Nekaldia

Ebanjelio guztietan aipatzen da Jesus Jerusalemen astakume baten gainean eserita sartu zela. Jendetzak "Daviden Seme" gisa goraipatu zuen, baita errege gisa ere[14]. Horrek agintari politiko eta erlijiosoen artean ezinegona sortu zuen.

Sinoptikoen arabera, Jesus Tenpluan sartu zen eta bertan merkatariak negozioetan ikusi zituen. Otoitz lekua lapur-zulo bihurtu zela esan zuen, eta merkatari guztiak kanporatu zituen eta animaliak (sakrifikatzeko zeudenak) askatu egin zituen[15]. Tenpluaren erorketa, nekaldia eta eliza berriaren sorrera aurreikusi zituen.

Ebanjelioen arabera, Pazko Afaria Jerusalemen egin zuen Apostoluekin. Apostoluetako batek, Juda Iskariotek, salduko zuela aurreikusi zuen bertan. Afaltzen ari zirela, ogia hartu, bedeinkatu eta hitz hauek esan zituen: "Har ezazue eta jan guztiok honetatik. Hau nire gorputza da, zuentzat emango dena". Afalondoan, ardoaren kaliza harturik, zera esan zuen: "Har ezazue eta edan, guztiok honetatik. Hau nire odolaren kaliza da, Itun Berri eta betikoaren odola, zuentzat eta guztientzat bekatuak barkatzeko isuriko dena. Egizue hau nire oroigarri".

Ekintza hau biziki garrantzitsua da Eliza Katolikoarentzat (baita beste eliza kristauentzat ere, jakina). Katolikoek Azken Afarian Eukaristia eta Abadetzako sakramentuen sorrera ikusten dute.

Afaldu ondoren, Jesus bere ikasleekin Getsemaniko baratzera joan zen otoitz egitera. Apostoluek ezin izan zuten otoitzean jarraitu, eta loak hartu zituen. Jesusek bazekien zer zetorkion (heriotza), eta momentu gogorra izan arren, Jainko Aitaren nahia betetzea erabaki zuen oso-osorik.

Bat-batean Juda agertu zen erromatar eta farisear talde batekin. Jesusi musu eman zion, eta horrela soldaduek harrapatu egin zuten. Apostolu batzuk erresistentzia jarri zuten arren (Petrik soldadu bati belarria moztu zion) azkenean guztiek alde egin zuten Jesus bakarrik utzita. Judak, zer egin zuen jakitean, bere buruaz beste egin zuen.

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Jesus Kaifasen aurrean

Jesukristoren epaiketa eta heriotza, autore batzuek kontrajarritzat jotzen dituzten formez kontatzen dira, ebanjelioetan aipatutako xehetasunak elkarren artean bat ez etortzeaz gain, batzuetan aurkakoak ere badirelako.

Hiru Ebanjelio sinoptikoen arabera (Mateo, Marko eta Lukas), Jesus Getsemaniko lorategian atxilotu zuen Apaiz Gorenen, eskribauen eta zaharren agindupean zegoen talde batek, eta Juda Iskariotek musu batekin identifikatu zuen[16]. Joanen arabera, Jesus atxilotu zutenak apaiz gorenek eta fariseuek izendatutako guardiak izan ziren, "Kiliarka" baten agindupean[oh 1], beraz, praetoriumeko soldaduak zituen erromatar ofizial baten lan bezala aurkezten du. Bertsio honetan Jesusek bere burua identifikatu zuen[17]. Batzuek ukatu egiten dute Joanek soldadu erromatarrek operazioan parte hartzeari buruz dioenaren historikotasuna (Mommsen, Blinzler, Barrett, Lohse, Besnier), beste batzuek onartu egiten dute (Bruce, Goguel, Winter)[2].

Jesus Kaifasen aurrean.

