituen.

Lana lau koadrotan edo eszenetan banatzen da (frantsesez tableaux). Partiturak, horrez gain, ondorengo atalak zehazten ditu:[6]

• Lehen koadroa/eszena: Shrovetide Feria

1. [Sarrera]
2. Parrandazale mozkorren talde bat igaro da, dantzan
3. Zeremonia-maisuak Jendetza entretenitzen du bere goiko etxolatik
4. Organo-jotzaile bat agertu da Jendetzan [emakumezko] dantzari batekin
5. Organo-jotzailea jotzen hasten da
6. Dantzariak dantza egiten du, triangeluan denbora markatuz
7. Eszenatokiaren beste muturrean musika-kaxa bat entzuten da, beste [emakumezko] dantzari bat bere inguruan dantzan
8. Lehen dantzariak berriz ere triangelua jotzen du
9. Organoak eta Musika-kaxak jotzeari uzten diote; Zeremonia-maisuak bere berbaldiari berrekin dio
10. Mozkor Taldea bueltan da
11. Bi danbor-jolek, Antzoki Txikiaren aurrean kokatuta, jendetzaren arreta erakartzen dute danbor-errepiken bidez
12. Antzoki Txikiaren aurrean [hau da, barnean] Azti Zaharra agertzen da.
13. Magia trikimailua
    1. Aztiak txirula jotzen du
    2. Antzoki Txikiaren gortina irikitzen da eta Jendetzak hiru txotxongiloak ikusten ditu: Petruxka, mairua eta dantzaria
    3. Aztiak hezurmamitu egiten ditu txirulaz leunki ukituz
14. Dantza errusiarra
    1. Petruxka, mairua eta dantzaria bat-batean dantzan hasten dira, Jendetza ustekabean harrapatuz
    2. Iluntasuna, gortina jausten da

• Bigarren koadroa: Petruxkaren gela

1. Gortina altxatzen den heinean, Petruxkaren gelako atea supituki irekitzen da; hanka baten ostikoz Petruxka gelan sartzen dute eta atea berriro ixten da.
2. Petruxkaren madarikazioak
3. Dantzaria sartzen da
4. Dantzaria irtetzen da
5. Petruxkaren etsipena
6. Iluntasuna. Gortina.

• Hirugarren koadroa: Mairuaren gela

1. [Sarrera]
2. Mairua dantzan
3. Dantzariaren agerpena
4. Dantzariaren dantza (korneta eskuan)
5. Balsa (dantzaria eta mairua)
6. Mairuak eta dantzariak haien belarriak tentetzen dituzte
7. Petruxkaren agerpena
8. Mairuaren eta Petruxkaren arteko borroka. Dantzariak konortea galtzen du.
9. Mairuak Petruxka kanpora botatzen du. Iluntasuna. Gortina.

• Laugarren koadroa: Shrovetide Feria (Gauez)

1. [Sarrera]
2. Erizain Hezeen Dantza
3. Nekazari bat Hartz batekin sartu da. Denak sakabanatzen dira
4. Nekazariak txilibitua jotzen du. Hartza atzeko hanken gainean doa
5. Nekazariak eta hartzak alde egin dute
6. Merkatari bihurri bat eta bi Emakume Ijito sartu dira. Merkatariak arduragabekeriaz jokatzen du, Jendetzari banku-oharrak botaz
7. Emakume Ijitoak dantza egiten dute. Merkatariak akordeoia jotzen du
8. Merkatariak eta Ijitoek alde egiten dute
9. Zaldizainen eta Ukuiluzainen dantza
   1. Erizain bustiek Zaldizainekin eta Ukuiluzainekin dantza egiten dute
10. Maskaratuak
    1. Deabruak (Maskaratua) Jendetza harekin dantzarazten du
    2. Maskaratuen pailazokeria (Ahuntza eta Zerria)
    3. Maskaratuek eta Mimoek dantza egiten dute
    4. Jendetza Maskaratuen dantzara batzen da
    5. Jendetzak dantzan jarraitzen du Antzoki Txikitik datozen oihuez ohartu gabe
11. Dantzak hautsi egiten dira. Petruxka Antzoki Txikitik lasterka dabil, Mairua atzetik duela. Dantzariak eutsi nahi dio.
12. Mairu haserretuak heldu eta sablearekin kolpekatu du.
13. Petruxka erori egin da, burua hautsita
14. Jendetza bat sortu da Petrushkaren inguruan
15. Hil egiten da, oraindik kexuka.
16. Polizia bat Aztiaren bila bidali dute
17. Aztia iritsi da
18. Petruxkaren gorpua besotan hartu eta astindu egiten du.
19. Jendetza sakabanatu egiten da.
20. Aztia bakarrik dago eszenatokian. Petruxkaren gorpua Antzoki Txikira eraman du.
21. Antzoki Txikiaren gainetik Petruxkaren mamua agertzen da, mehatxatuz.
22. Mago izutuak Petruxka txotxongiloa bere eskuetatik erortzen uzten du, eta berehala ateratzen da, begirada izutuak bizkar gainean botaz.
23. Gortina

1911ko estreinaldirako entseguetan, Stravinskik eta beste pianista batzuek, Nikolai Txerepnin konpositore errusiarrak barne, partituraren lau eskutarako piano-bertsio bat erabili zuten. Moldaketa hau ez da inoiz argitaratua izan, nahiz eta Paul Jacobs-ek eta Ursula Oppens-ek, besteak beste, zuzeneko kontzertuetan interpretatu izan duten.[7]

1921ean, Stravinskik piano-moldaketa birtuoso eta ospetsu bat egin zuen Arthur Rubinsteinentzat, Trois mouvements de Petrouchka izenarekin. Konpositoreak onartu zuen bera ez zela jotzeko gai.

1946an, balletaren plantila murriztu zuen, neurri batean partitura originala autore-eskubideek estaltzen ez zutelako. Eszena bakoitza lotzen duten tinbal eta kaxa nota azkar eta jarraituak, 1911n aukerakoak zirenak, nahitaezkoak dira 1947an argitaratu zen bertsio honetan. Dantzariaren melodia tronpeta bati esleitu zitzaion, korneta baten ordez, eta 1946ko bertsioak hautazko fff bat (fortississimo) eskaintzen du pianoaren amaierarako. Stravinskik ere zenbait modulazio metriko konplexu kendu zituen lehen koadro edo eszenatik.

Stravinskik musika honen kontzertu emanaldietarako suite bat ere sortu zuen, balletaren bertsio ia osoa barne duena, azken hiru atalak izan ezik.

1. Robert 1946.
2. Beumers 2005.
3. Quoted in V. Stravinsky and Craft, 1978, or. 66
4. Stravinsky 1936.
5. Walsh 2001.
6. Stravinsky, 1912, Txantiloi:Page needed
7. Jacobs 2008.