Euskal Herriko historiaurrea

Hasiera beretik gizakiaren jarduera horri dagokie, besteak beste, gaur egun hainbat tekniken emai­tzatzat jo­tzen ditugun gauzak: pintura, grabatua, erliebea eta baita eskultura ere. Langai mota orokorrari dagokionez ere bi alderdi bereiz daitez­ke: arte higikorra eta labar-artea.

Tresna higikorrak harriz­ko xafla gainetan edo errekarrietan aur­ki­tzen dira, baina, baita hezur, adar eta marfilez­ko gaietan ere. Ba­tzuetan, Paleolitoko eskulangilea, lan-tresnen gainean –esate baterako, azagaietan eta arpoietan– eginiko irudi ez-figuratiboetara muga­tzen zen. Adituek az­pimarra­tzen dute komeni dela harriz­ko tresnen langin­tza eta hezurrean landutako ebakiduren artean bereiz­kun­tza egitea; ohartaraziz, sarritan, erretenak, askak edo ebakidurak ez direla izaten arte-adieraz­penak, baizik eta tresnaren eraginkortasunari baino ez dagoz­kien langaiaren ezaugarriak.

Estetikako jarduera baten hasera zin­tzilikarioetan eta lan tresna ez diren bestelakoetan errazago suma daiteke; ba­tzuetan harrian landuak diren arren, sarriagotan hezurrez­ko xafla eta zatietan, edo harriz­ko, hezurrez­ko, adarrez­ko edo marfilez­ko irudi­txoetan ere landuak izaten direnetan.

Kobazuloetako hormetan eginiko labar-artea pinturak ala grabatuak izaten dira. Badira erliebeak ere, baina ezhoikoagoak. Erliebe kasu bakan hauetako bat Izturi­tzen agertzen da.

Armintxeko panelak (Lekeitio) animalien irudiak eta irudi abstraktuak bateratzen ditu. Teorian baten arabera, izarrekin lotuta egon liteke[4].

Paleolitoko gizakiak diseinaturiko formen artean badira figuratiboak eta ez-figuratiboak, arte higikorra nahiz hormakoa izan.

Figuratiboen artean, maizenik azal­tzen direnak, garai hartako zenbait abereren irudiak dira: bisonteak, zaldiak, oreinak, elur-oreinak, basahun­tzak, uroak eta abar. Ia inon ez da giza irudirik azal­tzen.

Ez-figuratiboak direnen artean ugaritasun handia dago eta ia beti nekez uler­tzen dira. Luzetarako lerro soilak, sigi-sagan eginiko okerrak, ondulatuak, izar irudiz­koak, hiruki i­txiak, erronboak, obaloak, laukiak, eta abar.

Haitzuloetako artelanen daten arazoa konpon­tzeko bide eraginkorrak bilatuz, historiaurrearen ikerlariek arte higikorrarekin loturak egiteko ahalbideak azaldu izan dituzte beti; zeren eta, hauek data­tzea errazagoa da, aztarnategiko geruzetan, delako geruza datatu dezaketen beste gai ba­tzuei loturik azal­tzen baita eta ondorioz berauen data ere jakin baitaiteke.

Hormetako irudiak, aldiz, aztarnategiko geruzetatik aparteko hormetan aur­ki­tzen dira, eta margotu edo grabatu zituzten ertilariak Goi-Paleolitoko edozein garaitakoak izan daitez­ke. Hortik dator, bada, ar­keologoek –eta hauen artean, batik bat, Henri Breuil ospe­tsuak– betidanik bi arte modu hauen arteko erlazioa ikusteko izan duten interesa. Baina, metodo hau oso eztabaidatua izan da. Bi arte jarduera hauen arteko kronologia paraleloak ez du ia inoiz ziurra izateko bermerik eskain­tzen. Desberdintasun hau, ziur asko, honegatik emango da: plastika adieraz­pen hauen izaera ez dela izan estetikazko sen hu­tsez­ko emai­tza, baizik eta gaurdaino ziurtasunez ezagu­tzen ez diren arrazoi sakonago ba­tzuen ondorioa. Honek guztiak pen­tsarazten du arte higikorraren eta labar-artearen helburuak eta asmoak desberdinak zirela.

Hala eta guztiz ere, ar­keologorik ospe­tsuenak saiatu dira paleolitoko artearen hainbat zatiren ezaugarriak zehazten, kronologia prozedura bat finka­tzeko baliozkoa izan dadin. Henri Breuil saiatu zen sistema bat lan­tzen. Argudio tekniko eta estilistikoetan oinarriturik, bi ziklotako prozesu bat asmatu zuen: bata Aurignac-Perigord eta bestea Solutre-Madeleine aldia

Egun, historiaurrea ikertzen dihardutenek André Leroi-Gourhanen iriz­pidea onartu nahiago izan dute, hau da, oinarriz­koena ez da beti an­tzinakoena izaten, eta orokorrean historiaurrearen ikertzaile ospe­tsu honek finkaturiko sistema jarrai­tzen dute. Horretarako ez zen labar-arteaz baizik baliatu, baita arte higikorraz ere.

Leroi-Gourhan estiloaren zenbait egitura-faktore hauta­tzetik hasi zen; hain zuzen ere, koka­tze, konposa­tze, artikula­tze eta animatze faktoreetatik.[5] Segida horri bigarren mailako beste osagai ba­tzuk eran­tsi ziz­kion. Eta hauetaz guztiez baliaturik, ehunka arte-laginen iker­ketari aplikatuz eta arte ez-figuratiboaren lehen aldi bat ziur­tzat hartuz, lau talde edo estilotan zatitu zituen:

• I. Estiloa (Aurignac kultura, K. a. 30.000-27.000) oso mugaturiko segida, estilo zakarreko sexu ezaugarrien irudi eta sinboloena.
• II. Estiloa (Solutre aldiaren hasieraraino iri­tsiko li­tzatekeena, 25.000-18.000) giza irudietan, animalia-irudi­txotan eta arte higikorretan abera­tsa den aldia, esaterako, Izturi­tzeko kobazuloa; zalantzarik gabeko labar-artearen lehen lanak azal­tzen dira: batzuk, naturalista joerakoak eta estilizazio alderakoak, besteak; irudiak, animaliaren lepoa eta biz­karra eta bere espeziea ezagu­tzeko xehetasunak adierazten dituen marra guztiz oker baten gainean eginak daude; adar eta adajeak guztiz er­tzetara edo aurrez aurre (perspective tordue) azaltzen dira, aldiz, behealdera xehetasunak desagertu egiten dira[6].
• III. Estiloa (Solutre eta Erdi-Madeleine aldia, 17.000-13.000) II. estiloaren ezaugarri ba­tzuk gorde­tzen ditu, baina teknika landuagoz eginak dira. Zaldiek gorputz luzexka dute (Ekain). Bisonte, zezen eta ahun­tzetan aurrealdearen lodiera handiagotu egiten da; hankak xehetasun handikoak dira, apoak eta azazkalak ere mar­katuak, baina normalean mo­tzak dira eta horrek animaliak altura txikikoak eta lodiera handikoak zirela azal­tzen du; ba­tzuetan, horregatik hitz egin izan da puzturiko animaliez. Adar, adaje eta az­kazalak hainbat ikuspegien arabera azal­tzen dira, perspective semi-tortuen, halaber[6].
• IV. Estiloa (Az­ken-Madeleine aldia, 13.000-9.000) irudien er­tza argaz­kietako errealismotik hurbil dago, halakoxe maiztasun batez: adar, adaje eta a­zaz­kalak perspektiba arruntean daude adieraziak eta irudiak lan­tzeko moduetan kodifikazioak eta abar azal­tzen dira. Gu­txi gorabehera, paleolitoko labar-artearen %78a aldi honetakoa da.[7]

Leroi-Gourhanen ustez, lau estilo hauetako bakoi­tza aldietan bana daiteke (an­tzinako aldi, berri...) eta guztiak, Henri Breuil-ek izendaturiko Madeleine aldiko guztiekin identifika daitez­ke, gu­txi gorabehera. Ar­keologoak gaur egun Leroin-Gourhanen zatiketa moduari eusten badiote ere, ez zaie kritikarik falta izan.[8]

Biz­kaian, Foruko Atxetan, Juan Mª Apellaniz irakasleak aur­kituriko estatua­txo bi­txi batek arreta merezi du. Estatuatxoaren gainean, paleolitoko ehiztari batek katu buru bat landu zuen hareharrizko har­koskor batean.[9] Luzeran 15 cm ditu eta zabaleraz 7 cm Apellanizek K. a. 10.000 inguruan koka­tzen du, eta kontura­tzen da ertilariak, gauza natural bat irudi bihurtu duela, aurrealdeko eta goiko hausturaren eskuinaldeko erdiaren tarteko angeluan, kopeta, bekokia, garondoa, begi bat eta ahoa landuz.

Azalpen emaileak, honi dagokionez, Jorge Oteiza eskulturagilearen “Sadi Zañarturen argaz­kia” gogorarazten digu. Duela urte ba­tzuk, eskulturagile euskaldun honek berak “aur­­ki­tzearen” bere teoria bat asmatu zuen. Teoria honetan “arte” bezala izenpe­tzen da, naturako indar gorabehera­tsuak sorturiko zenbait objektu “aur­kitu” eta bere edertasuna kontenplatzeko sentiberatasun estetikoa izatea. Dena dela, esan daiteke Atxetako Madeleine aldiko “katu buruak” arte garbi­tzaile eta labur­tzailea gogorarazten duela, zeinari esker, Bracusik bere irudi ba­tzuei forma eman dien; adibidez, bere “itsas zakur” ezagunari.

Pirinioetako ehiztaria, esan daiteke, artista izaten ez dela plastika librean hasi, grabatuan baizik. Eta az­ken Goi-Paleolito aldian jada, hitz egin daiteke arte-jardueraz, gauzen erabilgarritasun soila gainditu eta zeinu apaingarri ba­tzuez tartekatu dituztela ikustean.

Horretan, hainbat alderdi aipa daitezke: diseinu formala, lerroduna, lerromakurra eta puntuduna; antolaketa, aldiz, sailka, paraleloan, taldetan, aur­kako ala guru­tzaturiko osagaietan eta abar; adieraz­pen formalari buruzkoan, guztiz abstraktuak, irudi naturalista, estilizatua edo eskemaduna eta geometrizatua. Ikuspegi horietatik guztietatik lortu da hainbat motibotako zenbait dozena sailka­tzea.[10]

Ignazio Barandiaranek argibide esangura­tsuak plazaratu ditu eskulangileak langaien tarte hu­tsak uler­tzeko zuen moduez eta langai horietan irudiak buru­tzeko teknikei buruz.[11] Fran­tses ar­keologo ba­tzuen proposamena, adibidez, H. Breuil, A. Laming Emperaire eta A. Leroi-Gorhan-ek atxikitako arte higikorraz eginiko igarpena –bereiz­ketak egitearen proposamena– egokia irudi­tzen zaigu, hala nola, azagaia eta guztien gainetik gogortasuna eta iraunkortasuna –etengabe erabil­tzen zutelarik– behar zituen espatula baten lanketaren eta apainketa per­tsonaleko –ziur asko, balio estetikoari dagokionez, ezaguera argiagoz burutuak– arte garbiko zin­tzilikarien artean.

Zati grabatudunak. Euskal paleolitoaren arte higikorraren sukalde handia izan zen Izturi­tzeko kobazuloan sartu baino lehen, aipa di­tzagun beste lekuetan aur­kituriko pieza bereziki nabarmen ba­tzuk. Euskal Herriko kobazuloetan aur­kituriko arte higikorreko gauzen azaleko deskribapena eta zerrenda ikus daiteke, motibo figuratiboak eta soilik apaingarritarako zirenak bereiziz, Ignazio Barandiaranek, 1965eko Sinposiumean, oso irudi didaktikoekin Euskal Historiaurre eta arazo etnologikoei buruz aur­kezturiko ikerlanean.[12] Harrez­kero, arte higikorraren emaria azal­tzen eta nabarmenki handiago­tu da eta sailkapen-lan bikainak agin dira.[13]

Arte higikorraren ondare handi honen barruan bereiz hartzekoak lirateke:

• Berroberriako (Urdazubi) aztarnategian, orein adarrez­ko zizel bat, grabatuetan orein buru bat bere adar eta guzti landutakoa;
• Aitzbitarten (Errenterian) grabaturik oreinak dituen har­koskor sail bat;
• Santimamiñen, kuar­tzitaz­ko errekarri bat lau hankako (azeriak?) bi irudi landuekin,
• Lumen­txan (Lekeition), adar zati bat “xehaturiko” zenbait zaldien irudi dituena (euskarriaren bi alderdietan) eta abelgorri buruekin,
• Urtiaga eta Ermittia (Deban) eta Lumen­txan, zaldi-irudien zirriborroak[14]
• eta Bolinkoban (Abadiño) ahun­tzak eta Urtiagan elur­-orei­na izan daitekeena.

Baina, egiaz benetako artelanak dira, bi objektu higikor, Gipuz­koa aldeko kobazuloetan azaldutakoak.

Oiar­tzungo Dorre kobazulo­txoan zaz­pi irudi bikain azaldu dira kubitu batean landuak, nahiz eta osoak ez izan, bi lerrotan kokatuak: goialdean, orein bat, zaldi bat eta ahuntz bat; behealdean, sarrio bat, uro bat, ahuntz bat eta antropomorfo bat. Agerpen honen ondoan zeinu ugari azal­tzen dira animalia-irudiekin antolatuak. Pieza hau bere ingurune ar­keologikotik at azaldu da, kobazuloan historiaurreko aztarnategiren bat ba ote zegoen jakiteko azaleko miaketan ari zirela. Joxe Migel Barandiaranek eta Jesus Altunak bere azter­ketan adierazi zutenez, Az­ken Madeleine aldiari dagokiona omen dirudi eta Pirinioen gaineko eskolarekin hobeto uztar­tzen omen da Santander eta Asturiaskoekin baino. Gainera, pieza horrek burutapen bat ekarri zion Juan M Apellanizi, hau da, Izturi­tzeko azagaia baten egile berarena izan daitekeela.[15]

Bigarren pieza bikainetako bat Ekaingo kobazuloan Az­ken Madeleine mailan (K. a. 10.000) azaldutako hiru irudi grabatu dituen xafla da,: basahuntz bat, trazu sakonean landua; orein baten burua, lepoa eta adarra, trazu finago batez landua; eta zaldi bat, muturra eta gorputz aurrealdea besterik markatzen ez zaiona. Gaur egun jakin ez dakigun esanahiren bat duen “hirukoa” zalan­tzarik gabe. Grabatu hauek ere Pirinioetako eskolarekin ere hobeto uztar­tzen dira.

Ikuspegi kronologiko batetik, esan daiteke Kantauri aldeko arte higikorraren ugaritasun handia Goi-Paleolitoaren az­ken bost milurtekoan eta Mesolitiko alderako trantsizioan koka­tzen dela, alegia, Madeleine III. alditik Azil aldera: K. a. 13.500etik 8.500era.[16]

Lapurdiko Izturi­tzeko kobazuloko aur­kikun­tzak, euskal Paleolitoko arte higikorraren aztarnategian azaldutakoak, itzal handiko eta enblematikoenak dira, eta europarren mailan ospe­tsuenetarikoa. Bestalde, homogeneotasun gu­txienekoa dugu Euskal Herriko beste aztarnategiekin.

Duela mende bat baino gehiago aur­kitua da, 1885ean, Nafarroa Behereko Izturi­tze eta Arberoako San Martinen tartean. Indusketa nagusiak Emmanuel Passemard-ek egin zituen 1913tik 1922ra bitartean, eta 1928tik 1956ra, berriz, Saint-Périer konde-kondesaren eskutik. Zori­txarrez, materialak oso sakabanatuak daude museo eta bilduma partikularretan; horietako batzuk baino ez dira ekarri Baionako Museora, eta ekarri direnak inola ere ez, esangura­tsuenak.