Atxilotu ondoren, Jesus, sinoptikoen arabera, Kaifas apaizaren etxera eraman zuten[18]. Juanen Ebanjelioaren arabera, lehenbizi Anasen aurrean eraman zuten, eta hark, gero, Kaifas suhira bidali zuen, "urte hartan apaiz gorena zena"[19]. Hiru sinoptikoen artean ere desberdintasunak daude Jesusen galderaren inguruan agintari juduen artean. Markos eta Mateo Sanedrin osoak gau hartan bertan egin zuen lehen bileraz mintzatzen dira. Jesusek blasfemia bidezko heriotza merezi zuela erabaki zuen, eta Sanedrinak hurrengo goizean egin zuen bigarren bileran, Pilatosengana bidali zuten. Lukasek Sanedrinaren bilera bakar bati buruz hitz egin du goizean, eta ez du berariaz aipatzen kondena[20]. Juanek ez du hitz egiten ez Sanedrinaz, ez Jesus atxilotu ondoren apaiz batek egindako galdeketari buruzko kondena batez, baizik eta aste batzuk lehenago Sanedrinak Lazaro Betaniakoaren berpizkundearen inguruan egindako bilera batez, non, Kaifasek eskatuta, Jesus hiltzea erabaki baitzen.[21]

Raymond Edward Brown jakintsu eta apaizak, exegesiaren kritika historikoa erabili zuen lehen akademiko katolikoetako batek, ikusi zuen Jesusek eratutako arazoa eztabaidatzeko Sanedrinek izandako bilera bateko kristau komunitatearen artean indarrean zegoen oroitzapen bat sinoptikoen narrazioetan sar zitekeela soilik Jesusen Jerusalemera bere heriotza baino pixka bat lehenago iritsi izanari dagokionez, hirira egindako bisita bakarra. Juanek hainbat bisita kontatzen ditu, eta Jesus hil baino aste gutxi lehenago egindakoa aukeratu zuen bilera hori aipatzeko. Brownen arabera, Sanedrinen bilera batean, Jesus atxilotu aurretik, Markosek eta Mateok aurkeztutako premiazko gaueko saioa baino onargarriagoa izan daiteke[22]. Köstenbergerrek ere, Juanen Lazarorekin zerikusia zuen bilera bat aipatzeak, Markosek eta Mateok hitz egiten duten saioaren inguruko bere isiltasuna azaltzen duela uste du[23].

Jesusi barre egiten diote, lehen aldiz.

Brownek, ebanjelioetan eta bere egileek oinarri bezala erabili zituzten ahozko tradizioetan transmititzen dena ulertzeko, xehetasun bakoitzaren historikotasuna baieztatzeko obsesioa, kristauek gertatu zenaz ezer ez zekitela dioen ustea baino oztopo txikiagoa ez dela ikusten du[22]. Brownen arabera, bost dira lau ebanjelioetako narrazioetan oinarri sendoa duten puntuak[22]:

1. Sanedrineko bilera baterako deia egin zen, Jesusekin nola jardun aztertzeko.
2. Atxiloketa-gauean, Jesusi galdeketa egin zion apaiz batek;
3. Jesusek osatzen zuen tenpluaren aurkako mehatxua eztabaidatu zen;
4. Besteei Jesusen heriotza erabakitzeko eskatu ziena apaiz gorena zen, eta Mateok eta Juanek Kaifas deitzen diote.
5. Heriotza-epai baten baliokidea eman zen.

Dukeko Unibertsitateko akademikoa den Ed Parish Sandersek ere, Jesus historikoari buruzko ikerketa garaikidearen aitzindarietako batek, epaiketaren kontakizunaren desberdintasunak aztertzean, ez du batere babesten Mateok eta Markosek aipatzen duten gaueko bilera:

Markosek eta Mateok kontatzen dutenez, Sanedrinak Jesus blasfemiagatik hiltzera kondenatu zuen bera Mesiasa, Jainkoaren Semea zela adieraztean[25]. Kontrara, Lulasek ez du hitz egiten Sanedrinen gaitzespenaz, ez eta blasfemia-akusazio batez ere, eta Juanek ez du aipatzen Sanedrinen bilerarik, ez Jesusen atxiloketa-gauean, ez hurrengo goizean. Sandersek eta Brownek uste dute Jesusek Mesias eta Jainkoaren Semea zela esateak, ebanjelioen idazketaren garaiko ideien atzeranzko proiekzioa dela, termino horiek kristauentzat zutelako zentzua, kristauak ez ziren garaiko juduei blasfemia iruditzen zitzaiena.

