Peregrinus

I. eta II. mendeetan, Inperioko biztanleen gehiengoa (%80-90) peregrini zen. K. a. 49. urterako, Italiar guztiak erromatar hiritarrak ziren. Italiatik kanpo, erromatar bi mende inguruko kolonizaziorik gogorrena zuten probintziek, ziuraski, Augustoren agintaldiaren amaierarako erromatar hiritar gehiengo bat izango zuten: Gallia Narbonensis (Frantziako hegoaldea), Hispania Baetica (Andaluzia) eta Africa Proconsularis (Tunisia). Mugako probintzietan, hiritarren proportzioa askoz txikiagoa izango zen. Adibidez, Britaniako erromatar hiritarren kopurua, 100. urtean, 50.000 ingurukoa izango zen, probintziako 1,7 milioi ingurukoa zen biztanleria osoaren %3 baino gutxiago. Kopuru hau, inperio osoko populazio baten %9a baino ez zen, gutxi gora-behera, garai horretan 70 milioitan estimatua zegoena.

Latinez peregrinus hitzak (etimologia: per -tik zehar eta ager landa, alor), atzerritar esan nahi du; baina, Printzipatuaren hasieran, peregrinik ez du esan nahi atzerritar, Inperioaren barnealdeko probintzietatik baitzetozen: euren probintzietan bertan ere, erromatarrak ziren atzerritarrak. Hala ere, erromatar hiritarraren posizio legal eta fiskal gorenak peregriniak euren herrialdetan bigarren mailako estatusera murriztea ekarri zuen.

Peregriniei, soilik ius gentium delakoaren oinarrizko eskubideak eman zitzaizkien, greziar polisek garatutako merkataritza zuzenbidetik eratorritako nazioarteko zuzenbide mota bat, erromatarrek hiritarren eta ez-hiritarren arteko harremanak arautzeko erabili zutena. Baina ius gentiumak ez zituen ematen ius civileren ("hiritarren eskubidea", hau da, erromatar zuzenbidea) eskubide eta babes asko.

Zuzenbide penalean, ez zegoen legerik galdeketa ofizialetan peregrinien tortura eragozteko. Honela, hauek, justizia sumario baten menpe zeuden, exekuzioa barne, erromatar gobernadorearen nahierara. Teorian behintzat, erromatar hiritarrak ezin ziren torturatuak izan, eta gobernadorearen gorteko audientzia batek epaitu zitzakeen. Honek, gobernadoreak epaile bezala jokatzen zuela esan nahi zuen, goi ofizialen consilium batek aholkatua, baita defendatuak, lege kontseilaritza erabiltzeko zuen eskubidea ere. Erromatar hiritarrek ere babes handia zuten gobernadorearen balizko zabarkeriaren aurka: zigor epai bat apelatzeko eskubidea, bereziki heriotza zigorra bazen, zuzenean Enperadoreari.

Zuzenbide zibilari dagokionez, peregriniak euren civitasko lege eta auzitegien menpe zeuden (barruti administratibo bat, konderri baten antzekoa, erromatar aurreko tribu lurraldeetan oinarritua). Beste alde batetik, erromatar hiritarrak tartean sartzen zituzten kasuak gobernadorearen gorteari esleitzen zitzaizkion, erromatar zuzenbide zibilaren arautegiaren arabera. Gainera, gobernadorearen epaiek, sarri, alderdien estatus sozialak (eta, sarritan, eroskeriak) eragiten zuten, jurisprudentziak baino gehiago.

Arlo fiskalean, peregriniak zerga zuzenen menpe zeuden (tributum): urteko zerga per capita ordaintzera behartuta zeuden (tributum capitis), Inperioarentzako diru iturri garrantzitsua zena. Erromatar hiritarrak zerga hau ordaintzetik salbuetsita zeuden. Nekazaritza-ekonomia batean espero zen bezala, urrutiko sarrerarik garrantzitsuena zerga prediala zen (tributum soli), lurralde probintzial gehienengatik ordaintzen zena. Berriro ere, Italian, lurra zerga hori ordaintzetik salbuetsita zegoen, baita Italiatik kanpo zeuden erromatar kolonoen jabetzako lurra ere (coloniae) .

Eremu militarrean, peregriniak legioetan lan egitetik baztertuak izan ziren, eta soilik erromatar tropa laguntzaile ospetsuenetan sar zitezkeen.

Gizartean, peregriniek ez zuten connubiumerako eskubiderik ("ezkontza mistoa"): hau da, ezin ziren legalki erromatar hiritar batekin ezkondu. Horregatik, ezkontza misto bateko edozein seme ez zen legezkoa, eta ezin zuen herritartasuna (edo ondasunak) oinordetzan jaso. Gainera, peregriniek ezin zituzten euren oinordekoak zuzenbide erromatarraren pean izendatu, laguntzaile militarrak izan ezik. Beraz, hil ondoren, legez instestatuak ziren, eta horregatik, bere ondasunak Estatuaren jabetzara pasatzen ziren.

Inperioko probintzia bakoitza, tokiko hiru autoritate motatan banatua zegoen: Coloniae (erromatar koloniak, jatorrian, erretiratutako legionario beteranoek sortuak), municipia ("eskubide latinoak" zituzten hiriak, pseudo-hiritar mota bat) eta civitates peregrinae, peregrinien tokiko autoritateak.

Civitates peregrinae, Mediterraneoko hiri-estatu aurrerromatarretan edo tribu indigenetan (Europako ipar-mendebaldean eta Danubioko probintzietan) oinarrituak zeuden, erromatarrek, probintzia konkistatu ondoren, beteranoei lurrak hornitzeko edo estatu inperial bihurtzeko konfiskatutako lurrak izan ezik.