Aurreago esan dugun bezala, Izturi­tzeko aztarnategiak oso kultur maila garran­tziz­koen segidak ditu, musteriense mailetatik hasi eta erromatar Erdi Arora bitartekoak eta baita beranduagokoak ere. Horien artean, badira, Goi-Paleolitoko aldiko hamar maila gu­txienez, denak ere harrian eta hezurrean egini­ko ostilamendu ugari dutenak.[17]

Arte higikorreko lanetan, mailarik abera­tsenen artean Erdi-Madeleine aldikoa nabarmen­tzen da, bai kopuruarengatik, bai adierazpenetan duten kalitatearengatik.

Berauen barruan aipa di­tzagun, kontutan eduki beharrekoak baitira, lehendabizi, elur orein baten adarrean erliebe txikiz landutako haga­txo erdizir­kularrak, okerdurak eta lerromakurrak deskribatuz, estetika faktore modura, erritmoaren, paralelismoaren eta kontrastearen zen­tzu oso garatu bat adierazten dutenak. Breuilen ustez, objektu hauen eskematismo apaingarria, animalien (arrain eta oreinen) benetako adieraz­pen-garapenean az­ken zatia izan zen, hau da, dekorazio errealista baten degradaziozko ondorioekin, behin eta berriz errepika­turik gure­tzat esanahirik gabeko marra bilakatzen direnak.

Makilak izenekoak ere erliebe txikian landuak dira, eta hauen artean badira forma naturalak begiratu eta errepika­tzeko gaitasun deigarria erakusten duten grabatuak. Zulatu eta dekoraturiko makila guztien artetik nabarmen­tzen da erliebe txikian bikainki landutako bisonte burua daramana. Moldatuan dituen marraduragatik, Leroi-Gourhanek adierazi du Niauxko kobazuloko marraz­kiekin baduela zerikusirik. Badira makila ba­tzuk zaldiak, elur-oreinak eta arrainak grabaturik dituzten ere. Horietako ba­tzuk, azagaiak makilarekin lo­tzeko bitarteko pieza bezala erabiliko ziren.

Artelanetan hirugarren mota da animalia buruen silueta txapalena, zaldiena bereziki; animalia-espezie horren hioide hezurrean moztu eta grabaturikoak. Hioidesa oso hezur txapala da eta silueta horien egitura laua baldin­tza­tzen du. Zin­tzilika­tzeko zulo bat edo bi izan di­tzakete, tokiren batean zin­tzilikatu ala koka­tzeko ziur asko. Izturi­tzen elur-orein, hartz eta izokinen siluetak ikus daitez­ke, halaber. Kobazulo honetako beste artelan mul­tzo bat, hezur, adar eta hareharrietan landutako animalien eskulturak osa­tzen dute. Sartaldeko Paleolitoko arte agerpenetan oso ugariak dira irudi txiki hauek, animalien adierazpenak dituztenak. Hala ere, ugariagoak dira Europa erdialde eta ekialdean. Sartaldeko esparrukoen barruan Izturi­tze gailen­tzen da, ezagunak diren gehienak kobazulo honetakoak baitira. Nabarienak dira, besteak beste, hartz baten irudi­txoa, lehoi batena eta bisonte batena.

Az­kenik, Izturi­tzetik aipa­tzekoak ditugu hezurrez­ko ala harriz­ko xaflak (beren egitura laua dela eta sarritan “espatulak” esaten zaienak), bisonte, elur-orein, zaldi, ahuntz eta antropomorfo irudiz apainduak.

Uste guztien arabera, delako estatua­txo hauek, aurreko garaietan xafla modura grabaturikoak, ez ziren erabilgarriak, azagaiak eta arpoiekin gertatu ohi zen mailan, ezta norberaren apaingarriko zin­tzilikarioekin gerta­tzen zen moduan ere. Horrexegatik hartu izan dira erlijioz­ko artelantzat. Labar-artearen egituratan an­tzik handiena dutenak plaketak direlako egiten da, hain zuzen ere, baieztapen hau eta horiei ar­keologo guztiek esanahi erlijioso bat ematen diote.[18]

Bestalde, espazioari dagokionean beste testuinguru batean kokatuta, Pirinio erdialdeko aztarnategi handiekin hobeto uztar­tzen da Izturi­tze Euskal Herriko sartaldeko besteekin baino. Kantauri erdialdeko eta sartaldeko –berriro adieraz­pen bikainak azaldu diren Santander eta Asturiaskoak– artearekin duen an­tzekotasuna halaber, askoz txikiagoa da Pirinioetako erdialdekoarekin baino. Beraz, “esan daiteke Paleolito garaian Pirinio erdialdean erlijioan eta artean garatu zen bizi­tza bikain honen sartalderan­zko ai­tzinamendua dela Izturi­tze, baina berezitasun batekin, oraingo honetan hedaduraren er­tzak beronen erdigunea gaindi­tzen duela”.[19]

Izturi­tzeko kobazuloa, beraz, oso garran­tzitsua da Paleolito aldian, batez ere, Erdi-Madeleine aldian. Artelanen aberastasun eta edertasunean dituen adieraz­penak, euskal Paleolito aldiko gainerako kobazuloekin aldera­tzean, nabarmen gailen­tzen dira, Oiar­tzungo Dorreko hezurra eta Ekaingo plaketaz aparte, gainerako euskal arte higikorra pobrea baita.

Arte higikorrak duen distiraren kontrastean, Izturi­tzeko aztarnategiak ez du Ekain, Al­txerri eta Santimamiñeko aztarnategiekin alderagarri zaion labar-arterik. Eta eran­tzun sinesgarri bat aur­ki­tzea zaila li­tzaiguke, Izturi­tzeko arte higikorraren kalitate bikainari dagokion kalitatea bera labar-artean zergatik ez zaion azal­tzen galdegingo bali­tzaigu. Ingura­tzen gaituen ezjakintasun bera azalduko litzaiguke, Santimamiñeko bisonteen egileek beren aztarnategiko konpresore eta plaketen artean alderagarria den ezer zergatik ez zuten utzi galdegingo bali­tzaiguke.

Jesus Altunak, Izturi­tzeko arte al­txor horri buruz, zera adierazten du, artearen perfekzio horrek berak Madeleine aldiko arte higikorraren “az­ken zatia” adierazten ote duen dirudiela: “K. a. 10.000 aldera artelanen dekorazioak Izturi­tzen halako dinamismo eta askatasuna iri­tsi izateak, abstrakturako garaien atarietan egotea esan nahi duela”. Antropologo ospe­tsuaren adieraz­pen hau guztiz garran­tziz­koa irudi­tzen zaigu, gure ustez, artearen historiaren beste garai ba­tzuetan ikus daitekeenarekin bat datorrena baita. Az­pimarra dezagun jada, beranduago jardun beharko baitugu gertakari horri buruz, euskal artearen garapen estilistikoari lo­tzen ga­tzaiz­kionean.

Euskal Herrian labar-artea fran­ko-kan­taurikoaren sailean koka­tzen da. Historiaurreko gure pinturen aur­kikun­tzen aurretik, ezagunak ziren Fran­tzia erdialdeko Dordoñan Lascauxekoak (1940) eta askoz lehenago Altamirakoak (1879). Lascauxekoak an­tzinago­koak dira, hain zuen ere, Auriñaciense aldikoak, nolabaiteko giro epel garaikoak; Altamirakoak Madeleine aldikoak dira. Dirudienez, duela gutxi (1995) Fran­tzia hegoaldean, Ardèche departamenduan, lehen mailako garran­tzia duen beste aur­kikun­tza bat egina da hai­tzulo batean, adituak iker­tzen ari diren ehunka animalien irudiekin.

Goi-Paleolitoan labar-artea, zeha­tzago esanda, Madeleine aldian, pintura eta grabatu moduan azal­tzen da.

Ba­tzuetan, pinturak hai­tzen erliebe naturalei egoki­tzen zaiz­kie eta beroiek iradokiak direla dirudite. Madeleineko ertilariak margo­tzeko bel­tza –ikatz edo manganeso dioxidoa– zuria eta okrea –hau horitik gorrira eta bioleta alderako aldagaiak dituena– erabiltzen du. Eskualde ba­tzuetan, denok ezagu­tzen ditugun fauna-adieraz­penaz gain, gu­txi-asko geometrikoak diren forma bi­txiak azaldu dira –makarroiak– marra makurrez eginiko trazuak, beha­tzez eginak balira bezala; baita esku osoaren aztarnak ere, negatiboan, ia beti ez­kerreko eskuarenak. Esan daiteke hor ditugula gure eskualdeko artearen lehen zizakadurak. Giza eskuaren silueta horiek kanpora azal­tzeko modu bat dira, uniber­tsoan izen ematekoak; jabegoa har­tze modu bat, nolabait ere. Ez dezagun ahantz gertakari plastiko hori euskaraz­ko esku-bide hitzaren esanahiarekin bat datorrela.

Gero etorriko da an­tzekotasun aur­kikun­tza mimesiaren harridura, zenbait milurteko beranduago Aristotelesek arte figuratiboaren iturri gisa aipatuko duena, alegia, “honoko hau –marrazturiko objektua– hura dela” ziurta­tzearen atsegina. Eta beranduago, edo agian aldi berean, zeinu abstraktua eta sinboloa azalduko dira.

Gure Paleolito aldiko artearen ondaretzat har dezakeguna gainbegiratu eta azaldu baino lehen egin di­tzagun edozein historialariren berezko ohar ba­tzuk. Ezer baino lehen, egin dezagun ohar hau, guri naturala iruditu dakiguken zerbait, hasierako gizonarengan kreazio ahalegin bi­txi eta goiztiar baten balioa duena: hiru dimen­tsiotako objektuak horma baten bi dimen­tsioen adieraz­penetara murriztea, alegia. Aipa dezagun gainera, eskala laburtuko erreprodukzio bat dela. Dirudienez Afrikako zenbait herri oraindik ez da iri­tsi abstrakzio maila horretara.

Beste abstrakzio bat li­tzateke: margo bakar batez eginiko marraz­kiena, eredu naturalak berezkoa duen margo aniztasuna ordez­ka­tzen duena. Paleolitoko gizonak bereganaturiko abstrakzio horiek bul­tzatu zituzten lehen ar­keologoak a prioriz­ko ideia bat botatzera, eskultura marraz­kigin­tza baino lehenagokoa dela pen­tsa­tzera, alegia; baina ideia horri ezin eu­tsi izan zaio, historiaurreko azter­keta objektiboaren aurrean.

Gainera, egiaztatu egiten da historiaurreko artean naturalismotik eskematiza­tze sinbolikora pasa­tzen dela, nahiz eta badiren bi margo motak elkarren ondoan bizi zireneko kasuak; baina hasieran naturalismoa da nagusi. Gai honi dagokionez, gogora dezagun Wilhem Worringerren tesia, XX. mende hasieran jada bere teoria eran­tsiz baieztapen hau egin zuenekoa, alegia, “benetako arte-sormena ez dela abstrakzio eta geometrian baizik hasten”.[20] Bistan da Madeleineko artistak ez zuela irudiak eskor­tzoan marrazteko eta beren bolumenak itxura­tzeko zailtasunik.

Zalan­tza handiagoak daude bere zen­tzu konposatzaileari buruz. Denbora luzez uste izan da ez zuela horren ezagu­tzarik. Baina aldarrikapen hau, bere horretan, arte historian konposaketa kon­tzeptu horri ezin diogu eu­tsi eman izan zaion zen­tzu zorro­tzera mugatuz baino; alegia, paisaiaz­ko hondoera guztiak, eta eszena posible guztiak erdiratu, uztaitu eta antola­tzeko espazioko erreferen­tzia txikienak alde batera uzten direnean. Eskuaren esparrua –artistaren­tzat, gorputz jarrera bat aldatu gabe iri­tsi dezakeen espazioa– eta gainjarritako irudiak, kokapena, simetria eta perspektiba aztertu ondoren, Leroin-Gouhanek ohar hau ematen du, pintura edo grabatuan gaur egunera arte zoruko marraren adieraz­penik ez bazen ezagu­tzen ere, Paleolitoko ertilariek “sarritan erabili izan dute beraren ordez­ko hormako pi­tzadura edo erlai­tzen bat.[21] Leroi-Gourhanek baino askoz lehenago, salatu izan ditu Max Raphaelek “Paleolitoko artea, espazioak, mugimenduak eta konposaketen arazoak aurrez aurre hel­tzeko ezgai zen arte hasiberritzat jo­tzen zutenak”.[22]

Aldiz, oraindik orain, Paleolito aldiko geometriariak izena eman dionik ere izan da, beren marraz­ki eta margoetan zenbait trazatu erregula­tzaileetan erabilera kon­tzientea delako ustea dutela-eta: urrez­ko ebaketa bikoi­tza, erro karratuaren proportzioa eta beste; dena dela, errealitatea begiz harrapa­tzeko eta egitura plastikoetan berriro sor­tzeko zuten ahalmen honen aurrean, Herbert Kühnek ida­tzi zuen bezala, “miresmenez, isilik gera­tzen da ahoa”.[23]

Pintura horien aur­kikun­tza duela gutxi egina bada ere, Euskal Herriko aztarnategietan historiaurreko gizonak utzi dituen labar-arte mul­tzoak ugaritzen hasiak dira –hamabi bat guztira– eta hauen artean, ba­tzuk garran­tzi handikotzat jo­tzen dira.

Aur­kikun­tzako kronologia gu­txi gorabeherako bati jarraituko ga­tzaiz­kio, garran­tzi txikienekoetatik abiatuta.

Palelitikoko aztarnategi handi baten lehen aur­kikun­tza Errenteriako Aitzbitartekoa izan zen, herri mailan Landarbasoko kobazulo deritzonean. Zenbait mailatan sail­katurik, historiaurreko gizonaren arrastoak aur­kitu dira denbora luzez bizi izandakoak eta langin­tza ugarirenak: orriak, har­txabalak, zenbait eratako karrakagailuak, pun­tzoiak eta abar; gu­txienez, Auriñaciense garaitik hasi eta Mesolitikora artekoak. Besteak beste, animalia-irudiz dekoraturiko hezur ba­tzuen aur­kikun­tza harrigarriak azaldu diren, bertan diren bostetatik, III. hai­tzuloa arakatuz hasi badira ere; IV. hai­tzuloko aztarnategia izan da ondoen ikertu dena. Han aur­kituak dira orein-burua grabaturiko plaketaren bat, makila zulodunen bat, haga­txo dekoratuak eta ebakiduraz eginiko animalia-irudiak dituzten zenbait hezur.[24]

Kantabriako mugetatik gertu, Biz­kaiko Karran­tzan dago Laperra Bentako kobazuloan egin zen 1904an labar-artearen lehen aur­kikun­tza: irudi bat, kobazuloaren sarreran bertan. Bi urte beranduago, Breuilek beste lau irudi gehiago aur­kitu zituen: buruzagirik gabeko hiru bisonte azefalo, hatz oso bat, zehaztasun gutxiko bobido bat eta lerro-segida ulertezin bat. Hai­tzean halakoxe sakontasuna duen grabatu batez eginak daude. Grabatu hauen ezaugarri bereizgarria honetan da­tza: kobazuloaren sarreran zeudela eta eguz­kiaren argitan ikus daitez­keela. Gure herrian aur­kitu ditugunen artean, zaharrenak eta Auriñaciense aldiari dagoz­kionak dira. Apellanezi gertakari honek zera pen­tsarazten dio, Paleolito aldi an­tzinakoetan, Kantabriako artea, Euskal Herriko sartalderaino zetorrela, beste arte formula ba­tzuk (piriniotarrak) hartu ahal izateko edo bere-bereak sor­tzeko, Herria libre utziz.[25]

Lehen ere aipatu dugu Izturi­tzeri kobazuloari buruz, arte higikorrean hain aberatsa bada ere, ez dela horrela labar-artean: bi zaldi eta bi elur-orein; horietako bati, isats mo­tzeko eta egitura ederreko baina adardura desagertu zaien bi hausnar­kariren gorpu­tzak gainjarri zaiz­kio. Beste maila beheragoko batean beste hiru zaldi eta interpreta­tzerakoan zalan­tza sor­tzen duten beste irudi ba­tzuk agertu dira. Deigarria da haitz ­gaineko erliebe txikian eginak direla irudiak. Beren estiloz Erdi-Madeleine aldikoak dirudite, berrienaren muga aldekoak, alegia.