Brownek interpretatzen du ebanjelistek narrazioaren apaiz gorenaren galdera interpretatzen zuen jendearentzat idazten zutela: "Mesiasa al zara, Jainko bedeinkatuaren semea?", judu garaikideen etsaitasunaren adierazpen gisa, kristauen fedearen froga eta gorespen liturgikoa[22].

Pontzio Pilatosek Jesus erakusten dio jendetzari. Gertakari honi Ecce homo izena ematen zaio, hau da gizona.

Ebanjelioen arabera, apaizek galdeketa egin ondoren (Sanedrinek parte hartu ala ez), Jesus agintari erromatarrei eman zitzaien[26]. Hurrengo goizean, erromatarren epaiketak eguerdia baino lehen egiten zirenez, Jesus Pontzio Pilatosen aurrean eraman zuten, Jerusalemeko prokuradore erromatarraren aurrean[27]. Lukasen Ebanjelioak gehizen du Pilatosek Jesus bidali zuela Herodes Antipasen aurrean, Galileako tetrarka, Jerusalemen Pazkoan bisitan baitzegoen. Hau historikoki zuzena, zeren lege erromatarrean jurisdikzioa akusatuaren jatorrizko lekuari baitzegokion[22]. Lukasen arabera, Herodesek mespretxatu egin zuen Jesus, eta Pilatosengana bidali zuen, ez baitzion ezer leporatzen.[28]

Ebanjelioen arabera, Pilatos zalantzati zegoen Jesus kondenatzeko, eta esaten dute ez zuela aurkitu heriotza-merezimendurik. Hala ere, Jesusen gainean jarritako arantza-koroak eta karguko idazkian idatzitako esaldiak adierazten dute gurutzean hiltzera kondenatu zutela, sedizio karguaren pean, juduen errege izendatu zutelako[29]. Horrek esan nahi du, praktikan, Lex Appuleia de Maiestate aplikatzea, 15 urte lehenago Tiberio Zesarrek sinatutakoa[30]. Tazitok gai honetaz esaten duen gauza bakarra hauxe da: Christus Tiberio imperitante per procuratorem Pontium Pilatum supplicio adfectus erat ("Tiberio enperadorearen pean, Kristo Pontzio Pilato prokuradoreak exekutatu zuen"), eta Luzio Apuleio Saturnino, lege honen egilea, K.a. 100ean hila izan zela[31].

Pilatosen jarrera errukiorra eta zalantzazkoa, ebanjelioetan deskribatua, ez dator bat Flavio Josefok bere izaera bortitzari eta krudelkeria izugarriari buruz deskribatutakoarekin. Gainera, Pazko jaiagatik preso bat akalmazioz askatzeko erabakia herriari emanez Pilatos aurkezten duen atalak ez du iturri erromatar, judu eta helenistikoetan baliozko aurrekaririk[22].

Erromatar flagrum bat.

Flagrum taxillatum edo flagra izeneko akuiluaren bidezko flagelazioa, exekuzio ororen legezko aurrekari erromatar bat zen. Estatu Batuetako Medikuntza Elkartearen aldizkari batek, The Journal of the American Medical Association, honela deskribatzen du erromatar praktika: "Normalean, erabiltzen zen tresna zartailu labur bat zen (flageloa), zenbait larru-zerrenda solte edo txirikordatu zituena, luzera desberdinekoak, tartean burdinazko bolatxoak edo ardi hezur zati zorrotzak zituztenak [...]. Soldadu erromatarrek behin eta berriz biktimaren bizkarrean gogor jotzen zutenean, burdinazko bolek kolpe sakonak eragiten zituzten, eta ardi hezurrak zituzten larruzko tirek azala eta larruazalpeko ehunak mozten zituzten. Orduan, biktima astintzen jarraitu ahala, zauriak azpiko gihar eskeletikoetaraino iristen ziren, eta odola zerion haragi-zerrenda dardartiak sortzen zituzten "[32].

