Peña

Peña[1][lower-alpha 1] Zangozaldeko herri hustu bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Zangozerria eskualdean, Iruñea hiriburutik 54,5 kilometrora. Udalerri propioa osatu zuen 1950eko hamarkadan despopulatu zen arte, bere lurraldea Xabierrenean sartu zenean. Altuera 452 eta 1067 metro artekoa da, eta 36,40 km²-ko azalera hartzen du.

Peña
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Peñako ikuspegia, San Martin elizarekin


Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Nafarroa Garaia
EskualdeaZangozerria
UdalerriaXabier
Administrazioa
Motaherri hustu
Izen ofiziala Peña
Posta kodea31409
Herritarrapeñatar
Geografia
Koordenatuak42°29′39″N 1°17′58″W
Azalera36,4 km²
Garaiera839 metro
Distantzia58,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria0 (2021:  0)

Peña Kaseda eta Aragoiko Sause artean dago. Mugako kokaleku gisa, Nafarroako Erresumako gaztelu bat izan zuen, eta haren aztarna batzuk kontserbatzen dira oraindik. Honek herria menderatzen zuen, bere izenak adierazten duen bezala, haitz baten goialdean kokatua. Galipentzuk bezala, jada estrategikoa ez zen kokapenak, malda handiekin eta eskualdeko gainerako biztanleguneetatik urrun zegoenak, biztanleria azkar galtzea eragin zuen XIX. mendean. XX. mendearen hasieran, "herri berri" bat eraiki zen Gabarderal eta Kaseda artean: Torre de Peña, ibaitik eta errepideetatik gertu, eta peñatar asko bertara joan ziren. Horrek, landa exodoarekin batera, herria abandonatzea ekarri zuen, 1960rako inor bizi ez zen herria. 1997an, Nafarroako Gobernuak kultura-intereseko ondasun izendatu zuen multzo historikoaren kategorian.

Bertako biztanleak peñatarrak ziren.

Izena

Peña beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]

  • Pinna (1088)
  • Penna (1230)
  • Peynna (1268)
  • Peyna (1280)
  • Peynna (1366)
  • Peña (1534)
  • Peyña (1638)
  • Peyna Reina (1800)
  • Peña (1829)
  • Peña (1950)

Etimologia

Peña toponimoa gardena da. Nafar-aragoieraz Penya, hizkuntza honetan "haitz" esan nahi du. Ondoren, Peña itxurara erdaratu zuten, esanahi berarekin. Euskaraz, ordea, izen horrek ez du itzulpenik, euskara Erdi Aroan desagertu baitzen, baina gaztelaniazko bertsioa erabiltzen da, euskal gramatika eta ahoskera arauekin bat datorrena.

Ezaugarriak

Armarria

Peñako armarriak honako blasoi hau du:[3]

« Hondo urdin batez eta aurrean hiru dorredun gaztelu bat osatuta dago, bere kolorezko haitz baten gainean.  »

Armarri hau herriko etxe baten atearen gainean grabatuta dago, beste ezezagun baten ondoan. Bien artean, hau herriaren armarria izan zela ulertzen da, haitz baten gainean duen kokapena islatzen baitu, gainean gaztelua duela.

Geografia

Peña Aragoi ibaiaren ibarrean dago, Peñako mendilerroan, mendilerroak berak osatzen duen ur-banalerrotik oso gertu, iparraldeko isurialdean bada ere.

Inguru naturala eta kokapena

Zangozatik 13 kilometrora dago, bere eskualdean. Gaur egun Xabier udalerrikoa da, baina geografikoki Zangozakoak banatzen du udalerritik.

Gaur egun, Nafarroako Gobernuko finka partikular baten barruan dago, bere perimetroaren zati handi batean hesi batekin eta behealdean bizi den zaindari batekin itxita, Torre de Peñan kokatuta.

Klima eta landaredia

Peñako klima mediterraneoaren eta ozeanikoaren tartekoa da, zenbat eta hegoalderago, mediterraneoagoa. Altuera zein den, aldeak nabariak dira, baina urtero, batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da eta batez besteko prezipitazioa, 700-900mm ingurukoa.

Jatorrizko landaredia hariztiek, artediek, pagadiek eta pinudiek osatzen zuten, baina gizakiaren eragina dela eta, gaur egun zuhaixka bakan batzuk eta birlandaturiko pinuak baino ez dira geratzen.

Estazio meteorologikoak

Peñan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Xabierren estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]

    Datu klimatikoak (Xabier, 1929-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 24.0 29.0 30.3 37.6 41.4 42.0 41.4 40.0 34.0 25.0 19.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.3 11.5 15.5 17.2 22.0 27.2 30.8 30.5 25.7 19.7 13.3 9.7 19.4
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.0 6.3 9.3 11.3 15.5 19.8 22.6 22.5 18.7 14.1 8.8 5.6 13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.6 1.1 3.2 5.3 9.1 12.3 14.3 14.5 11.6 8.5 4.4 1.4 7.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -12.0 -10.0 -12.0 -3.0 0.0 2.6 6.2 5.0 1.0 -2.0 -7.5 -12.2 -12.2
Batez besteko prezipitazioa (mm) 46.0 44.5 41.0 71.0 56.3 46.4 30.2 33.3 46.8 69.6 64.1 61.4 610.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 38.5 43.5 31.0 47.0 42.3 53.4 62.0 38.5 86.0 103.6 45.3 55.4 103.6
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.2 9.0 8.8 11.9 11.4 6.7 4.7 4.7 6.7 10.3 11.4 11.7 107.7
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.2 0.8 0.6 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.6 3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia
Etxe bateko armarria, eskuinaldean Peñakoa
Peñako bozetoa Seminario Pintoresco-n (1853)