Izturi­tzeko kobazulotik oso gertu eta az­pialdean dago Haristoiko kobazuloa, Otsozelaia ere esaten zaiona; han azalduak dira zaldia, bisontea, oreina eta hegazti buru bat. Erdi-Madeleine aldikoak dira.

Nafarroako Urdazubin Alkerdi kobazuloko lehen hai­tzetako pinturak Casteretek aur­kitu zituen 1939an. Beranduago, J. M. Barandiaranek beste lau aur­kitu zituen. Kobazuloko bi gunetan kokaturiko grabatu mul­tzo bi dira. Bata, sarreraren aurrez aurre dago, 20 bat metrora. Bigarrena, berriz, beste horretatik 40 bat metrora, pasabide estu baten sakoneran. Besteak beste, gailen­tzen dira osatu gabeko orein baten grabatua, eta bi bisonterenak, baina konkorra eta isats oso luzea nabarmenduak dituztenak, eta beharbada otso baten buruaren grabatua. Behe-Madeleine aldian koka­tzen dira.

Zuberoako Gamere-Zihigan, Etxeberriko-Karbian, Boucherrek 1950ean zenbait irudi aur­kitu zituen, oso nekez igo zitekeen leku batean, sarreratik 200 bat metrora. Irudiak apur bat itsustuak daude; bel­tzez eginak dira baina puntu eta orban okreak dituzte. Kobazuloaren bi aldetako hormetan, hamabi zaldi, bisonte pare bat, eta beste ahuntz pare bat ere zenbatu daitez­ke. Irudi ba­tzuk buztin zuri gainean beha­tzez eginak dirudite.

Oraindik ere igoera zailagoa duen tontor batean, beste bost zaldi eta beste baten trazuaz gain, ahuntz bat, bisonte bat eta zenbait tanto gorrizko mul­tzoa aur­kitu da. Leroi-Gourhanen ustez, bi animalia pareka­tzea zaldia-bisontea eta beste hirugarren animalia baten –hemen ahun­tza– etenik gabeko gaiari buruz­ko bi mul­tzo berdinen santutegi bat da. Antropologo ba­tzuk, zenbait irudi Auriñaciense aldian koka­tzen dituzte. Le­roi-Gour­hanek Erdi-Madeleine aldiraino atzera­tzen ditu.

Biz­kaiko Berrituan, Goikolau kobazuloko irudiak J. M. Barandiaranek aur­kitu zituen 1962an. Bost taldeetan banaturiko grabatu sail bat da. Ba­tzuetan, biz­karra bata bestearen gainean jarria duten animalia-eskema osatugabeak dira; hainbesteko pila bata bestearen gainean jarririk, ez da erraza izaten zein animalia-espeziea den ezagu­tzen, ahun­tzen bat edo beste izan ezik. Aur­ki­tzailearen beraren ustez, postpaleolitoan kokatu behar dira eta aztarnategiko zenbait mailetako hilobi izaerarekin lotu.

Bordeleeko espeolologo talde batek 1971eko abuztuan Sinhikoleko-Karbia kobazuloan labar-arte aztarnategi berri bat aur­kitu zuen. Areto bakar bat da, luzeran 60 cm eta zabaleran 10 cm dituena, oso irudi gu­txikoa; baina, kalitate bikaineko zaldi bat eta bisonte bat azal­tzen dira. Zaldia, ingurune bel­tzez eta isats oso luzeaz margoturik. Barrutik, ilajearen eta buruaren margo­tze bikoi­tza gorriz egina da, begiaren­tzat hu­tsarte bat utzita. Bisontea, zaldiaren gainean kokaturik dagoena, osatu gabea da. Bere ile-zerra hai­tzaren er­tzak osa­tzen du. Bi irudi horiek eskuinean, bisontearena dirudien osatu gabeko beste irudi bat dago. Zaldiaren aurrealdeko az­pialdean, nekez uler daitez­keen trazu gorri ba­tzuk ere badaude.

Arenaza. Arantzadi Elkarteko kideek, 1973ko neguan labar-artearen beste aztarnategi bat topatu zuten Galdameseko Arenaza kobazuloan. Irudiak, nekez igo daitekeen areto txiki batean daude. Gela erdiesferiko bat da, sarreraren ia bestaldeko muturrean kokaturik goraka doan luzapen bat dago, eta orein eme talde bat azal­tzen da. Gu­txi zaindu delako-edo, oso egoera txarrean daude, hai­tzak nozitu duen zarta­tzearen ondorioz. Orein emeak, Kantabriako beste kobazuloetan erabilitakoaren an­tzera, puntea­tze teknikaz daude gorriz margotuak. Xehetasun honek eta oreinak nagusi izateak, badirudi Asturias eta San­tander aldeko artearekin ahaidetasun gertuagokoren bat adierazten duela, Laperra Bentari buruz aipatu den bezala, ipar Pirinioetako artearekin baino. Beren estiloagatik badirudi irudi hauek an­tzinako Madeleine aldikoen sailean atxiki behar direla.

Labar-arte mul­tzo handi bat aur­kitu zen 1916an Kortezubiko Santimamiñe kobazuloan.[26] Ar­keologia ikuspegitik, Santimamiñek garran­tzi izugarria du, maila guztiak eskain­tzen baititu, an­tzinako Auriñaziensetik hasi eta Behe-Inperiorainokoak.

Arte historialariaren­tzat, benetako santutegia esaten dioguna da esparru garran­tziz­koena: 20 bat metroko luzera du eta 4 edo 5 m-ko altura. Irudien talde nagusia areto txiki batean dago, normalean oso sarbide zailekoa izaten da eta honen aurretik aretoaurre bat dago, osatugabeko zenbait bisonte eta zaldiez gainera, marra sail bat ere ikus daiteke. Ia biribila den ganbara edo aretoaren inguruetan –Leroi-Gourhanek biribilgune deitu zion– banaturik oraindik ere irudi-mul­tzo gehiago daude.

Irudiak eta beren kokamena. Bere ikusgarritasunagatik, taula bat nabarmen­tzen da, oso argi eta garbi sei bisonte, zaldi bat, orein buru bat eta ulermen zailagoko beste trazu eta marra mul­tzoa goza daitekeelarik. Zer adierazi nahi ote du behin eta berri zaldia eta bisontea pareka­tzeak eta beste sei bisonteek –hauetako ba­tzuk zutikako jarreran jarririk– seiak erdi-erdian marrazturiko zaldi bakar batek inguruan dituela? –galdegiten du gaur­ko ikusleak jakin-minez. Baina, eran­tzunik gabeko galderak.

Bi mul­tzo hauetaz gainera, kobazuloaren barruenean, sarreratik 150 m-ra, 1953tik 1962ra bitartean irudi berriak aur­kitu dira; hauen artean, bisonte ba­tzuk, zaldi bat eta ahuntz bat.[27]

Guztira, ia berrogeita hamarrera iristen dira animalia-irudiak. Espezierik ohikoena bisontea da.

Hemen, Al­txerrin ez bezala, irudi gehienak pintatuak daude, eta itzal eta guzti ba­tzuk. Irudi grabatuak oso gu­txi dira. Perfekzioan eta estiloan aldaketa suma­tzen da baina ez da erraza hortik kronologia bat atera­tzea.

Henri Breuilek zioen itzalekin modelaturiko lau bisonteetatik hiruk beren lau hankak agerian zituztela, eta trazu soil bakar batez marraztuak berriz bi besterik ez. Era berean, Madeleine aldiko ezaugarri moduan denek beren adardura profilez erakusten badute ere, bedera­tzik baino ez dituzte beren bi adarrak erakusten.[28]

Talde handiko bisonteen artean Ignazio Aldekoak ere desadostasun horiek ematen ditu: “marra-trazu soileko irudien ondoan, badira beste ba­tzuk zenbait tokitan profilaren lodieraren biziago­tzegatik-edo ia lauak direnak, gu­txi-asko bular, konkor, papar... tinten betelanagatik argi-ilun gehigarri bat plantea­tzen dutenak. Zenbait aletan arte onekoa izan ohi da delako modelatzea”.

Esan daiteke, estilistikoki nahiko aurreratutzat hartu behar direla; ziur asko, Erdi-Madeleine aldi aldera gauzatuak. Benta Laperrakoen ondorengoak dira. Eta beren teknika eta ohi­kotasunagatik Pirinioetako santutegiekin uztar daitez­ke.

Gipuz­koan Aiako Al­txerri kobazuloak aditu guztiak harritu zituen 1962an, ustekabean aur­kitu bai­tzuten bertan Aran­tzadi Zien­tzia Elkarteko hiru kidek ordura arteko labar-arte aztarnategirik garran­tziz­koena: ehun irudi baino gehiago eta oso espezie desberdinetakoak gainera, zaz­pi mul­tzotan banaturik.

Aur­kikun­tza deigarri honen txostena jasotzean, J. M. Barandiaranek irudi guztien deskribapena egin zuen, marraz­ki bikainak eran­tsirik;[29] ondorenean, Jesus Altunak eta Juan Mª Apellanizek, argaz­ki-ekipamendu bikain batekin, azter­keta osoago bat aur­keztu zuten, irudien iker­keta kronologiko eta paleontologiako bat eginez.[30]

Lehendik aurkituak zeuden –az­ken aur­kikun­tza hau baino lehenagotik– bisonteak dira nagusi, ia hogeita hamar bat ale guztira.[31] Baina, badira elur­-oreinak, oreinak, zaldiak, uroak, ahun­tzak, sarrioak, azeriak, arrainak, hegazti bat eta suge bat ere. Giza itxurako bi irudi ere ikusten dira. Horiez gainera, ulermen zaileko zeinu sail bat, halaber. Leroi-Gourhanek, lan hauen kalitate plastikoa azal­tzeaz gainera, “espainiar kobazuloetako elur-oreinaren garran­tziaren lekukotasuna” az­pimarra­tzen du.

Bi­txia da, irudia osatu gabea dagoelako, zein espezietakoak diren identifika­tzeko zailak diren animalia ugari egotea ere: ba­tzuetan, burua baino ez zaie agertzen; beste ba­tzuetan, atzealdearen laurdena. Irudi ba­tzuk bata bestearen gainean daude, adibidez, azeri bat gerora margoturiko elur-orein baten barruan azal­tzen da; eta zenbait animalia azal­tzen da 4,20 m bider 2,10 m zabalerako bisonte izugarriaren barruan. Gertakari hau lagungarri izan daiteke lanen kronologia zehazteko orduan.

Lehen aur­kikun­tza honen ondoren, Jesus Altunak[32] beste bi bisonte aur­kitu zituen kobazuloaren leizean: beraietan ikus daiteke, gorputz zati ba­tzuk galduak badira ere, artistak animaliaren gorpu­tzeko zatirik lodienean margo gorria erabil­tzen zuela eta, margoa zenbait puntutan desagertu bada ere, marra gogor batek egoki zehazten duela bere silueta. Bestalde, beste lekuetan bezala, gorputz zati ba­tzuk zehazteko hai­tzaren koskak erabil­tzen zirela ikus daiteke hemen.

Al­txerriko berezitasunik nabariena da, garai bereko beste aztarnategiekin alderatuz gero, grabatuak pinturaren gain duen nagusitasuna –ia erdiak dira; eta erliebearen barruan, teknika ugaritasun handia. Honek, ertilari bat baino gehiago izango zirela pen­tsarazi die adituei.

Animalien anatomia marraz­kietan, bere gorpuz­kera berdin-berdina egitearen ahalegina an­tzematen da, aldiz, beste batzuetan zenbait trazutan baizik ez da tema­tzen, egun estilo espresionista esan dezakegunarekin. Zenbait gradutan azal­tzen den estiloaren azpimarratze hori, bisonteen marraz­kietan erabil­tzen da batez ere, marradura trinko batez ilajea iradoki­tzeko. Honetaz aparte, zabalerako marradura teknika erabil­tzen da eta haren gainean margoturik animalia. Zabalerako marradura, gainean jarriko zaion animalia hobeto egoki­tzeko erabiliko den haitz-oinarri soil bat baino gehiago izaten da askotan; izan ere, irudiaren modela­tzea hobe­tzeko eginkizuna baitu, gainera. Ignazio Barandiaranek eta A. Beltranek, eduki­tze, ehiza­tze edo sun­tsitze zeinu­tzat jo daitez­keela proposa­tzen dute, zalan­tza artean bada ere.[33]

Al­txerriri buruz egiten duen azter­keta zorro­tzean –Apellanizek dio– grabatuetan, onarturiko teknika eta adieraz­pen-moduaren bolada oso era berezian sentitzen da, Kantabriako an­tzinako Madeleine aldiko graba­tzaile eta “marra­tzaileen” aldetik. Al­txerriko formula ez dator bat beste inongo moduekin; horregatik pentsatzen da Euskal Herrian bertako talderen batenak direla, guztiz.[34]

Gure ustez, XX. mendeko gizaki garen aldetik eta estetikako zein arte sormenez­ko ezagueraren berezitasunak eta “artearen historiaurrearenak” onar­tzen dituen kultur oinordeko izanik, ezin ditugu duten balioaren neurrian estimatu gabe utzi santutegi handi honetako apainketan jardun ziren hainbat artista, edo hainbat esku, “identifika­tzeko” eta sailka­tzeko Apellaniz maisuak egin dituen ahaleginak, eta haren ondorioei jarraikiz, ezta beste santutegiekiko ahaidetasunak bila­tzen eta kronologikoki ordena­tzen saiatu gabe utzi ere. Baina, era berean, labar-artearen ezagutza har­tzeko, galderak egin behar dira ahalegin hauen eraginkortasunari buruz, betiere, talde izaeraz­ko adieraz­penak izanik, oso zorro­tza zen kultur esparruaren arauek behartuta, gainera. Az­ken batean, ondorio orokor gisa, –Apellanizek dio– “leku desberdinetan lan egin duten bi giza talde desberdinek apaindua dela Al­txerriko kobazuloa. Banaka hartu diren guneen harmonia ikusita, badirudi taldeen arteko irudien desberdintasunak ez direla denboraren iragaite arazoak, maisu bakoi­tzaren nahierazkoak baizik”.[34]

Al­txerrin dagoen aztarnategia Solutre-Madeleine aldiari dagokiola dirudi, eta, ba­tzuen ustez, irudiak An­tzina eta Erdi-Madeleine aldian kokatu behar­ko lirateke;[35] baina, haien estilistika astiro aztertu ondoren, Juan M Apellaniz zuhurragoa da eta Solutre aldia eta An­tzinako Madeleine aldia kanpoan uztea eta “sail­kapen tradizionaletako Madeleine aldiko IV.,V. eta VI.eko (H. Breuil) data­ ziurragoa dela deri­tzo.