Gobernadore probintzialak civitaseko arazoetan esku hartzeko botere absolutua bazuen ere, praktikan civitatesak nagusiki autonomoak ziren, neurri batean gobernadoreak burokrazia minimoarekin jarduten zuelako eta soilik civitatesen maneiu zehatza egiteko baliabideak ez zituelako. Horregatik, administrazio zentral probintzialak bere arazoez arduratzen uzten zien.

Civitates peregrinaeak, askotan, konkista aurreko aroan oraindik erakunde independenteak zireneko aristokrazien ondorengoek gobernatzen zituzten, hauetako askok inbasio garaian euren lurraldeen murrizketa handia jasan zezaketen arren. Elite hauek civitasen kontseilua eta magistratura exekutiboak menperatuko lituzkete, erakunde tradizionaletan oinarrituta egongo liratekeenak. Tribuen ohiturazko zuzenbidearen arabera erabakiko zituzten liskarrak. Civitas baten herri nagusiari municipium estatusa ematen bazitzaion, civitas horren buruzagi hautatuei eta haren kontseilu osoari (100 gizonez osatua egon zitekeena) automatikoki ematen zitzaion herritartasuna.

Erromatarrek jatorrizko eliteak kontuan zituzten beren civitatesak ordenean eta otzan mantentzeko. Eliteen leialtasuna bermatzen zuten, funtsezko mesedeak emanez: lur sariak, hiritartasuna, baita erromatar gizarteko goi klasean inskribatzea ere, senatari klasea, gutxieneko jabetza atalasea betetzen zutenentzat. Pribilegiatu horiek are gehiago sendotuko zuten bertako aristokrazien aberastasuna eta boterea, masen eta peregrini herrikideen kontura.

Erromatar Inperioa nekazaritza ekonomia bat izan zen: bere biztanleriaren %80 baino gehiago lurretik bizi eta lurrean lan egiten zuen. Erromatar konkistak eta Estatuak, ziuraski, erromatar estatuaren, erromatar lurjabeen eta Inperioari leial zitzaizkion eliteen alde batez besteko erromatar nekazari peregrinusaren egoera ekonomikoaren gainbehera handia ekarri zuten. Erromatar Inperioa, aberastasunean ezberdintasun izugarriak zituen gizarte bat zen, Inperioko lurralde guztien proportzio esanguratsu bat zuen klase senatari batekin, latifundia handi (latifundioak) forman, sarri, zenbait probintziatan. Horrela, adibidez, Plinio Gazteak bere gutunetako batean adierazten zuen Neronen agintaldian (54-68) Africa proconsularis (Tunisia) guztiaren erdia 6 lurjabe pribaturen jabetzapean zegoela. Izan ere, senatarien klasea, herentziazkoa zena, aberastasunak definitzen zuen hein batean, mota horretakoa ez zen eta harekin bat egin nahi zuen edozein pertsonak jabetza-titulu ugari izan behar zituen. .

Erromatar zuzenbidearen arabera, herri garaitu batenak ziren lurrak (dediticii), erromatar estatuaren jabetza bihurtzen ziren. Lur hauen zati bat, erromatar kolonoei emango litzaieke. Batzuk, erromatar lurjabe handiei salduak izango ziren, altxor inperialarentzako dirua biltzeko asmoz. Batzuk, Estatuaren jabetzako lur (ager publicus) bezala mantenduko ziren, praktikan, ondasun inperialak kudeatzen zirenak. Gainerakoa, jatorrian zituen civitastara itzuliko zen, baina ez zuten nahitaez bere aurreko jabetzako egiturara itzultzen. Lurren zati handi bat, beharbada, erromatar inbaditzaileen aurka zeuden jatorrizko eliteetako kideei konfiskatua izan zitekeen, eta, kontraparte bezala, euren alde zeudenei eman zitzaizkien. Azken hauei, noizbait komunalak ziren lurrak ere emango zitzaizkien.

Erromatarrek konkistatu ondoren konfiskatutako probintzia bakoitzeko lurraren proportzioa ezezaguna da. Baina badira zantzu batzuk. Egipto, urrutitik, hobekien dokumentatutako probintzia da, papiroen biziraupenaren ondorioz, basamortuko baldintza lehorretan. Han, ziuraski, lurren herena ager publicus izan ziren. Eskuragarri dagoen ebidentziaren arabera, ondasun inperialen artean, koloniaei esleitutako lurra eta lurjabe erromatar pribatuei saldutako lurra, probintzietako peregriniek euren lurren erdia baino gehiagoren jabetza galduko zuten erromatar konkistaren ondorioz. Are okerrago, erromatar kolonoek lurrik onenak berentzat mantendu ohi zituzten.

Gutxi ezagutzen da erromatarren konkistaren aurreko lurren edukitze patroiari buruz, baina ez dago zalantzarik erabat aldatu zela erromatarrak iritsi ondoren. Bereziki, lursail berberak belaunaldiz belaunaldi landu zituzten nekazari libre askok (hau da, ohiturazko zuzenbide tribalaren arabera jabe zirenek) maizter izatera murriztuko ziren, eta alokairua ordaindu beharko zieten erromatar jabeei edo probintziako buru zen prokuradorearen agenteei, baldin eta haien lurrak garai hartan Inperioarenak baziren. Egoera okerragoa, lehen doan landatzen zuen lur batengatik errenta ordaintzera behartua izateagatik, edo aurretik izandako larreetan bere artaldeak bazkatzeagatik tasak ordaintzeagatik.