Petilla Aragoi

Petilla, bere kokapen geografikoa dela eta, euskara mendeetan hitz egiten ez den gunea da, Huescako gainerako probintzian bezala (Huescan XII. mendera arte hitz egiten zen euskaraz). Horregatik, udalerriko toponimoak ez dira jatorriz euskarazkoak, baizik eta nafar-aragoiera, Iberiar Penintsulako eremu honetako berezko hizkuntza Erdi Arotik aurrera. Euskarazko izenak bezala, gaztelaniara egokitu zen Nafarroako Erresuma konkistatuan gailendu zenean.

Nolanahi ere, Petilla izen enigmatikoa da Mikel Belaskorentzat, eta jatorriari buruzko hainbat hipotesi sortu ditu. Julio Caro Barojak Petilla eta Pitillas izenak "Petelia bezalako izen klasiko ezagunekin" lotzen ditu. Koldo Mitxelenak, uste handirik gabe, populazio hauen izenak Betelu izenarekin lotzen ditu: "kontuan izan behar da, amaiera desberdinarekin (Betelu), ez ote den Petilla, Petiella XI. mendean, hemen Pitella, 1139, eta Pitillas -ena izango". Nafarroako Pitillas izenez gain, badira Pitellas, Aragoiko herri hustua.

Bitxia dirudien arren, Betelu izenarekin dugun harremana honako honetan oinarritzen da: Murillo bezalako herriak, gaztelaniaz, Murelu izatera pasa ziren euskaraz, eta, beraz, Betelu > Betillo > Petillo > Petilla sor zitekeen. Hala ere, teoria hori oinarritu gabe dago.

Euskaraz, Aragoiko Petilla edo Petilla Aragoikoa formak ez dira zuzenak.

Petilla Aragoiko armarriak honako blasoi hau du:[5]

Petilla Aragoiko banderak Petilla Aragoiko armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Petilla Aragoiko goiburua "Nobelgo Hiribildua" ("Villa de Nobel") da. Duela gutxi sortutako leloa da, eta Santiago Ramon y Cajal Medikuntzako Nobel Saridunaren jatorriari egiten dio erreferentzia.

Euskal Herriko Nafarroa Garaiko udalerri bat da, Espainiako Zaragozako probintzian kokatua. Onsella ibaiaren ibarrean dago, eta Nabardun eta Sause arteko errepidetik iristen da, 12 kilometro eskasean.

Aragoiko lurrez inguratutako Petillan berezitasun geografikoa Santiago Ramon y Cajal (herrian jaioa) aragoiarra edo nafarra ote zen eztabaidatzearen akuilu izan da. Izan ere, Ramon y Cajalek bere haurtzarorik samurrenean utzi zituen Petilla eta Zaragozan hazi zen, agoiarren seme izateaz gain.

Udalerriaren hegoaldean, Uncastielloko mugan, haren garaierarik handienak daude, Selva (1 159 m) eta La Cruz (1 132 m) mendiak, Petillako mendilerroaren mendebaldeko mendien zati direnak.

Elizari dagokionez, Jakako elizbarrutian dago eta Iruñeko artxidiozesian.

Petillako klima mediterraneoaren eta ozeanikoaren tartekoa da, zenbat eta hegoalderago, mediterraneoagoa. Altuera zein den, aldeak nabariak dira, baina urtero, batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da eta batez besteko prezipitazioa, 700-900mm ingurukoa.

Jatorrizko landaredia hariztiek, artediek, pagadiek eta pinudiek osatzen zuten, baina gizakiaren eragina dela eta, gaur egun zuhaixka bakan batzuk eta birlandaturiko pinuak baino ez dira geratzen.

Petillan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Xabier eskualdeko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago. Hurbilen dagoena da, Aragoin ez baitago horrelako estaziorik Nafarroan bezain banatuta, eskumenak Espainiako Gobernuaren esku baitaude.[6]

Datu klimatikoak (Xabier, 1929-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	24.0	29.0	30.3	37.6	41.4	42.0	41.4	40.0	34.0	25.0	19.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.3	11.5	15.5	17.2	22.0	27.2	30.8	30.5	25.7	19.7	13.3	9.7	19.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.0	6.3	9.3	11.3	15.5	19.8	22.6	22.5	18.7	14.1	8.8	5.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.6	1.1	3.2	5.3	9.1	12.3	14.3	14.5	11.6	8.5	4.4	1.4	7.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-10.0	-12.0	-3.0	0.0	2.6	6.2	5.0	1.0	-2.0	-7.5	-12.2	-12.2
Batez besteko prezipitazioa (mm)	46.0	44.5	41.0	71.0	56.3	46.4	30.2	33.3	46.8	69.6	64.1	61.4	610.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	38.5	43.5	31.0	47.0	42.3	53.4	62.0	38.5	86.0	103.6	45.3	55.4	103.6
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.2	9.0	8.8	11.9	11.4	6.7	4.7	4.7	6.7	10.3	11.4	11.7	107.7
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.2	0.8	0.6	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.6	3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Antso VII.a Nafarroakoa