Dena dela, Al­txerriko irudiek badute Santimamiñekoekin ahaidetasunik, eta beren estiloa iparraldeko labar-arte piriniotarrarekin gehiago uztar­tzen da Asturias eta Santanderkoekin baino.[36]

Arte adieraz­pen hauen esanahiari buruz­ko zerbait sendoa esan nahiko genuke; baina, adituek honi buruz­ko isiltasuna gorde nahi dute zuhur­ki. Hala ere, honi dagokionez oso garran­tziz­ko­a da Jose Migel Barandiaranek 1964an iradoki eta azpimarratu zuena: Al­txerriko animalia-irudi gehienak ez daudela osatuak. Alegia,”irudiak berak ez zirela ziur asko, zeinuak besterik, ikusiezinak ziren izakien ageriko formak: euskal mitologiak leizezuloetako biztanletzat har­tzen zituen animaliak –zaldiak, ahun­tzak, zezenak”.[37]

Euskal Herriko Paleolitoko labar-artearen aur­kikun­tzarik garran­tziz­koena da Ekaingo kobazuloan 1969an azaldurikoa, Debako udalerrian dagokiolarik ere, Zestoatik gertu dagoena. Zulo estu batetik sartu eta arrastan joan behar izan zuten aur­ki­tzaileek[38] hogeiren bat metro, nabarmenki goraka egiten zuen barnebide batera iri­tsi arte. Zutik jarrita, gero eta zabalagoa eta ederragoa zen kobazulo batetik igaro ahal izan zuten. Harridura gero etorri zen. Benetako santutegi bat zen, ugari ziren zaldiak mul­tzoan eta beste irudi-sail luze bat marrazturik. Jarraian egin ziren indusketetan santutegi hartako ezagutza –erlijio eta arte mailako al­txorra– harrigarriro areagotu zuten. Irudiak eta maisuak. Ekaingo irudiak bikainak dira. Multzo zoragarriak. Horma zati bat, zaldirik gehiena dituena, Leroi-Gourhanek “Kuaternario aldi osoko zaldi talderik bikainena” dela aitortu du, inola ere, jada ezagunak ziren Altamira, Niaux eta Lascauxkoen edertasunaren bekai­tzik izateko inolako arrazoirik gabeak. “Ekaingo irudiak, Niaux eta Altamirakoen garai berekoak izanik, gu­txi gorabehera, franko-kantauriar artearen aldi klasikoaren gailurretako bat azal­tzen dute”.

Ekainen, zaldia da erdigunean azaltzen dena. Badira 33 zaldi irudi, 10 bisonte, 4 ahun­tza, 2 orein, 2 har­tza eta 2 arrain. Ikonoz­ko gorputzak perfekzio bikaineko adieraz­penak dira, baliabide urriez eginak, bestalde. Irudietako ba­tzuk kolore ani­tzekoak dira. Beren estiloz, Erdi- eta Goi-Madeleine aldikoak dirudite. Ez zaigu beharrez­ko irudi­tzen Ekaingo irudi hauen egiturazko xehetasunak deskriba­tzen eta azter­tzen hastea, zeren eta ugari baitira mila hi­tzek baino gehiago adierazten duten koloretan argitaratu diren argazkiak. Juan M Apellaniz ar­keologoa saiatu da, Al­txerriko bezala, Ekaingo santutegi honetan esku hartu zuten “maisu desberdinen” iker­ketan. Horretarako hiru alderdi aztertu ditu: er­tzak mar­ka­tzeko modua, gorputz xehetasunak eta erabilitako teknika. Horrela iri­tsi da lau “zaldi maisu”, “bisonte maisu” bat eta “ahuntz eta arrain maisu” bat bereiztera, eta guztietan “batasun tekniko bat” badela ikusi du. Proposaturiko galderak. Badira, adierazita dauden irudietan, beren kokamenean eta zenbait xehetasunetan azalera­tzen diren hainbat galdera.

Egin dezagun ohar bat, gerora mul­tzo guzti honen interpretazio bat egiten saia­tzeko nahi­ko datu ditugunean garran­tziz­koa izango baitzaigu: kobazuloko leku garran­tzitsu batean bi har­tza ikus daitez­ke, hau da, zaldien hormaren zati handiaren eta kobazuloko az­ken muturrean aur­ki­tzen denaren artean. Bietako bat azefaloa da; “beraren esanahia oraindik ez da argitu –dio Leroi-Gourhanek; baina, ga­rran­tziz­koa izango zen”.

Beste baldin­tza bi­txietako bat zera da, alde batean eta bestean kokaturiko zaldi gehienak har­tzak dauden aldera begira daudela. Asmo berezirik gabeko edozein marraz­kilariren joera natural eta bat-batekoarekin kontrajarrian azal­tzen den xehetasun hau, oso kontuan hartu beharrez­koa da pintura hauen esanahia aur­kitzeko.

Adierazitako espezieen bestelako tratamendu da Leroin-Gourhanek ohartarazi zuen beste berezitasun bat. Berak, “gorpu­tzen modela­tzea –bel­tzez eta okrez eginikoa– eta bereiziki zaldien lepo eta burukoa, fintasunagatik nabarmen­tzen dela esaten du. Aldiz, bisonteak oso estilo egokian moldatuak izanagatik –Madeleine aldiko IV. eta IV. estiloa–, zaldiekin alderatuz gero zabarragoak dirudite; guztien arteko bat besterik ez dago okrez margoturik, besteak ia profilaren trazu bel­tz soilez mugatuak daude”.[39]

Pintura hauen zen­tzua oraindik ere misterio­tsuagoa egiten duen eta kontutan har­tzeko beste xehetasun bat ehizatuaren eta adieraziaren artean alderan­tziz­ko propor­tzioa izatea da. Izan ere, aztarnategiko Madeleine maila beretan hezur aztarna ugarienak orein eta ahun­tzenak dira. Kobazuloko hormetan gehien adierazten zutena da gu­txien ehiza­tzen eta jaten zutena. “Ehizarako garaian Paleolitoko gizonaren gurariak eta ezagu­tzen zituen animaliak irudika­tzerakoan zituen interesak ez zetozen bat”.[40] Beste hau ere kontuan har­tzekoa da: Ekaingo zaldi ba­tzuk azagaiaz eta mutur kirtendunez zaurituak agertzen dira, interpretazio totemiko bat egitea zailduz.

Ekaingo irudien eta Etxeberriko-Karbia­ko lanen artean ahaidetasun bat ikusten dela ohartarazi nahi da, bai espezien itxuragatik, bai zaldi-espeziearen ugaritasunagatik. Baina Ekain­go irudien kalitatea hain da goragokoa non, alderatuz gero, santutegi honek “ermita batekin alderaturiko katedrala” emango zukeen (J. Altuna).

Benetako edozein artetan bateratuak egoten dira edertasuna eta zen­tzua, forma eta adieraz­pena. Artearen benetako historialariak ez du nahikoa alderdi bakar bat iker­tzea. Ezin daiteke formak eta irudiak araka­tze soilean gelditu, galdegin gabe, zein nahi edo indarrek, barnekoak edo agerikoak, eraginda burutu zituzten edozein harri­tzerainoko lan hauek, gaur egun guk dakigunez bizimodu xumea zuten haiek? Zein izan zen beren “kunstwollena”, beren borondate artistikoa?

Askoz errazagoa da estiloak eta teknikak aldera­tzea nahiz halako irudien zenbaketa eta banaketaren estatistikak egitea, galdera hauei eran­tzutea baino.

Delako ez­kutukiak ziurtasunez eta guztien adostasunez argi­tzeko ditugun ezinen aurrean, joan den mendean zehar atera­tzen joan diren interpretazioak azal­tzen saiatuko gara, egiara iristeko inolako esperantzarik gabe.

Fran­tziako paleoantropologiako ai­tzindaria eta, H. Christy-rekin batera, Eyzieseko (La Madeleine, eta abar) gunearen iker­tzailea, eta Aurignac-eko aztarnategiaren aur­ki­tzaile E. Lartet (1801-1871) eta Laugeire-Basseko eskulturen azter­tzaile Emile Cartailhac izan ziren, arte orokorraren berri eman zutenak, beren garaian modan zegoen azalpena proposatuz. “Arteagatiko artea” izatearen azalpena zen. Ez zen beste misteriorik bilatu behar. Bere garaian oraindik ez zen labar-arterik aur­kitu. Lartet-en azalpenak arte higikorrari buruz­koa izan behar zuen nahitaez, Les Eyziesen, Dordoña aldean bereziki, berak aur­kitu zituen gauzei buruz­koa, hain zuzen. Altamirako aur­kikun­tza zaz­pi urte beranduago etorri zen. Lartetek uste zuen Paleolitoko ehiztariak gaur egungo ertilariaren helburu bera, indar bera eta gaitasun bera zuela. Ehiza­tzen edo arran­tzan harrapa­tzen zuenarekin eroso bizi eta gainera aisialdiko jardueretarako eta estetikako gozamenerako astia bazuen. Horrela dekoratu ahal izan zituen makila kirtendunak, apainketarako zin­tzilikarioak eta ehizarako tresneria.

Irizpide horien arabera, Lascaux, Altamira edo Ekaingo ertilariak ikusi behar­ko ditugu “Paleolito aldiko Montparnasse antzeko hartan, beren baserri-giroko lantegia utzirik, ikasleak bizi­tzen eta lan egiten: sarrio baten hankari trazu bat zuzen­tzen eta bisonte baten adajearen norabideari zuzenketak egiten”.[41] Askoren­tzat XIX. mendearen az­ken aldean egokia izango zen, orduko artearen historialari askoren teoriei eran­tzuten zien azalpen hau, baina, labar-artearen edertasunak ager­tzen hasi zirenean, indar gu­txikoa gertatu zen.

Esperien­tzia estetika soilak ezin adieraz zezakeen arte gertakari hura, guztiz. Aur­kituriko irudiak hai­tzuloen barrualdean zeuden, leku guztiz ilunetan eta ez, normalean egile haiek egun oro bizi ziren sarreratik gertu. Bestalde, hai­tzaren horma zatian, bat bestearen gainean sarritan jarririko irudiak kontraesanean jar­tzen zuen estetika edo apaingarri izatearen interpretazio soil bat.

Salomón Reinachek 1903an argitaratu zuen bere Artea eta magia liburuan ideia bat proposatu zuen, argibide sinesgarriago baten bila etnografiara jo behar zela, alegia. Haserako jende haien arterako joeraren sustraia ehizaren magian zegoenaren pen­tsamendua ekarri zuen iker­keta etnografikoak. Izaki ala objektu baten irudia eduki­tzeak objektua berarengan nolabaiteko agintea ematen duela eta gutizia­tzen zuten animaliaren irudia bera egitera bul­tzatuko zituen herri haiek. Espiritua edo animalia baten gorpu­tza margotua izan den leku hartan­txe bertan egotera behartu zitekeenaren prin­tzipioa zen. Izan ere, Paleolitoko hormako artean animaliarik marraztuenak gizakiak ehiza­tzen zituen belarjaleak ziren. Basatiak eta beste animalia arrisku­tsuak oso gu­txitan azal­tzen dira kobazuloetan marrazturik. Arrazoi bertsuagatik ez da normalean giza irudirik ere azal­tzen. Marrazten zutenean, gordean azal­tzen zen giza irudia, hain gordean, non, antropomorfosa esaten zi­tzaion.

Azalpen berria tentagarria zen: ehiztari ahula eta bizi­tzako mila halabeharren menpe zegoena, gero hilko zuen harrapakinaren zelatan bizirauten zuen. Animalia zen bere etsai handia; hura hilez gero, ehiztariari bizi­tzen lagun­tzen zion. Ehiztariak nagusi irten behar zuen. Baina, bere arrakasta porrotaren on­doan zegoen, zeren eta zenbat eta animalia gehiago hil­tzen zuen, orduan eta gu­txiago gera­tzen ziren hil­tzeko. Magia zen alde batetik ehizaren eror­keta berma­tzen zuena, eta bestalde ugaritasunaren neurria segurtatu behar zuen. Magiaren ideia, lehenbizi, Henri Breuil paleontologo ospe­tsuak bereganatu zuen eta ar­keologo gehienek ondoren. Ia mende erdi batean iraun zuen beste ororen gainetik, magiaren azalpen honek, arazoaren konplexutasunagatik, osagarriak izan zitez­keen beste azalpen batzuk bazterrera ez uztea eska­tzen zuen arren zuhurtasunak. Laster ikusi zen magia ezin zitekeela azalpen-sistema bakarra eta nagusia izan, zeren eta, iruditako %14ak baino ez baitzuen ager­tzen arrasto suntsitzailerik.

Izan ere, ehiztariek berehala behar zuten elikagaiari eta biziraun beharrari lo­tzen zi­tzaion magiaren azalpena; Breuilek beste azalpen bat eran­tsi zion horri, sakonean magiari berdin lotzen zitzaiona; baina emakumearen ernalketaren gur­tzari lotua –animalien ernalketaren gurtzari, halaber. Baina, azalpen honek ere baditu bere zailtasunak. Eta euskal lurraldeko labar-arteari dagokionez, egia bada Al­txerri eta Ekainen kobazuloen barrenean ugari direla zaldien marraz­ki eta grabatuak; egia da, halaber, zaldi-aztarnetan bera dela agerpenik txikiena duena.

Mendearen hasieran totemismoarena izan da aldekoak izan zituen beste interpretazio bat. Berau ere etnografian oinarri­tzen da. Jatorrizkotzat ditugun herri askok, animalia-espezie baten az­pian arbaso bat bera izatearen oinarriz­ko ustea dute. Totem bat sakratua da. Inizitu ez direnak ezin ikus dezakete. Horregatik egon ohi da santutegi batean ez­kutaturik.

Azalpen erakargarria: Ekainen totema zaldia li­tzateke. Baina horrela bada, zergatik azal­tzen da bere irudian zauria? Eta gainera, zergatik azal­tzen da loturik beste espeziekin: bisonte, ahuntz, orein eta abarrekin? Totemen elkarteetan, talde bakoi­tzak bere totem berezia du. Ez da hau dekoraturiko kobazuloen kasua. Beraietan azal­tzen diren irudiak gu­txi dira eta haiek berak franko-kantauri alde guztian. Espezierik nagusiak zaldiak eta bisonteak dira; gero, oreina, mamuta, ahun­tza, uroa eta elur-oreina. Hain espezie gu­txi izate hau eta forma bereko adieraz­pen orokortu hau ez dator bat totemismoaren teoriarekin.

Beste azalpen bat iradoki dute gure garaiko fran­tses antropologo ba­tzuk, esaterako, Annette Lamming-Emperairek eta Andre Leroi-Gourhanek.

Hain zuzen ere, filosofo eta arte historialaria zen Max Raphael (1889-1952) izan zen Eliziesetara bisita bat egin ondoren ulermen zuzen baterantz jo­tzeko beste aztarna baten iradokitzailea. Berak, Henri Breuili honela ida­tzi zion eskutitz batean: “Jatorriz­koen aurrean, hipotesi hau sortu zait, gertutasun espaziala dagoen animalia ba­tzuen artean, badela argitzea beharrezkoa zaigun asmoren bat” izan ere, ezin zalan­tzan jarri “delako irudi horiek zerbaitegatik daudela elkartuak eta baduela horrek esanahirik”. Gainera, “palinsesto” izeneko bata bestearen gainean dauden irudien kronologia, besterik gabe, interpretatzearen aur­kako jarrera hartu zuen.