XI. mendearen lehen herenean Antso III.a Gartzeitz erregeak garatutako defentsa eta eraso sisteman gotorleku garrantzitsua izango zen jada, musulmanen domeinuen muga markatzen zuten Pirinioaurreko aldrebeskerien gainean. 1088an kastro edo edukitza baten zentroa zen. Zalantza handia dago Alfontso I.a Borrokalariak Daroca-Soriako forua biztanleei eman ote zien. Errege hau hil ondoren 1134n Aragoiko orbita subiranoan erori zen, antza denez, baina geroago 1209n Petilla, Esco eta Gallurrekin batera Antso VII.a Nafarroakoa eman zioten, Petri II.a Aragoikoari 20 000 marabediren jantzi gisa, baina Jakue I.a Aragoikoak berehala onartu zuen 1232n hiribilduaren behin betiko inskripzioa Nafarroako Erresuman. Harrezkero, giltzarri izan zen aldameneko Aragoiko monarkiarekin muga egiten zuen marra zaintzeko. Erdi Aroan Oibarko ibarreko kide zen, eta jaurerri bat eratu zuen, zeinaren titulartasuna Joan II.ak 1434n Beltran Ezpeletakoak, Erroko bizkondeak, berretsi baitzuen. Herritarrek 1273n beren elizako patronatua Armingot apezpiku iruindarraren esku utzi zuten. Leireko monasterioak lursail bat jaso zuen XI. mendearen amaieran.[6]

1447an Bianako Printzeak Jakue Diatz Autxoa gazteluko alkaide izendatu zuen, 50 kahitze garirekin eta filartzetako zuzenbidearekin. 1461etik aurrera, Joan Ezpeleta, Mosen Beltranen semea, agertzen da, 1495ean oraindik ere hala agertzen dena.

Peñako gaztelua Fernando Katolikoak Nafarroako konkistaren sustraia eraisteko agindu zuen lehen gazteluetako bat izan zen. Dorre nagusia zati batean kontserbatzen da, goiko gorputza eta herrira begira dagoen zatia bakarrik eraitsi zirelako.

Peña jaurerriaren menpe geratu zen, XIX. mendearen lehen erdian jurisdikzio mota hori desagertu zen arte. Ordura arte, jauna zen (Aianzko kondea 1802an) alkatea izendatzen zuena. Eta, ordutik, erregimen komunaren menpe geratu zen, eta Rocaforte eta Xabier herriekin banatutako udala osatu zuen, ondoren Rocaforte banandu eta Zangozara igaro zena.

Elizaren jurisdikzioari dagokionez, 1847an Ablitasko kondeak zuen parrokoa aurkezteko eskubidea. Garai hartan berrogeita hamar gari-lapurretaz hornitutako eskola zuen, eta egoera onean zeuden herri konfinatzaileetara eramaten zuten bideak zituen.

Herriko hilerrian, antzinako biztanleen gorpuzkiekin batera, Donald Walker hegazkinlari ingeles bat dago lurperatuta. 1943an eraitsi zuten, Bigarren Mundu Gerran Frantziako hegoaldean misio militar bat egiten ari zela.[7]

1950ean oraindik hiru familia zeuden herrian, Nicanor Landa, postaria orduan, eta Rosario Leoz emaztea izan ziren Peñatik 1952. urtera joan ziren azkenak. Beste asko bezala, Zangozara joan ziren. Baina, egia esan, joan zen azken biztanlea Belgikako ermitau bat izan zen (Arnaldo Aita), herriko jabeen ahaidea, Peñan 1961etik 1964ra bakarrik bizi izan zena.

Peña malda handiko lursail malkartsu batean dago, mendiaren hegalean. XXI. mendean etxe abandonatu batzuk baino ez dira geratzen, ordena finkorik gabe. Hiribilduko biztanleak Torre de Peña izeneko auzo sortu berri moduko batean bizitzera pasa ziren. XI. mendeko gazteluaren hondarrak, zimenduak eta hormen eta dorretzarren zatiak geratzen dira, garai batean defentsa-gune garrantzitsua izan zena eta XVI. mendean Cisneros kardinalak desegiteko agindu zuena, Nafarroan mota horretako beste eraikin batzuekin batera. Erabilitako aparailu motaren arabera, eragin musulmaneko eraikuntza gisa sailkatu da. Garai batean hiribildua inguratzen zuen harresi-barrutia izan zenaren hondarrak ere geratzen dira beheko aldean.[8]

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Peña atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[9]

Koldo Zuazok, 2010ean, Peña ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[10]

Ondasun nabarmenak

Irudiak

Oharrak
  1. /péɲa/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
  1. Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
  2. «Peña - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  3. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  4. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Xabier» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  5. Xabierreko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  6. Nafarroako Entziklopedia Handia | PEÑA. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  7. (Gaztelaniaz) «Britainiar hegazkinlari baten hilarria» El País 2008-12-26 ISSN 1134-6582. (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  8. (Gaztelaniaz) «Peña - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-04-10).
  9. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  10. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.