Ez da ezagutzen Jesusek zenbat zartada jaso zituen, juduen legearen arabera 39 kolpe baino ez baitziren ematen, erromatarrek askoz gehiago ematen zuten bitartean. Geroagoko umiliazioak, errege gisa mozorrotu zutenean mantu gorri batekin, bere eskuineko eskuan kanabera bat zetro gisa eta arantzazko koroa batekin, dirudienez, legioen ohitura bati jarraitzen dio: urte amaierako saturnaletan esklabo bat aukeratzen zuten errege janzteko, umiliatzeko eta, ondoren, sakrifikatzeko. Erromatar soldaduek tu egin zioten eta jo egin zuten. Iseka egiten zioten, esanez: "Salba, juduen erregea!"[33].

Jesus gurutzearekin izandako pasarteak.

Ebanjelio sinoptikoen arabera, exekutatua izateko atera bezain laster, Simon Zirenekoa izeneko gizon bati gurutzea eramatera behartu zuten, Jerusalemgo Via Dolorosa izena duen kaletik. Ebanjelioetan ez da inoiz aipatzen Jesus gurutzearen pisupean lurrera erori zenik, edo Veronika izeneko emakume batek aurpegia oihal batez garbitu zionik: istorio horiek ondorengo eliz tradizioan oinarritzen dira. Aldiz, Joanen Ebanjelioak ez du Simon Zirenekoa aipatzen, baizik eta Jesus deskribatzen du bere gurutzea kargatuz.

Ebanjelioetan, Jesus, Golgota izeneko toki batera eraman zuten, arameraz "Garezurraren tokia" esan nahi duena[34]. Markosen ebanjelioak dio Jesus gurutziltzatua izan zela hirugarren orduan (goizeko 9ak); Juanen ebanjelioak, berriz, seigarren orduan izan zela dio[35] (goizeko 11etatik eguerdiko 12ak arte).

Sinoptikoek, bi bide-lapurren[36] edo gaizkileren artean gurutziltzatua izan zela diote, bata bere ezkerrean eta bestea bere eskuinean. Bi lagunen artean gurutziltzatu zutela baino ez du esaten Juanek kontakizunean, delitua aipatu gabe[37]. Bi lapur horiek Lapur Ona eta Lapur Txarra izenarekin ezagutzen dira kristau kontakizunean, eta ikerlari batzuen arabera ez ziren lapurrak, baizik eta sikarioak, Erromaren boterearen aurka altxatutako juduak[38].

Arte kristauak eta zenbait lan zinematografikok ez bezala, erruztatuak habe txiki bat baino ez zuen kargatzen bi sorbalden gainean, uztarri bezala, patibulum, antenna edo furca deitua, zeharkako habe bezala erabiltzen zena. Gurutze klasiko oso batek 100 kg inguru pisatuko zukeela uste da, torturak ahuldutako gizon batek karga zezakeenik ezinezko bihurtuz[39][40].

Jesusen kontzepzio herrikoi kristaua, gurutze osoa bere sorbalden gainean kargatuz, nahiko berandu aurkezten da arte kristauan. Jesusen irudikapen ezagunenik zaharrena, gurutzea daramana, 420-430ekoa da. Irudia, British Museumean zaindutako bolizko plaka bat da, eta Kristo, neurriz kanpoko gurutze txiki bat kargatzen erakusten du, lurretik altxatzen den † forma duen gurutze batekin[41]. Antzerako irudikapen ez-errealista, orain galdutako sarkofago batean agertzen da, Borgo Vecchion aurkitua zena (gurutze txikia T eran)[42]. Nahasmena, grezierazko gurutze hitzetik dator (stauros), iturri klasikoetan edozein zatiri erreferentzia egiteko erabiltzen baitzen, eta ez nahitaez gurutze oso bati.

INRI gisa agertu ohi da testua latinezko bertsioetan, baina arameraz eta grezieraz ere idazten da.