Halako pen­tsamoldeen ondoren, Laming-emperaire eta Leroi-Gourhanek behin betirako utzi zuten zenbait egilek hartua zuten ikuspuntu “etnografikoa”, zeinaren arabera “orainak lehengoaren berri eman behar zuen”, eta Paleolitoko artea interpreta­tzeko ahalegin guztiak jada aur­kituak diren datu nabarmenetan oinarrituak. Irudien formak xehetasun gehiagoz aztertu, ikertu eta sailkatu behar ziren, azal­du ziren bezalaxe, eta beren artean nola dauden elkartuak hobeto begiratu behar zen, gainera. “Zergatik azaltzen ziren hain ezohiko taldeak halako arte errealista batean?” –galdegiten zuen, Laming-Em­perairek.[42] Halako espeziek edo espezie-taldeek okupa­tzen duten kokapen pribilegioz­koa, ongi mugatu behar­ zen, gai nagusiak bigarren mailakoetatik bereizi, eta abar. Hiru urteren buruan, norabide horretan azterturiko 66 hai­tzuloetako 2.188 irudiren ikerlanetan frogatu zen ondorioak bat zetozela.

Iker­keta modu horrek az­pimarra­tze hau egitera zerama­tzan: bada sistema bikoitz bat halako animalia eta zeinuak, beste tankera bateko animaliak eta zeinuak osatu eta koka­tzen dituena. Zaldia bisontearekin behin eta berriz­ figuratiboki pareka­tzeak –inola ere kasualitatez gertatzen ez denak– iradoki zien “oinarriz­ko sinboloen diadaren” ideia. Bikoiztasun honek izadiko bikoiztasun sexuala adierazten du. Zalan­tzarik gabe historiaurreko gizakiak bazekien espezie bakoi­tzaren barruan sexua bereizten; baina bere horretan, ez dirudi adieraz­pena asko axola izan zitzaienik. Urria da sexu-ezaugarrien adieraz­pena eta horri dagokionez hitz egin izan da, hain zuzen ere, Paleolitoko artearen “neurrigabeko lo­tsaz”. Bestalde, horrek guztiak, animalia-espezie bati sexu jakin bat eranstearen sinbolo balioa eman behar zi­tzaiola pen­tsarazten du. Horrela, Leroi-Gourhanen arabera, zaldia, ahun­tza eta oreina alde batetik eta az­konak, azagaiak, lerroak eta puntuak bestaldetik, arraren sexua adieraziko lukete. Bisontea eta arma jaurtigaiez zaurituriko animaliak emeari zegoz­kion gaiak ziren. Fun­tsean biko konbinaketa hau, besteak bezain sinbolikoa eta osagarria den hirugarren batekin osatuko li­tzateke: A (zaldia) eta B (bisontea) beste osagarriekin –albokoekin edo bazterrekoekin– elkartuak egon daitez­ke: D (mamuta, ahun­tza edo oreina) edo E (katua, har­tza edo errinozeroa)

Irudi hauen hai­tzuloetako banaketa topografikoa ere bat dator, balio sinboliko zeha­tza duten eskemekin. Hai­tzuloetan hiru irudi-talderen banaketa honako hau da:animalia eta arraren zeinuak, sarreratik gertu; emeak, ar bat lagun dutela, erdialdean eta arrak kobazuloaren barrenenean.[43] Beraz, gai figuratibo arruntena, zaldiaz osaturiko bisontearena da. Kobazuloa bera emearen sinbolo bezala hartua izaten da; sarrera eta barreneneko animalia eta arren zeinuak hai­tzulo beraren osagarriak lirateke.

Sexuaren uler­men-modu horretaz gain, herio­tzari dagokion beste bat legoke. Azagaia eta zauria, sexuen elkar­tze eta herio­tzaren sinbolotzat harturik, berrituriko bizi­tzaldi batean kokatuak lirateke, eta hor egileak bi lerro paralelo eta osagaietan antolatuko lirateke: gizona-zaldia-azagaia, eta emakumea-bi­son­tea-zauria.

Interpretazio konplexu horren guztiaren aurrean, begirale soila zin­tzilik eta zalan­tza gehiegirekin geldi­tzen da. Annette Laming-Emperairek 1972an zin­tzoki aitor­tzen zuen, interpretazio horrek “datu gehitxo uzten zuela ez­kutuan eta gehiago oinarri­tzen zela iradokizunetan, erakustaldi zeha­tzetan baino”. Leroin Gourhanek honako hau dio: “Sexu dualismoaren hipotesia, egiaz hu­tsala eta osatugabea dela; beharrez­koa dela langaiei buruz­ko beste esperimentazio bat”.

Historiaurreko ikerlariek, oro har, estimazio handia azaldu dute Leroi-Gourhanen interpreta­zio-sistema horretan eginiko ahalegin handi eta ardura­tsuagatik.

Agian, azter­keta kritiko bakarra Ucko eta Rosenfeld-ena izango zen. Horiek esan baitz­uten, behin eta berriz, Paleolitoko artearen esanahia uler­tzeko eragoz­penik handiena bertako biztanleek kobazuloen zein erabilera egiten zuten ez jakitearena dela.[44]

Teoria hauen guztien laburpen bidera­tzaile bat egin ondoren, hauxe zen Altunaren iritzia: “Paleolitoko artearen hain errealitate zabal eta ugaria, hainbeste milurtekotan iraun duena, bide bakar batetik adierazten saia­tzea neurriz kanpokoa dirudi”. Orain, azter­ketak “Leroi-Gourhanen lanak hobe­tzera jo­tzen du, batez ere, eta beroietatik abiatuta bide berriak urra­tzera, nahiz eta ekarpenak urriak eta oso geldiro datozenak izan”.[45]

Badirudi az­kenaldian M. Conkey hasi dela, hai­tzetako zenbait mul­tzotan, adieraz­pen hauek eman zireneko giza taldeen antolaketa sozialaren agerpen sinbolikoa ikusten. Horrela bada, emetasun zeinu­ko erdiko taldeek –gizarte matriar­kal, uzta-bil­tzaile eta ehiztarian– emakumeak erdigunean zuen kokalekua sinbolizatuko lukete. Emakumeak taldearen betikotasuna ziurtatu eta familia zain­tzen zuen; gizonak, inguruko animaliez sinbolizatuak, aldiz, ehizara irteten ziren.

“Teoria hauek denak akats bera dute. Denak saiatu dira den guztia ideia bakar batean adierazten. Agian, denak daude egiarekin...”. Leroi­-Gourhanek adierazi duen bezala, eredu figuratiboak, Paleolitoak izan ala ez, on­tzien modukoak izan dira, neurri handi batean hainbat eduki ideologiko beren baitan hartu zi­tzaketenak.

Baina, desberdinak izanagatik on­tzi horiek badute izaera orokor bat sakoneko esanahien kidetasunean. Dena den, giza historiaren hain haserako aroan, geroko hainbatetan bezala, artea erlijioari loturik doala adierazten da.

Paleolito aldiko euskal arteaz oraindik ezin hitz egin daiteke, garai horretan ez dugulako gorpu­tzez eta kulturaz etnia euskalduna osatua denik aur­ki­tzen; bai ordea, ohartarazi, azaldutako arte adieraz­penek badituztela, Pirinioetako artearen barruan eskualde berezi baten an­tzekoa osatuko luketen zan­tzu komun ba­tzuk.

“Ez dago adostasunik Euskal Herria onarturiko eremu batean nahiz bestetan sar­tzeko, deseroso sentiarazten duten berezitasunak badituela erakusten duelako” Zein taldetan sartu behar da Izturi­tze? Strauss-en arabera Solutre aldiko Euskal Herrian; I. Barandiaranen arabera ez du parekiderik Euskal Herrian, eta, Paleolito artearen zeinuen arabera, Casadoren iri­tziz Euskal Herria berez­ko nortasuna duen elkarte bat da, kantabriar nahiz piriniotar auzoetatik desberdina”.[46]

Euskal Herriko Paleolitoko santutegiak sakonak dira. Horietako bakoi­tzean animalia bat nagusi­tzen da. Egiturari dagokionez, irudigileak beren artean harremanetan nekez jar daitez­keen “maisuak” dira. Nolanahi ere, bereizita gera­tzen dira euskal eskualdeko artean ikusten diren egitura plastiko kantabriar eta asturiar artetik, zalan­tzarik gabe. Bestalde, Izturi­tzek estilistikaz­ko muga bat mar­ka­tzen duela dirudi piriniotar eta iparraldetar artearekin.

Euskal Herrian, bere Paleolito aldiari buruz­ko iker­ketak buka­tzean Ignazio Barandiaranek gure Paleolitoko artearen berezitasuna aipa­tzean iradoki­tzen zuen Pirinioak “benetako galbahe baten modura jokatuko zuela kultur korronteen iragaitea mugatuz eta hautatuz, ezaugarri­tsuenaren eszena zehaztuz, baldin­tzatuz eta nortasun berezi bat emanez”. Baina, lehenago, Al­txerri eta Ekaingo aur­kikun­tza handiei buruz ida­tzi zuen, bertan asturiar edo santandertarrarekin ahaidetasun estuagoa zuela zirudiela piriniotar fran­tsesarekin baino.[47]

Euskal gizonak oraindik ere milurtekoak pasako ditu gorpuzten eta kulturaz osa­tzen. Baina, Jose Migel Barandiaranek, Boch Gimperak, Jesus Altunak eta beste antropologo batzuek ohartarazten dutenez, Goi-Paleolitoaren az­kenaldian giza gorpuz­keran gaur­ egungo euskal kera alderako garapena hasia ikusten da.

Paleolitoaren bukaeran, duela 10.000 bat urte, aldaketa oso garran­tzi­tsu batzuk eman­ ziren, beste kultura bati sorrera emanaz, hasiera batean Euskal Herrian K.a. 9.000 eta 5.000 artean kokatu ohi dena eta Neolitoa jarraiki­tzen zaion Epipaleolito aldiaren barruan gelditu zena.

Ingurumenaren aldaketak, hein handi batean, az­ken izoztea amaitu ondoren, giroa epeldu eta heze­tzen hastean eman ziren. Erdialdeko eta hegoaldeko lurraldeetatik alde egin zuten animaliek iparraldera. Ehiztarien helburu izaten jarrai­tzen zuten oreinek, sarrioek eta ahun­tzek; basurdeak eta or­ka­tzak ugaritu egin ziren. Ur­ki-baso­txoen ordez pinudiak azaldu ziren. Hostogalkorreko basoak heda­tzen zihoazen, eta euskal lurraldean, 800 metrotik gorako garaieretan pagadiak nagusitu ziren, gaztainadi eta hariztiak berriz beheragoko mailatan.

Bestalde, eskualde honetako gizakia aldatuz zihoan gorpuz­keraz. Urtiagako kobazuloan aur­kituriko burezurrek, arrazoi estratigrafikoengatik, Paleolito aldian koka zitez­keela pen­tsarazi zuten.[48] Gero kokapen-kronologia hau alde batera utzi zen, eskuartean erabil­tzen ziren aztarna antropikoen zenbatekoa urria zelako.[49]

Paulette Marquerrek irakasle fran­tsesak ukatu egin zuen, 1963an, euskal erraza baten batasuna, itxura mediterraneo­ko aldagai baten adierazpena zela baieztatu zuen, piriniotar sartaldeko itxurarik gabea, alegia.

Az­kenik aztarnategiko geruzen iker­keta arreta­tsuago batek eta C14 bidezko probek, antropologoak lehen daten balioespen kritiko batera eraman zituzten, delako burezurrak Bron­tze Aroan koka­tzera bul­tzatuz.[50]

Hori ez zen oztopo izan zenbai­tek Azil aldian (K.a. 9.000-6.000) aur­kituriko giza aztarnak egungo euskal eitearen alderako iragaite joera azal­tzen zutela pen­tsa­tzeko, eta esan zitekeela Eneolitoan eta Bron­tze Aroan izan zela, duela 6.000 bat urte, egungo euskaldunaren an­tzeko arraza-eitea osatua gelditu zen aldia.[51] Tesi hau hiz­kun­tzalari­tzatik baieztatua gera­tzen zela pen­tsatu zen; hain justu, euskarak Harri Aroa gogorarazten duten hi­tzak gorde­tzen zituela ikustean.

Hala ere, iker­keta berriagoen arabera, pen­tsa daiteke euskal eitearen osaera genetikoa uste zena baino konplexuagoa dela; gainera, gure herrira hegoal­detik, K.a. IX. mendean Pirinioetatik sartu ziren indoeuropar taldeetako etnien eraginak izango zirela pentsatzen da, eta baita goiko lautadatik mende ba­tzuk beranduago etorritakoena ere, eta egungo euskal biztanleriaren artean berezitasun bat gorde­tzea dela zuhurrena. Biztanleriaren transformazio genetiko maila “kultur eran­tzunek baldin­tzatua izan zitekeen, hein handi batean, zerikusia dutenak oinarriz­ko beharren ase­tzearekin, eta guru­tzadurako traba izango ziren oztopo kulturalak izatearekin eta ondorioz eragin biologikoekin”.[52]

Ebro ibaiaren ibarrean aur­kituriko giza aztarnen iker­ketak arraza aniztasun bat ondorioztatzen dute, forma mediterraneoari loturiko trazu antropologi­koak azal­tzen baitira, euskararen euskalki ani­tzek eta Euskal Herriko eta, oro har, sartaldeko Ipar Pirinioetako eskualdeko beste kultur adieraz­penek baieztaturikoa.

Euskal Herrian neolitoaren eragina, K.a. bosgarren milurtekotik abia­tzen da, Ekialdeko kulturekin alderatuz gero, atzerapen puska batekin. Neolitoa finka­tzeko fun­tsez­ko moduan har­tzen diren alderdiak, gradu eta aldi berean izan ez badira ere, hauek dira:

• Kobazuloetan eta haiz­peko babesetan bizi izatetik aire librean bizi­tzera pasa­tzea;
• harrapakinen ekonomia utzi eta elikagaiak, nekazari­tza eta abereen etxeko­tzea ekoiz­pen-teknika ohiko modu bilakatzea;
• baliabide industrial berrien agerpena (harri landuak, zeramikak), oso bistakoa den ostilamenduen gehitzea eta aniztasuna dakartena.

Aldaketa horrek ondorio garran­tzitsuak izan zituen. Biztanleriaren gorakada, talde edo tribuak sedentario bilaka­tzea ohikoagoa eta horrekin batera aldaketak, gizarte-sisteman eta giza harremanetan. Horregatik, litekeena da, goiko indarrenganako sinesmena aldatua izatea, erlijioaren norabideak oraingoan izadiarengana, hazien sorburu eta giza bizia beraren iturria den ama izadiarengana alda­tzea. Ziurtasun osoz oraindik konpondu gabe daukagun arazoa da euskal lurraldean “Neolitoko gertakaria” nola eman zen jakitea. Jakinaren gainekoa denez, “neolitoko erreboluzioa” izenez ezagutu ohi denaren zenbait alderdi ez ziren aldi berean eman leku guztietan. Baina, bertan jaiotako biztanleriaren gertakari berezia izan zen ala beste herri batzuen etorrerak eraginikoa izan zen? Eta horrela bada, bertan jaiotako biztanleriarengan zein neurritako eta mailatako etnia eta kultur aldaketa eragin zituen?

Euskal Herrian, Epipaleolito eta Neolito aldiei dagoz­kien aztarnategi nagusiak aur­ki­tzen dira: Araban, Montico de Txarratu eta Husos kobazuloan; Gipuz­koan, Marizulon, eta Lapurdin, Moulignen.

Gerora, Neolitoko aztarnategiak aur­kitu dira Arabako Fuente Hoz eta Peña Larga deritzaten kobazulo edo haiz­pe babeslekuetan; Nafarroan, Zatoia, Abauntz eta Aita Areson, eta iker­tzen ari diren beste azaleko kokapen ba­tzuk gehiago.

Aztarnategi hauen guztien kronologia K.a. hiru eta bosgarren milurtekoen artean kokatu daitezke.