Herriaren jatorria bere gaztelua da, Aragoiko eta Nafarroako erresumen arteko muga egiten zuen mendi batean kokatua, Goi Erdi Aroan. Dokumentuetan jasota dagoenez, Gartzia II.a Santxitz erregeak eta Galindo apezpiku iruindarrak Leireko abadiari esleitu zizkioten bertako elizako hamarrenak 938an, eta 1032an Antso III.a Gartzeitz Petillako San Joan monasterioa ere eman zion. Onsellaibarko mugan barruti edo edukitza giltzarri baten erdigunea zen orduan musulmanen domeinuekin, eta Antso III.a Gartzeitz berak gorde zuen, Arrostarekin batera, bere atzekaldean, Gartzia III.a Santxitz erresumako seme eta oinordekoarentzat 1035ean, Ramiro I.a Aragoikoari eskualde bereko hiribildu eta errenta guztietatik kanpo utzita. Hala ere, lehenengo 1063an eta gero 1134n Alfontso I.a Borrokalaria hil ondoren, Aragoiko orbita subiranoan geratu zen.

XII. mendearen amaieran Petilla Aragoiko eskuetara itzulia zen. 1209ko ekainaren 4an, Mallenen, Petri II.a Aragoikoak Peña, Gallur eta Petilla herriak bahitzen ditu, nafarrak 20 000 marabedi mailegatu zituelako. Hau ez zen amaitu, eta nafarren esku geratu zen. 1232ko martxoan, Jakue I.a Aragoikoak berretsi egin zituen Antso VII.a Nafarroakoak Gallur, Petilla, Peña, Darasmoze eta Eskozeri buruz eskuratutako eskubideak. Aragoiko biztanleek berreskuratu nahi izan zuten, bereziki 1312koa. Bere elizako patronatua 1212an Petri II.a Aragoikoak Iruñeko elizbarrutiari transferitua zion. Karlos II.a Nafarroakoak jauntxoen kargetatik 1366an eta haien hornikuntzen gaineko ezarpenetatik 1383an askatu zituen bizilagunak, eta plazari hiribilduaren kategoria eman zion. 1402an, Karlos III.a Nafarroakoak Martin I.a Aragoikoako Aragoira itzultzeko proiektu bat bertan behera utzi zuten, trukaketa bidez. 1389an, erregeak berak Petillaren pribilegioak berretsi eta zabaldu zituen.[8]

Hori ez dator bat Petilla erregeen arteko apustu batean Aragoiri irabazia izan zela dioen kondairarekin. Kontakizun horren arabera, Petri II.a Aragoikoa erregeak Petilla herria entregatu behar izan zion Antso VII.a Nafarroakoari 1209an, beste zortzi herri gotorturekin batera, giñot-partida batean huts egindako apustu baten ondorioz. Historiaren beste bertsio bat, hedatuena, haratago doa eta apustua areagotzen du. Honen arabera, bi erregeek eztabaidatuko zuketen zein zen herrixkarik itsusiena beren udalerrien artean izatearen zalantzazko ohorea. Antso Azkarrak Galipentzuren alde egingo zukeen apustu, eta Petri II.ak gauza bera egingo zukeen Petillarekin. Bidaia bat antolatu zuten hori egiaztatzeko, eta erabaki zuten apustuaren irabazlea kontrakoaren udalerria anexionatuko zela. Bi erresumetako herri "itsusienetako" ibilbidea amaitu ondoren, erregeak akordio batera iritsiko ziren. Inri gehiagorako, inolako eztabaidarik gabe: Galipentzuk herri "itsusiena" titulua eskuratu zuen. Horrela, Antso Azkarrak apustua irabazi zuen eta Petillak Nafarroako Erresumari anexionatu zion.[9]

Karlos II.a Nafarroakoa

Petilla Nafarroan geratu zen Fernando Katolikoak Erresuma konkistatu ondoren 1512an. Bi urteko agintaldia zuen alkate batek eta urteko bi errejidorek gobernatzen zuten. Hiruren izendapena honelakoa zen: alkatea bi erregidoreekin elkartutako alkateak izendatzen zuen; Nafarroako erregeordeari proposatzen zion, eta honek onartu ondoren, irteten zenak bere zina jasotzen zuen eta herriko makila eta zigilua ematen zizkion parrokia-elizan. Erregidoreei dagokienez, alkateak eta bi alkateek ere izendatzen zituzten. 1383ko pribilegioa (horren arabera Petillakoek Nafarroatik hornidurarako behar zen guztia ateratzeko eskubidea zuten, Aragoitik pasatuz, nahiz eta normalean debekatuta zeuden esportazio-ondasunak izan) ez zegoen XVIII. mendearen amaieran betetzen, aduanetan sartzeko eskubideak ordaintzen ziren, nahiz eta horiek gabe ur eta harrizko gatza sartzen zen.[10]