Zigortuaren ondoan, batzuetan, zigorraren arrazoiak idazten ziren, titulus izenarekin (antzinako grezieraz: τίτλος). Dion Kasioren Historiæ Romanæ liburuan agertzen da kargu hauek nola egiten ziren. Ebanjelioetan aipatzen da Jesusen gainean horrelako titulu bat jarri zela, baina soilik Joanen ebanjelioak dio kargua hiru hizkuntzatan idatzi zela: hebreera (nahiz eta Alfred Wikenhauserrek eta Brown diote, ziurrenik, aramera izango zela[22]), greziera eta latina, Pazko eguna zela eta iritsiko zen jendetzak irakurri zezan.

Joanen arabera kargua zuen inskripzioak zioen «Jesus Nazaretekoa, Juduen errgea» (ιησους ο ναζωραιος ο βασιλευς των ιουδαιων)[43]. Markosen arabera «Juduen erregea» baino ez zuen jartzen (ο βασιλευς των ιουδαιων)[44]; Lukasen arabera «hau da Juduen erregea» (ο βασιλευς των ιουδαιων ουτος)[45]; Mateoren arabera «Hau da Jesus, Juduen erregea» (ουτος εστιν ιησους ο βασιλευς των ιουδαιων)[46]. Juanek aipatzen du apaiz gehienek eskatu zutela inskripzio hori aldatu behar zela eta jarri «Honek esan zuen: Juduen erregea naiz». Pilatosek eskari hori ukatu zuen esanez «idatzitakoa, idatzita bego»[47].

Vulgatako latinezko bertsioan «Iesus Nazarenus Rex Iudaeorum» gisa agertzen da, eta hortik arte kristauan erabili ohi den INRI laburpena; greziar tradizioan INBI (ἸΝβἸ) erabiltzen da, Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων esaldiaren laburpena.

Edvard Munchen Golgotha artelana.

Ohikoa zen exekuzio taldea lau soldaduz eta zenturioi batez osatuta egotea, eta hauek biktimaren ondasunak erreklamatu ahal izatea bere soldataren zati bezala (espollatioa). Izan ere, Bibliak, gurutziltzatu ondoren, soldaduek euren jantziak banatu zituztela kontatzen du.

Halaber, arte kristauan tradizionalki irudikatu ez bezala, Josef Zias irakasleak, Rockefeller Unibertsitateko antropologo eta Israelgo Antzinatasun eta Museoen Departamentuko kuradore ohiak, iradokitzen du Judeako gurutziltzaketak ez liratekeela oso gurutze garaietan egingo, exekuzioetarako egurrik erabilgarriena olibondoa izango litzatekeelako eta zuhaitz hauek ez direlako oso altuak[48].

Ebanjelioen arabera, erromatarrek, Jesusi, behazuna zuen ardoa eman zioten edateko. Jesukristoren garaian, erromatar soldaduek ardo ahul, azido edo mikatz bat edaten zuten, latinez "acetum" (ozpina) bezala ezagutzen zena, edo, urarekin diluitua zegoenean, "Posca". Ziur aski hau izan zen Jesusi gurutzean zegoen bitartean eskaini zitzaion edaria. Ebanjelio batzuen arabera, berak uko egin zion bere sufrimendua arintzeko aurkeztu zitzaion ardo garratz eta drogatu horri (mirrarekin edo behazunarekin)[49]. Batzuek, likore hau, Jerusalemgo emakumeek prestatzen zutela uste dute, gurutziltzatzearen biktimen minak arintzeko, eta erromatarrek hau onartzen zutela amore emateagatik[50].

Arratsaldeko hirurak aldera, Jesusek oihu egin zuen: "Eloi, Eloi, lama sabaktani", arameraz "Ene Jainko, ene Jainko, zergatik utzi nauzu?". Bere azken hitzak zeintzuk diren aldatzen da Ebanjelioen arabera[51]. Juanen arabera "Betea da dena" esan zuen.[52]

Jesusen adiskide zen Arimateako Jose fariseoak Pilatori Jesus hilobi berri batean hilobiratzeko baimena eskatu zion[53]. Hilobia harri handi batez estali zuen, eta, Mateoren arabera, erromatar soldadu batzuk jarri zituzten hilobi aurrean, Jesusen ikasleek gorpua lapur ez zezaten.