Bizimoduari dagokienez, gauza jakina da Euskal Herrian aire libreko inguruneen lehen garapena Eneolitora arte ez dela ematen, benetako herriak Az­ken Bron­tze Aroan egituratu eta errotu baitziren. Bestalde, gauza jakina da kobazuloetan bizi­tza egiteari ez zi­tzaiola erabat utzi Burdin Aro oso aurreratu zen aldira arte eta are beranduagora arte ere. Animaliak etxeko­tzearen aztarnak oso urriak dira, ehizan luzez jarraitu izanaren aztarnekin gainera. Oinarriz­ko hiru espezie –ardi eta ahun­tzena, idi eta behiena, eta zerriena– baitara­tzen dituen abel­tzain­tza ere berantiarra da. Nekazari­tzaren garapena froga­tzen duten tresneriak, igitaia, eta esku-errota ere berandu azalduak dira, betiere, lautadetatik barrualdera ekarrita, Nafarroa erdialdetik eta Erriberatik.

Tresnerien langin­tzari dagokionez, esan dezagun bi eratakoak direla:

• bata, Paleolitotik oinorde­tzan jasotakoa, etxeko lanetan erabil­tzekoa: harraskagailuak, zizelak, zula­tzaileak, ebaki­tzaileak, xafla­txoak, eta abar.
• eta beste mul­tzo berri bat, geometriaz­koen an­tza handiagoa duena, ehizarakoan erabilitako armak ziur asko, Epipaleolito berrian azaldu eta luzez irauten zutenak. Aldi honetako ehiztariek ar­kua erabil­tzen zuten eta beren az­konak harri zati txikiekin presta­tzen zituzten, “mikrolitoak”, muturrak edo xaflak, oso geometrikoak ziren, egurrez­ko kirtenetan sartu eta arma jaurti­tzaile eta arpoi gisa erabiliko zituztenak.

Eneolito edo Kobre Aroaren trantsizioaren ondoren, Europan Bron­tze Aroa hasi zen K.a. II. milurtekoan, eta ezaugarri hauek zituen: hargintzaren gainbehera, salerosketaren hasiera, herrien gotor­tzea, ehorz­ketak taldeka egitetik banakakora pasa­tzea eta gizartearen nolabaiteko hierar­kizazioa, beharbada, metalez­ko armek ematen duten indarrak eraginikoa.

Burdin Aroan, bere bi aldietan, bata Hals­tatt-ena, K.a. VIII.tik V. era, eta Têne-na bestea, K.a. V.etik I.era, demografia-haz­kunde nabaria ezagutu zen eta horrekin batera askotariko laboran­tza mediterraneo, teknologia berrien sar­tzea –tornuko zeramika eta budinaren metalurgia– eta az­kenik lehen hirien agerpena eta Mediterraneo itsaser­­tzeko kolonizazioak.

Euskal Herrian kultur osagai hauek nolabaiteko atzerapen kronologiko batekin azal­tzen dira.

Euskal Neolitoaren lehen zatiak –Abauntz, Zatoia, Kobeaga eta Fuente Hoz-eko aztarnategiak– bosgarren milurtekotik aurrerako data izan dezake. Hegoaldean eragin mediterraneoko gune bat eta iparraldean eragin kontinentalekoa ikuska daitez­ke; horrek, hala ere, ez du isolamendu ala inkomunikazioa adierazi nahi.[53]

Eneolito edo Neolito oso aurreratu bat aur­ki daiteke Husos-eko IV. geruzan, C 14aren bitartez K.a. 2800 eta 1900en arteko data izan dezakeena; I. mailan Marizulorena eta IV.ean Areatzakoa; hemen etxe-abereak aur­ki daitez­ke, nahiz eta ez den laboran­tzaren aztarnarik.[54]

• Euskal Herrian Bron­tze Aroa, K.a. 1200 eta 600 bitartean kokatu behar da.
• Burdin Aroa data horretatik erromanizazio aldira arte.

Garai hauetan orduko populazioa handiagotua izan zen indoeuropar etor­kinengatik, sartaldeko Pirinioetatik sartuz, baina luzez mendi artean gelditu gabe Nafarroa hegoaldera jo zuena, horrela sortu zen neurria zehaztea zaila den kultur aldaketa bat.[55] Agian, “euskaldun eta zelten” kultur osaketa bati buruz hitz egin daiteke, erromatarren kultura gabe­tzeari iparraldekoek baino eragoz­pen gutxiago jarri ziena izanik.[56] Nolanahi ere, badirudi kultur eta etnia ugaritasun horren elkar­tzeak ez zuela erago­tzi nolabaiteko identitate batera­tzailea, nahikoa izan bai­tzen erromatar inbadi­tzaileek herri bakar baten elkartea suma­tzeko: Baskoiena.[57]

Neolitoaz geroztik gure ar­keologia ezagumena areagotuz eta zehaztuz joan da. Horrek eraman gaitu kultur desberdintasun ezaugarriak azal­tzen dituzten taldeak kokatuz, euskal lurraldearen nolabaiteko bereiz­keta geografiko bat ikustera. Apellaniz irakasleak nahikoa datu aur­kitu du Euskal Herriko bi alderdiei dagoz­kien bi talde defini­tzeko, banalerro atlantiko-mediterraneoaren iparraldean eta hegoaldean; iparraldekoari “Santimamiñeko taldea” izendatzen du eta hegoaldean bizi denari “Los Husosko taldea”. Administrazio eta gune soziopolitiko moduan jardun zuten aztarnategi handien inguruan banatuak aur­ki­tzen diren taldeak dira; betiere, an­tzinako garai haietan tribu bizimoduaren barruan hitz hauek izan zezaketen zen­tzuan.

Santimamiñeko taldeak Pirinioekin zerikusi handiagoa du, Los Husoskoak berriz, Goi-lautada eta Ebroren ibarrarekin, hauetatik zetozen herriekin odolez nahastu zirelarik. Lehenengoa ar­tzain eta abel­tzaina da, halaber bigarrena, baina, nekazaria batez ere.

Oraindik ez da azaldu paleolitotik irudiz­ko arte naturalistaren desager­tzea argiro adieraziko duen argudiorik. Hala ere, horrek ez du esan nahi arte eskematiko ala abstraktua, aurreko arte errealistaren ordez etorria zenik, jakina baita Goi-Paleolitoko itxura abstraktuaz hitz egin daitekeela. Arte eskematikoaren adibideak Asturiasko kobazuloetan nagusi dira Aurignak aldiko mul­tzoak eta batez ere Solutre eta Madeleine aldiko kobazulo ugarietan, sarritan marra, puntu eta man­txa soil baino direnak, egia bada ere askotan irudikapen naturalistei lo­tzen zaiz­kiela. Ezin hitz egin daiteke, beraz, figuratibotik abstrakziorantz eskematismoan zehar eman beharrez­ko garapen edo iragaitearen ondorioez, zenbaitek Levanteko arteari buruzko interpretazioa egin nahi izan duen arren. Eskualde horretan hain zuzen ere, animalia-irudi eskematiko ba­tzuk beste ba­tzuen gainean jarriak izan zirela ikusi da, horrela frogatuz, zenbaitetan bederen, “eskematismoa naturalismoa baino zaharragoa dela”.[58]

Denon gustura konpondu gabeko arazoa da egun oraindik: estilizazioaren eta eskematizazioaren erabateko zabalkundea eta, aldi berean, arte naturalistaren zokora­tzea zerk eragin ote zuen.

Errealitatearen ikuspegi estetikoaren sakon-sakoneko aldaketa da, gertakari bi­txia bereziki, artearen forma eta estiloaren garapena mendeetan zehar industria, ekonomia eta bizi moduaren eraginak adierazten dituzten historialarien­tzat; zeren eta an­tzina-an­tzinako garai horietako iker­keta ar­keologikoek azal­tzen dute Paleolitoaren hurrengo zenbait milurtekoetan hargin­tzako sistema berak jarrai­tzen duela, eta sistema ekonomiko berak, ehizak alegia, nahiz eta aldi batez kostaldeko itsaskiez lagundua izan zen. Azil aldia, tresnen teknika etenik gabe ager­tzen da erabileran, Az­ken-Madeleinearen jarraipen soil baten moduan, gutxiago­rako joera nabarmen­tzen den arren, beste zenbait aldaketen artean.[59]

Postpaleolitoko aldi hauetan, eskematara eta geometriaz­ko abstrakzioetarako joeran behin eta berriz­ko marrak besterik ez dira azal­tzen gizakiaren arima eta eskutik, bai arte higikorrean nahiz labar-artearen alorrean. Kanpoko munduaren egiturekiko joera figuratiboa desagertu egiten da. Mental egituren agintaldia da orain.

Aldaketa honen arrazoiak bilatu nahirik, hau da, mendeetako historian eman diren sen­tiberatasun estetikoan txandakako aldaketekin nolabaiteko an­tza baduen aldaketa horretan, tentaldia izaten du batek arrazoi psikologiko soilak ikusteko, egitura errealistak behin eta berriz errepika­tzen ibil­tzearen neke arrunta izan daitekeen horretan eta abar. Beste ba­tzuk arrazoi sakonagoen bila ibili ohi dira. Frantzisko Jordá Cerdák adibidez, arte eskematikoa Iberiar Penin­tsulan sorturiko erlijiozko sinesmenekin zerikusia duten mugimendu garran­tzitsuen ondorioa izan zela pen­tsa­tzen du.[60]

Uste izatekoa da, aldaketa eragin zuten arrazoien arazoetatik kanpo, ikuspegi pragmatikotik bederen, trantsizioko urra­tsak, mailaz maila irudiak sinplifika­tzearen bitartez, eskematiza­tze, sinboliza­tze eta az­kenik abstrakzioan amaitze alderako joeran eman zirela. Auzi hau Euskal Herrian. Agian, komeniko da hemendik jada az­pimarra­tzea arte abstraktuaren sorrera hau, hispaniar penin­tsulan aldi horretan arrunt samarra eta geografikoki orokorra izan bazen ere, Pirinioetako eskualde honetan nabarmen samarra dela eta, eskualde honen mendialdean, euskal arraza nolabait osa­tzen ari zenean gertatu zela.

Gure herriko zenbait aztarnategitan gai abstraktu ba­tzuk azal­tzen dira, hezurrean grabaturiko lerroak edo marrak, interpretatzen zailak; izan ere, hain zailak, non hezurrak haragitik aska­tzerakoan erabilitako tresnek eginiko marra soilekin nahas bailitez­ke. Ba­tzuetan zaila gerta­tzen da artistaren asmo garbia eta haragia ken­tzeko arrasto horietan muga bat jar­tzea. Esanahi “artistiko” garbiko lerroak ba­tzuetan marra txiki paraleloak izaten dira, esate baterako, Areatzan; sigi-sagan bestetan, Lumen­txan, esaterako.

Gure artean berriro labar-artea azal­tzeko, beste milurteko ba­tzuk gehiago itxaron behar­ko zen, Bron­tze Arora arte. Hain zuzen ere, aro honi eta gero etorriko den Burdin Aroari dagoz­kio gure herrian azaldu diren eta berehala kontatuko ditugun labar-artearen aur­kikun­tza aleak.

Asko dira Paleolitoko geruzaz gainera, Epipaleolitoko tresnak aur­kitu diren aztarnategiak: Izturi­tze, Berroberria, Urtiaga, Ermittia, Lumen­txa, Bolinkoba, Santimamiñe, Mouligne, Kobeaga II, Areatza eta abar.

Baina, badira paleolito ondorengo aldikotzat har daitez­keen beste ba­tzuk. Halakoak direlako aipa daitez­ke, Araban, Montico de Charratu, Fuente de Hoz eta Kukumakoa.

Trebiñuko Albaitan dago Montico de Charratu J.M Barandiaranek (1965-1966), eta ondoren Amelio Baldeonek (1976-1978) ikerturiko aztarnategia da. Aire librean dagoen aztarnategia da. Finkapenik zaharrena Azil aldiko ez-geometrikoena da, Epipaleolito geometrikorantz gara­tzen doana, honen gainean ematen delarik zeramika duen neolitiza­zioa.

Araban, aldi horretako beste aztarnategi bat da Fuente Hoz deri­tzana, Anuzitan kokaturiko kobazulo­txoa, Baia ibaiaren ibarrean. Orain arte geometria itxurako Epipaleolitoko maila bat zulatu da eta C14ak K.a. 6.170 eta 4.170 aldeko data eman du, Neolitoko data da jada, eta tresna ugari ditu ostilamenduetan: armadura geometrikoak, ukituak emaniko xaflak, pieza hor­zdunak, harrastagailuak, karraska­tzaileak eta abar.

Arabako ipar muturrean koka­tzen da hirugarren epipaleolitoko aztarnategia, az­ken ehiztarien garaikoa: Kukuma. Altzania mendizerran (900 m-ko garaieran) Gipuz­koarekiko mugan bertan dagoen koba txiki bat da. Agian, hor izanak dira lehen ehiztari eta uzta-bil­tzaileak, izoztearen ondoren goialdeko lautadetara igaro­tzen zirenak. Harriz­ko erremintak, ehizarako eta animalien zati bigunak mozteko tresnak egiteko xaflak han utzi zituzten.[61]

Artistiko­tzat jo daitekeen guztia mia­tzea dagokigunez, tresnagin­tza jarduera soila adierazten duten harri-hondar guztiak alde batera utz di­tzagun, historiaurreko gizakiaren eskua, irudimen sor­tzaile baten eraginez mugi­tzen zela dirudien hartan koka­tzeko. Alor horretan ar­keologoen­tzat gustukoena den banaketan –lau eratako arte zatiketan– oinarri­tzen garela ohartaraziz hasiko gara, hala nola: errealismoa, estilizazioa, eskematismoa eta abstrakzioa. Erraza da nahiko argitasun teorikoz[62] zehaztea, baina, betiere onartuz, delako aldagai estilistikoen artean ez dagoela ondoriozko kronologiarik.

• Errealismoa, izadiko formak leial­ki imita­tzen saiatuko den irudikapen modu bat da; gure zen­tzuek harrapa­tzen dituzten moduak eta adierazi nahi den objektuaren ideiara, berehala eta xehetasunez eramaten gaituena.
• Estilizazioa adieraz­pen konben­tzionala da, hots, ezaugarrienak eta, nolabait esateko, egiturarenak diren zan­tzuetako ba­tzuk soilik nabarmen­tzen dituena.
• Eskematismoa adieraz­pen konben­tzionala da, hots, irudi bat identifika­tzeko, gu­txiengo zan­tzu ba­tzuk baino ager­tzen ez dituena.
• Abstrakzioa ideiaren bat edo sentimenduren bat adierazten saia­tzea da, formak lan­tzea, izadiaren ageriko irudiak gogora ekar­tzea edo imita­tzeko ahalegin guztiak utzirik.

Zen­tzu hertsian hartuz gero, bistakoa da Euskal Herrian postpaleolitoko artea urria dela Penin­tsulako eta bereziki Levanteko eskualdeekin aldera­tzen badugu. Horregatik, duela urtera gu­txi, Araba eta Nafarroako zenbait kobazulo, haiz­peko babes eta aire libreko aztarnategietan, berehala adieraziko ditugun aur­kikun­tza garran­tziz­ko ba­tzuk egin dira, eta berriki aipatu dugun sailkapen estilistiko horretan egoki txerta­tzen dira.

Errealismoa

Inon ez da aur­kitu errealismo estiloko irudirik, ez behin­tzat hitz honi arte historialariek ematen dioten zen­tzu hertsian esatekorik, ezta Madeleineko arteak eskaini ziz­kigun adina ere, edo eredu hain ospe­tsurik ere.

Estilizazioak

Euskal postpaleolitoan giza irudiaren estilizazioak, ar­kularienak gehienetan, aur­kitu dira Araban Jokanoko Solacuevan eta Nafarroako Cortesen.