Espainiako Ondorengotza Gerra zela eta, Petillak leial eutsi zion Filipe V.a Borboikoa erregeari, bere alde borrokatuz. Hau Aragoiren guztiz kontrakoa da, Austriako etxearen alde egin baitzuten, barrendegiaren eta inguruko herrien artean berriz ere tirabirak sortuz. Herriak 20 gizon bidali zituen bere kontura, 1706ko abenduaren 26tik 1707ko urtarrilaren 9ra bitartean, Aianzko kondearen tropa indartzera, Uncastiello herria eta gaztelua eta Luesia herria okupatuz. 1707ko urtarrilaren 24an, Petillari eraso egin zioten paisanajea zuten katalan koadrilek, eta 17 etxe arpilatu eta suntsitu zituzten. Eliza arpilatzean, parrokiako eta udaleko artxiboak galdu ziren.[11]

1745ean, Nafarroako Erresumako Aldundiak kuartelak eta albumak ordaintzeko eskatu zion Petillari. Petillak alegatu zuen ez zegoela Karlos II.a Nafarroakoak emandako salbuespenen arabera behartuta. Kasurik okerrenean, Petillak lege bati jarraitzen zion, zeinaren arabera berrogei urtetan kuartelik ordaindu ez zuten herriek ez baitzuten aurrerantzean ordaindu beharrik. Hala ere, Nafarroako Errege Kontseiluaren azken epaiak herria zerga hori ordaintzera behartzen zuen, erresumako gainerako herriak bezala.

1847an, bi eskola zituen, bata mutilena, berrogei urtez maiz ibiltzen zena eta 1120 errealez hornitua, eta bestea neskatilena, hogeita hamar erreal zituena eta 295 besterik ez zituena; parrokiak parrokoa eta onuradun bat zituen. Irin-errota batek funtzionatzen zuen orduan. 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazioari buruzko legea betez, 1862an herri horretan zazpi finka eta labedun eraikin bat saldu ziren.[12]

Nafarroako barrendegi honen administrazio bereziaren ondorioek oraindik ere irauten dute. Hala, COVID-19 pandemian, Euskal Herria-Aragoi mugimenduak debekatuta zeuden, eta, beraz, Petilla erabat isolatuta geratzen zen herrialdeko gainerako lekuetatik. Hala eta guztiz ere, Petilla Aragoiko lurraldetzat hartu zen (mugikortasunari dagokionez bakarrik), eta, beraz, Petilla eta Zangoza artean izan ziren komunikazio-arazoak, petillar askoren ohiko ibilbidea.[13][14]

Gainera, Petilla Aragoiren eta gainerako udalerrien arteko mugak antzinatik markatuta geratu ziren, Europako hegoaldeko bi erresuma garrantzitsuenen arteko muga izatera iritsi baitzen. 2022an, Petilla Aragoi udalerriak 50 hektarea "irabazi" zituen. Izan ere, teknologia modernoa erabili zen udalerriaren hedadura zehatzago kalkulatzeko, eta orain arte zuzentzat hartu zenak akats txiki bat izan zuen, eta konpondu egin zen. Guztira, Petilla Aragoik 28 055 086 metro koadro ditu zehazki.[15][16]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea hirigunean dago.

Udaletxea herriko Plaza Nagusian dago eta 1951n eraiki zuten. Sotoa eta bi solairu dauzka. Kanpoaldeko hormetan harria eta porlana erabili ziren eraikuntza material gisa.

• HELBIDEA: Plaza Nagusia, z/g

Petilla Aragoiko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Florentino Aguas Arillo da, Petilla Aragoiko Independenteetakoa. Zinegotziak 2 daude:

• Vicente Espinosa Guerrero (Petilla Aragoiko Independenteak)
• Victor Manuel Carbo Aguas (Petilla Aragoiko Independenteak)

1979tik, Petilla Aragoik 4 alkate izan ditu:

Petilla Aragoi udalerriak, Aragoin duen kokapen geografikoa dela eta, 500 urte baino gehiago daramatza euskararen orbitan. Euskara hemen Goi Erdi Aroan hitz egiten bazen ere, jada ez dago euskararen arrastorik. Logikoa denez, Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Petilla Aragoi eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, ez zegoen herrian euskaraz hitz egiten zuen herritarrik.

Petillaren hizkuntza tradizionala, beraz, nafararagoiera izan da, Nafarroan desagertu ondoren soilik aragoiera izena hartu zuena. Petillan, bere kokapen geografikoa zela eta, hizkuntza Nafarroa "batuan" baino askoz denbora gehiago kontserbatu zen. Horregatik, Nafarroan aragoiera bizirik mantendu zuen azken herria izan zen. Bere azken hiztunak XX. mendean hil ziren.

• San Sebastiango sua, urtarrilaren 20an
• San Antonioko erromeria, maiatzaren bigarren igandean
• Ongintzako Andre Mariaren jaiak, irailaren lehen asteburuan
• San Millango jaiak, azaroaren bigarren asteburuan