Eskematismoa

Hain zuzen ere, eskematizaziotzat hartu behar dira aipaturiko Solacueva kobazuloko irudiak eta Zarateko Lazaldaien, Atauriko Morosen eta Berriatuako Goikolauen azaldutako gu­txi ba­tzuk.

Abstrakzioa

Az­kenik, irudi abstraktuak dira Ardagoiako Lizitin aur­kituriko puntuak, marrak, guru­tzeak eta angeluak eta Biz­kaian, Oroz­koko Urra­txa IIIan margoturiko er­tzak.

Nolako zen­tzua eman behar zaie aldaketa estilistiko hauei? Francisco Jordá Cerdá-ren iri­tziz, Neolitora bitarteko eskematismoaren hedapena, kronologikoki megalitoarekin uztartu behar da. Idazle honek hipotesi bat plantea­tzen du, alegia, Ekialdean ez bezala, non gizarte hiritartze alderako garapena egiten den, Sartaldean, larrez larreko ar­tzainen eta ehiztarien gizarte bat azal­tzen da, abel­tzain­tza eta hedaduraz­ko nekazari­tzan oinarritua. Komunitate zen­tzu bat gailen­tzen da, bai taldekako ehorz­ketatan eta bai megalitoetan, elizarik ez dutela eta beren sinesmena, idoloetara –ehorz­ketakoa, inper­tsonala eta eskematikoa– jo­tzen duen forma erlijiosoetan sustraitua dago, gizakia eta haran­tzagokoaren arteko harremanetako elementu moduan harturik.[63] Geldialdi bat egin dezagun, beraz, Baskonian megalito>aren gertakaria ingurumenaren arloan deskriba­tzeko.

Bistakoa den bezala, historiaurreko giza­kiaren ingurumenak badu zerikusirik ar­ki­tekturaren historiarekin. Gizakiak ar­kite­kturarekiko izan zuen lehenengo bul­tzada, babeslekuaren premiagatik sortua izan zen: bizi eta biziraun ahal izango zuen lekua, izadiaren indarren kontra, animalia basatien eta beste gizonengandik babesteko lekua. Babesleku hau izadian bertan topatu zuen: kobazuloak eta haiz­peko babes­lekuetan; baina, berehala bere buruargitasuna helburu horretan jarriko zuen, babes espazioak sortuz, berak fun­tsean men­dera­tzen zituen material hauekin, egur, buztin eta harriekin.

Nahiz eta kobazulo eta haiz­peko babeslekuetan bizi­tzen Epipaleolitoan eta Neolitoaren hasieran oraindik ere jarraitu, zenbait milurtekotan, euskal lurraldeko zenbait gunetan aire librerako joera nabari da jada Neolito garaian bertan. Eta naturala da delako babes eta defen­tsarako kokapenak, egitura korapila­tsuetan gara­tzen joateko joera.

Haz­kunde demografikoak eta beste gorabeherek sentiarazi zuten etxea eraikitzeko beharra –borda, etxola edo txabola–, pixkanaka, eraikun­tza sendoagoen aldera garatuko zirelarik.

“Denboraren poderioz, egiturak eta erabilitako materialak ia erabat desager­tu dira, onenean, zoruaren aztarna besterik ez delarik geratzen”.[64] Epipaleolito eta Neolito aldietan halako eraikun­tzak edo hirigin­tza modu horretan izandako guztia desagertu egin zen, materialen eta tekniken ahultasun eta hauskortasunagatik, zalan­tzarik gabe. Berri txiki ba­tzuk, Araban Santurdeko La Renke eta Morillasko Berniolloko aztarnategiek eman dituzten aztarnetatik atera ahal izan da, delako herrixka mul­tzoa Neolito aldian sortu eta Eneolitora arte iraun zuela.

Euskal gizonak K.a. II. milurtekoan ikasia zuen metalak erabiltzen eta ur­tzen. Bron­tze Aroan, K.a. 1.600. urtean, Nafarroa eta Arabako lautadako gizona hasia zen izadiaren aldiak hobeto ezagu­tzen, denborarenak, urtearenak, alegia. Nekazari bihurtu zen: erein, uzta bildu eta berriro erein egiten zuen. Euria eta ho­tza iristen zen, eta dena berriro bero eta argi­tsu izaten zen. Begiek ez zuten gosez bila­tzen ehiza, eta zerura ere begira­tzen zuten, uraren eta beroaren iturrietara. Izarrak eta ilargia bizi­tzarako fun­tsez­ko gertakari ziren, aurreikusi zitez­keen gertakarien zeinu eta balio. Bizimodua egonkor bihurtu zen. Lehengo ehiztaria sedentario bihurtu zen. Euskal Herriko alderdi ba­tzuetan Burdin Aroa baino lehenago indusketek eman diz­kigute garai horretakoak ziren kokaleku apaletan antolaturiko herrixken ezagu­tza nahikoa zeha­tzak.

Horrela, “berreraiki” ahal izan dira herrixka zeltiberiarrak, defen­tsarako egurrez­ko edo harriz­ko hesiez inguratuak eta hormaz eraikitako etxeak, egurrez­ko armazoidunak.[65] Horregatik, geroztik etorritako herriek okupa­tzearekin, aipaturiko leku horien aztarnak oso nahasian azal­tzen dira eta kronologia ziur bat erabaki­tzea zaildu egin da.

Lastra, Atxa, In­txur, Maruelaza eta aba­rretako kastroetan, nahiz Nafarroako beste ba­tzuetan, zaharrenetakoak Oro, Henaio, Barrio eta abarretan berriki buruturiko iker­ketek, espazio naturalen arabera eraiki­tzen ziren etxebizi­tza eta hiri-ereduen izaera iradoki­tzen digute, halaber, uniber­tsalki onartuak diren beste datu ba­tzuk ere. Harria, zohia, lurra eta egurra dira jada eraikun­tzako osagai nagusiak.[66]

El Torreon deritzon leku batean, Guardiatik oso gertu koka­turiko aztarnategia, oso berezia izan da garran­tzi aldetik.

An­tzinako Beroiak bizi ziren lurraldetik gertu dago kokatua, Kantauriko mendizerraren oinetan, Ebrotik oso urruti gabe. Lehen miaketak 1935ean hasi zirenetik eman zi­tzaion La Hoya izena. Ondorenean hainbat ar­keologoren eskutik iker­keta ba­tzuk burutu ziren, 1973az geroztik Armando Llanos izan zelarik alorreko lanen zuzendaria. Iker­tzaile honek zuzenduriko 18 kanpainen ondorioz, aztarnategiko hiru alderditan eta hainbat mailatan hirigune garran­tziz­ko bat aur­kitu izan da.

Indusketei esker, herrixkaren gu­txi gorabeherako antolaketa berreraiki­ ahal izan da, 4 hc-ko zabalera duen espazio baten inguruan 360 m-ko esparru hesitua.

Orduko etxebizi­tza ere berreraiki ahal izan da: solairu angeluzuzen bat, ia trapezio-formakoa, hasieran egitura guztiz egurrez­koa eta erdiguneko zutoinen gainean eu­tsitako sabaia. Zutoi­nak eusten zituzten zuloen eta harriz­ko zirien seinaleak guztiz identifikagarriak dira eta ertz askoko poligonoen gorpuz­keraz­ko egitura horien forma zehazten laguntzen dute.

Espazioaren erabilera handiena hesiaren inguruan gerta­tzen da; lehen al­dian ia erabat libre geldi­tzen ziren erdiko espazioak, gerora guztiz beteak agertzen dira.

• Lehen bete­tze hau K.a. XIV.etik XIII.era bitartean koka daiteke, etxebizi­tzen aztarnek erakusten dutenez.[67]
• Bigarren aldiko etxebizi­tza, harriz­ko zokalo gainetan al­txaturik eta egurrez­ko armaduraz estalirik izatearen ezaugarria duena dela dirudi.
• Hirugarren aldi bat dago, hau da, eraikun­tzak harriz­ko zorua duenekoa.
• Laugarren aldia, labore-nekazari­tzaren sarrera indar­tsuak eraginikoa izan zitekeena, ongi antolaturiko erretikula-formako ar­kitektura duena, erdiko espazioa zeharo okupatu eta zen­tzu estetiko nabariaz eztukatu eta margoturiko hormekin azaldu dena.

Etxebizi­tzen barruan badira, halaber, haurren ehorz­keta erritualak, gure Herrian orain­tsu arte iraun izan duen ohituraren arrastoak, etnografiaz­ko lekukotasunen arabera.

Garran­tzi berdinekoa, harrigarriz­koa ez esateagatik, 1946an Nafarroako Cortesen, Alto de la Cruzeko herrixken aur­kikun­tza eta ondorengo miaketak eta berreskura­tzeak egin dira. Agidanean zenbait kokaleku edo auzoen aztarnaz osatuak ziren mendixka artifizial honen azalera zabaleko lau alderdi gainean Blas Taracena, L.Vázquez de Parga eta O.Gil Farrés-en[68] lanak aberastasun handikoak izan dira euskal-zeltiarren habitata ezagu­tzeko.

Corteseko herrixka Bron­tze Aroaren K.a. 850 az­kenaldira, gu­txienez 500 bat urtetako aldian luzatuko zen, eta ez zituzten faltako suteak, sun­tsiketak eta berreraiki­tzeak.

Cortes herrixkak etxebizi­tzak paraleloan zituen auzoen antola­keta du. Lurrak eskain­tzen zituen osagaiez eraikiak: lastoz eta ibarreko uholde-lurrez osaturiko zohiez eta Ebroren beheko terrazatan oso ugari diren azala kendutako pinuez eusten ziren etxeak. Etxebizi­tza horiek, guk irudika di­tzakegunak baino konplexuagoak ziren; izan ere, gela nagusiaz gainera bazituzten sotoa eta jakitokia. Ostilamendu ugari aur­kitu zaien etxeak dira; bestalde, kokapenean batasun bat duten kale luzeetan eta mehelin-hormez antolatuak daude. Auzo bakoi­tza batasun bat zen, autoritate eta ohituren eskubide tinkoa iradoki­tzen duen talde-ahalegin baten adierazgarri.[69]

Baina, ar­kitektura aterpearen berez­ko behar horren irtenbide soil bat baino gehiago da. Gizakiak, fun­tsez­ko iraupen-senezko eran­tzun horren bizipenean bertan, berehala sumatuko zuen bere eskulana nabariarazi nahia, bere bizi­tzarako espazio baten mugaketa horren funtzioaren garran­tzia adierazteko: monumentua da ar­kitekturaz. Baina, herri abel­tzain eta ehiztarien artean ar­kitekturaren monumental izaera ez zen eman bere ingurunean, baizik eta erlijiozko izaera zuten ehorz­ketako eraikun­tzetan.

Milurteko ba­tzuk lehenago, Paleolitoko ehiztariak halabeharrak asko kez­katuko zituen. Biziraute soila ez zen lehentasun bakarra. Herio­tza oso gauza misterio­tsu eta izugarria zen, eta posible zen denaren amaiera ez izatea. Inspirazio misterio­tsuen mesedea irabazi beharra zegoen. Horrela, bada, iri­tsi zen hai­tzuloa bizitoki bat gehiago izatera. Santutegi izatera ere iri­tsi zen. Barruko ilunpeak gorde ziren bizi­tza eta herio­tzari buruz­ko eta haran­tzagokoari buruz­ko zeremonietarako.

Gainera, giroa gozoak gero eta sarriago bul­tzatu zituen garai hartako gizakiak kanpoan bizi­tzera. Baina, aldaketa horrek ez zuen beren bizimoduan benetako humanismoa galarazi, besteak beste, horrek bizi­tzaren eta herio­tzaren zen­tzuaz hausnar­ketak egitera bultzatuko zituen arren. Megalitismoari buruz, zenbait idazlek hitz egin izan dute izadiaz gaineko indarrei zieten begirunez zein beldurrez, eta talde eran­tzunak eragin zituen elkarte osoaren izuaz. Kontua da izadiaz gaineko izuak edo biziraupenez­ko eta bizimodu hobe baten helburuak elkarte mailan sentituak izan zirela, eta modu berean elkartearen adieraz­penak eska­tzen zituela. Horrela sortua izango zen ziur asko, gizakia bizi zeneko geografia osora hedatu zen megalitismoa. Eta megalitismoarekin batera ar­kitektura sortu zen, gaur uler­tzen dugun modukoa: espazio eta bolumena, babesleku eta monumentu den aldetik.

Urte luzez eztabaidatu izan da megalitismoaren jatorria. Duela urte ba­tzuk, Mediterraneoaren ekialdetik zetorren zabalkunde-tesiaren aldera makurtu zen iri­tzi orokorra.

Aldi moderno honetan, megalito mul­tzo handienak Europa atlantikoan aur­ki­tzen ditugunez, sartaldeko jatorria eman nahiago izaten zaie, gu­txi gorabehera, aldi berekotzat eta bertakotzat hartuz zenbait eskualdetan, erlijioa ulertzeko modu ba­tzuetatik eta aldeko zenbait baldin­tzetatik abiatuta, hala nola, hedapena demografikoa eta erreboluzio neolitikoak eraginiko ekonomia eta gizarte-baldin­tza berriak. Euskal Herriari dagokionez, megalito tipoen eta beraietan aur­kituriko ostilamenduen azter­ketek, “poligenismo edo zabalkunde neurri­tsua” esan daitekeen jarrera defendatzera jotzen dute ar­keologo ba­tzuk. Megalitiko fenomenoak –ez dezagun kultura megalitikoa esan, kultura desberdinetako esparruan emaniko gertakari bat denez– sartalde atlantikoko zenbait er­tzeko fokuetan izango zuen bere jatorria: Portugal, Bretainia, Hegoaldeko Ingalaterra, Irlanda, Danimar­ka eta Iberiar Penin­tsulan. Hain zuzen ere, Boch Gimpera, Maluker de Motes, Palol eta beste ba­tzuen ondoren, Arabar Errioxako megalitoetan Portugal aldeko eragina ikusi da.

Horren arabera, euskal megalitoen zabalkundea, arabar aldeko lurraldera hain zuzen ere, sartaldetik eta hegoaldetik etorritako herri berrien eraginez­koa izango zen.[70] Milurte asko lehenago, gizaki neandertalak bere hildakoak banaka lurpera­tzen zituen. Aldiz, Neolitoan, taldeka lurpera­tzea ohi­koa bihur­tzen hasi zen.[71] Hain zuzen ere, ar­keologoen ustez, garai horretan biztanleriaren gorakada izugarria gertatu zeneko arrastoak aur­ki­tzen dira. Banakako ehorz­keten gainetik jarriko da nekropolia.

Agian, Neolitoaren az­ken garaietan hasitako zabalkunde horrek Bron­tze Aroan zehar iraun zuen. Eta bere eraikun­tzak Burdin Aroan amaitu zirela dirudien arren, horrek ez du esan nahi gehiago erabili ez zirenik.

Hilobi egitura bat da trikuharria, zutik sarturiko harlosa, ortostatosa, eta estalki modura beste ba­tzuez osaturiko ganbera bat da eta, aldiz­ka, sarbidea ere estalitako korridore bat duena. Hilobi gela, gehienetan ekialdetik sartaldera begira egon ohi da. Euskal Herritik kanpo ez da harri­tzekoa hurbilpenez­ko errenkadan kupula fal­tsuz estalitako dolmenak aur­ki­tzea.

Lurpera­tzeak janarien eskain­tzekin –ardiak, ahun­tzak, behiak eta abarrekin– egin ohi ziren, eta tresnekin: zeramikak, landutako eta tailaturiko harriz­ko materialak, harri txiki geometrikoak, gezi muturrak, labanak, botoiak espatulak eta abar. Trikuharriak gizarte batasunaren ideia sendo bat baieztatu nahi du.

Hemen ordea, trikuharrien gertakari hau, eraikun­tza eta estetikaren ikuspuntutik interesa­tzen zaigu soilik, nahiz eta ez genukeen alderdi tekniko eta formalen behaketari besterik gabe lotu nahi, baizik eta, ahal den neurrian behin­tzat, beren esanahietan zehar abiatu, giza eta gizarte-ikuspuntutik orain milurteko ba­tzuk euskal biztanleria nolakoa zen hobeto ezagutzeko.

Trikuharri motak. Egituren, neurrien eta Euskal Herriko kokapen geografiko ugarien arabera, behartuak gaude bi trikuharri mul­tzo osa­tzera: mendietakoak eta ibarretakoak.[72]

Mendietako trikuharriak monumentu txikiak izan ohi dira, normalean lurpera­tze gu­txikoak eta ostilamendu urrikoak.

Ibarretako trikuharriak, berriz, eraikun­tza handiak dira hezurdura eta eskain­tza ugari dituztenak eta badirudi biztanleria handien guneak direla, herrixkako hilobiak bailiran. Ibarretako trikuharrietan egitura ere askoz soilagoa izan ohi da.

Trikuharrien artean hainbat eratakoak bereiz daitez­ke:

• Trikuharri luzea, angeluzuzena, bi edo gehiago ortostatoz osaturiko bi hormadunak, itxiak ala irekiak izan daitez­keenak, sarrera ixteko harlosa duten ala ez dutenaren arabera.
• Trikuharri mo­tza harriz­ko kaxa soil bat da, hiru hormaduna, harlosa bakar batean murrizturik. Itxia ala irekia izan daiteke; trikuharri poligonala da ehorz­keta gelako zorua poligonala duelako, eta ba­tzuetan biribil aldera jo­tzen du; korridoreko hilobia, ehorz­keta gela, zoru karratu, poligonal edo biribila duenera korridore batetik sar­tzen dena; eta hilobi galeriaduna, aurrekoaren an­tzekoa, baina, gela eta sarbideko korridorea berezi gabea dituena.[73]

Trikuharria babestu egin ohi zen tumulu edo mendixka artifizial batez estalirik. Ba­tzuetan tumulua eusgarri gisa, biribilean jarririko harriz inguratua izaten da, goitik behera jausi ez dadin.

Bestalde, badira ehorz­ketarik eta trikuharririk gabeko tumuluak, bere horretan monumentu­tzat jo behar direnak. Funtzioa eta berez­ko esanahia izango zuten, zalan­tzarik gabe.

Trikuharriak sarritan metatze deigarriz osaturiko estazioak izaten dira. Hori dela eta azter­ketak errazak izan dira. Hala ere, Euskal herrian katalogatuak hain ugari izanagatik –gaur egun 800[74] baino gehiago izango dira–, sistematikoki oso zati txiki bat baino ez da miatu, batez ere Araban.[75] Baina oso zaila da data zehatz bat ezar­tzea, estratigrafiarik ez delako eta mugimendu horrek aurretik ehor­tzitako hilo­tzen aztarnak erretira­tzea eskatuko lukeelako.

Antropologoen­tzat garran­tziz­koak izan dira trikuharrien azter­ketak, beraietan azaldu diren giza aztarnen iker­ketek emaniko ondorioengatik. Horrela miatu eta aztertu dira Aralar aldeko trikuharriak –hamabiren bat, gu­txi gorabehera–, Aiz­korrikoak –dozena erdiren bat–, eta Ataun-Burunda aldean beste ba­tzuk, eta Araban En­tzia mendilerroan, eta abar. Telesforo de Aran­tzadik horietatik atera zituen euskal gizonaren iker­keta antropologikoak egiteko giza aztarnak, baina, batez ere, Nafarroako beste trikuharri askotatik.

Araban aur­kitu eta miatu diren berrogeita hamar bat trikuharrien azter­keten arabera, badirudi, Maluquer de Motesen[76] hi­tzetan, Portugal sartaldeko zabalkunde megalitikotik zetorren Araba aldera trikuharrien ar­kitektura oso an­tzina iri­tsi zela; eta trikuharri-gune hauen gainean, une jakin batean beste osagai bat azaldu zela edalon­tzi ez­kila-forma berantiarreko kulturatik, dagokion gizarte aldaketarekin.

Arabako trikuharrien artean badira aipa­tzeko moduko ba­tzuk:

• Aiz­komendiko trikuharria Egilazen azaldutakoa, Euskal herrian aur­kituriko lehen historiaurreko monumentua da, ez da ez­kila-formako zeramikaren kultura baino lehenagokoa.
• Zaharragoa da Guardiako San Martingo trikuharria, batez ere, trapezio-formako gezi muturrak erabil­tzen ziren garaikoa.
• El Sotilloko trikuharria, Arabako Errioxan, bi pare ortostato dituen korridore hau 9 harlosez osaturiko ganbera batean buka­tzen da; hemen harriz­ko materialak eta zeramikak ugari azaldu ziren.
• Letonan, Kur­tzebideko trikuharria Euskal Herriko zaharrenetarikoa da.
• Arrizalan, Sorgine­txeko trikuharria.
• Kuartango aldean beste ba­tzuk.
• Bilarreko Sorginaren Txabolako (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, Juan Mª Apellanizek eta Domingo Fz. Medranok zehaztasun eta xehetasun abera­tsez azterturikoak, hilobi megalitikoen an­tzinakotasun urrutikoa baiezta­tzeko balio izan zuen, gu­txienez Neolito aldiraino atzeratuz.[77]
• Kripanen, Los Llanoseko trikuharria Arabako Errioxako trikuharrien marran ekialdeko muturrekoena da.

Nafarroan bi eratakoak eta asko dira azalduz joan diren triku­harriak: mendikoak eta lautadakoak. Mendikoen artean Baztan aldekoak aipatu behar dira.[78]

Lautadakoen artean, arreta bereziz aztertu dira Artaxonako hilobi megalitikoak: Portillo de Eneri­tzen eta Mina de Farangostea deri­tzanetan. Pasabidea duen trikuharri-mota da hau, ezaugarririk deigarri eta berez­koena, ar­kitekturaz­ko ikuspegitik, ganberako sarrerako ateak zulatuak izatea da, fun­tsean sarrerako zuloa erabat itxi nahi zela adierazi nahiko balu bezala.[79]

Ipar Euskal Herrian ere, megalitoen garaiko hilobi asko samar aur­kitu eta miatu dira, sarritan oso handiak ez diren arren. Duela urte gu­txi, azterturiko 104tatik, 68 Lapurdikoak ziren, 28 Nafarroa Beherekoak –hauen artean handienak, Gaxteenea, Bulun­tza, Xuberaxain, Armiaga–, eta 8 besterik ez Zuberoan. Gauza higikor guztiak desagertuak badira ere, azter­keten ondorioek baieztatzen dute sortaldetik sartalderako norabidea eta ehorz­keta izatea beren funtzioa.[80]

Ar­keologoei bereziki axola zaien gaia da trikuharrien kronologia zehaztea. Apur­ka-apur­ka, gertakari megalitikoaren an­tzinakotasuna onartua izan da, esan dugun bezala.

Aur­kituriko ostilamenduak, metal-aurrekoa eta ez­kila-formakoa izanik, zaharrenak Az­ken Neolitoan eta Eneolitoan koka­tzen dira. Kur­tzebideko tumulu-trikuharriko ostilamenduei C 14aren bitartez jarri ahal izan zaie data K. a. 2.945. urtean, 95 urteren aldearekin.

Lehendik aipatu ditugun Arabako trikuharriak garai berekoak izan behar dute, gu­txi gorabehera.

Beranduagokoak izan behar dute beren ostilamenduetan, ez­kila-formako edalontzien aztarnak azaldu zaiz­kien trikuharriak. Garai horretan kokatu behar­ko lirateke Sorginaren Txabola (Chabola de la Hechicera) trikuharriak, San Martingo goieneko maila, eta ia ziur Egilaz­ko Aiz­komendikoa eta Kuartangoko beste zenbait.[81] Eskualde honetako megalitoen eta beren ostilamenduen azter­ketatik Teresa Andrés Ruperezek, K.a. 3.300 eta 1.700 urte arteko trikuharrien eraikun­tzako sei aldi finka­tzen zituen.

Denboraz­ko hedaduran trikuharrien erabilera Bron­tze Aro betera artekoa izatearen arrazoia egiazta­tzen du metalez­ko gai bakan ba­tzuen eta une horretan koka­tzen diren zenbait zeramika azaldu izanak.

Dena dela, trikuharrien gertakaria erromatarren garaira arte iristen da, erabileran behin­tzat. Kristau aroaren hasieran desagertu egin zen, zeren eta erromatarren kulturak “elkarbizi­tzako alderdi guztiei eragin zien eta gizar­teko ideologiaren jarraipena moztu zuen, pixkanaka erlijio naturalista, tribuen arteko harremanak eta lurralde antolaketaren uler­mena geldituz”[82].

Horien urrutiko jatorriaren gaiari berriro helduz, gertakari megalitikoak bul­tza­tzen gaitu jende haien gaitasun tekniko eta artistikoei buruz hausnar­ketak egitera. Eskualde ba­tzuetako trikuharrietako ortostatoen barrualdeko hormetan pinturak eta grabatuak aur­kitu dira, ia beti geometrikoak eta oso gu­txitan figuratiboak; baina halako ezer ez da aur­kitu Euskal herriko monumentuetan. Hemen, jende haien gaitasun artistikoaz ari garenean, ar­kitekturaz baino ez gara ari.

Megalitoa da gure historiako lehen ar­kitektura monumentala. Arrazoi handiz ohartarazi izan da jarduera honek ehunka edo milaka lanordu sar­tzea eta hartan ematea eskatuko zuela, besteak beste, harlauzak ateratzea, garraiatzea, lan­tzea, eramatea, igo­tzea eta eraiki­tzea, baita gizabanako askoren ahalegin koordinatzea eta behar moduan gidatzea ere, lanaldi guztien plangintza egoki eta xehetasunez egiteko. Horrek guztiak ematen digu duela 5.000 urteko gizon haien gizarte hierar­kizatu eta bateratuaren ideia.

Megalitoa da espazioari buruz­ko mugarria adierazten duen lehen ar­kitektura; lehen ar­kitektura, denborari desafioa egiteaz gainera, gogor egiteko eta bere gainetik jar­tzeko sortua izan da.[83] Hain zuzen ere, megalito horien handitasun eta izaera menpera­tzailea, toki estrategikoetan nahita koka­tzea eta horretaz pen­tsatuz, Colin Renfrew-ek argudioak iradoki­tzen ditu, hala nola, trikuharriak ez zirela hildakoen toki soilak izan, baizik eta bazutela mendera­tzen zituzten espazioen gaineko jabegoaren sinbolo izaera ere; lurraldearen ikur gisako zentzua zutela, eta, halaber, “lurraren etengabeko okupa­tzearen sinbolo iraunkorrak.

Hain ospe­tsuak ziren monumentu hauen eraikuntzak, sarritan erlijioz­koa baino gizarte mailako eginkizun handiagoren bat izango zuten, elkarte bati ematen zioten izen onarengatik. Horregatik, esan daiteke bizien begirunez eraiki zituztela, hildakoen oroimenez baino gehiago.[84]

Trikuharrietako indusketetan aur­kituriko gauzen eta ikonografia tradizionaletatik aldi berean desager­tzeak aztertu ondoren, Maluquer de Motesek ondorio bat atera du, itxura guztien arabera, erlijio izaeraren galera –aldaketa, esan behar­ko li­tzatekeena. Bere ustez “ziur asko, metalgin­tza eta meha­tzetako jarduerak gehi­tzeak eraginiko talde dinamikaren ondorioz eta beste herriekiko harremanengatik, eta bestalde, Bron­tze Aro guztian iraungo zuen aldi ikonoklasta bat erakarri zuen espiritualitate handiago baten garapenagatik” izan dena.[85]

Begien bistakoa da, trikuharrien eta beren hilobi izatearen azter­ketak megalitoak ez diren beste monumentuetara eramaten gaitu, tumulu egiturakoak eta zulodun eta ziztadun hilobiak begizta­tzera, alegia.

Tumuluen azter­ketak arazo asko sor­tzen ditu, mende luzeetatik datorren nekazari­tzak goldaturiko lurrak direla-eta. Dena dela, tumuluetako ehorz­ketak arraroak izango ziren Euskal Herrian, aztarna gu­txi azaldu direla kontuan izanez gero: errausketa ba­tzuk, erretako giza aztarnak, eta zeramika eta harriz­ko ostilamendu xume ba­tzuk.

Arte historialariari ez zaizkio erakargarri tumulu eta kobazu­loetako hilobiak, gordetako ostilamendu urriak direla eta, lanabesen teknikaren aldetik baino ez dira interesgarriak.

Ehorz­keta berezi bat. Babestoki bat da an­tzinakoa izateagatik eta lurpetik ateratako giza aztarnetan aberastasun handikoa izateagatik ezagunenetako bat San Juan ante Portam Latinam toponimoaren bitartez ezagu­tzen den. J. L. Vegas Aranbururen taldeak 1985 eta 1991 bitartean buruturiko miaketaren ondorioz ikuspuntu antropologikotik ondorio ikusgarriak atera ditu.

Milaka hezur zatik, 289 per­tsonen –ar nahiz emeren– ehorzketa azaldu dute; haietako asko dira gerra borrokaldietan jasotako gezikaden ondorioz hildakoak. Aztarnategiaren iker­keta kronologiko zorrotz batek oso denboraldi mugatu baten inguruan buruturiko ehorzketa­tzat jo ditu, K.a. 3.365 eta 3.035 urte bitartekoak, gu­txi gorabeherako.

Lehen aipatu dugunez, Epipaleolito aldian, aurreko aldietakoen garapenak suma­tzen diren harriz­ko tresnak erabil­tzen jarrai­tzen da: ekarpen txikikoak dira. Aiz­kora leunduak azal­tzen dira; tresna geometriko ugari eta igitai piezak izenekoak azal­tzen dira, aleak bil­tzearekin zerikusirik dutenak, zalan­tzarik gabe. Neolitoan zeramika azal­tzen denean zenbait berrikun­tza ere ikus daiteke, behar berriei eran­tzunaz, hala nola, aleak bihitegietan pila­tzea, elikagai modu berriak, eta abar. Ondorioz, gizarte egituretan modu ekonomiko berriak agertzen dira.

Gure ikuspuntu guztiz estetikotik ez dugu ia ezer aipa­tzekorik, balio berezia duenik, epipaleolitotik gertuko oinarriz­ko harri langin­tzari buruz. Buztingin­tzaren behaketa eta azter­ketak, berriz, errazago erakar­tzen gaitu. Zilegi li­tzateke, mendeetan zehar, historiaurreko gizonak aurrera zeraman garapena buztingin­tzan argiago suma­tzen dela esatea, bai bere estetika sen­tsibilitatean eta bai arte sormenean. Esan daiteke buztinaren berez­ko biguntasuna eta zuzeneko eskulangin­tzarako erabilera errazak bultzatzen zituela jende haiek apaingarriak eta artea egitera, izatez iheskorragoak eta gogorragoak ziren beste langaien euskarriek ez bezala.

Bizi­tza praktikoan eta egunerokoan buztinez­ko on­tziak erraz egoki­tzeak adierazten du erabilera orokorra izan zela. Horregatik esan izan ohi da, ozenegi agian, “buztingin­tza dela giza adimenaren sor­kari bikainen eta emankorrenetako bat”[86].

Neolitoa. Buztingin­tzaren artea Euskal He­rri­ra Neolitoarekin iri­tsi zen. Euskal hai­tzuloetako zeramika, Neolitoko maila an­tzinakoetan aur­kiturikoa, besteak beste, eskuz egina, teknika zakarrekoa, kimikoki ez purua, arrauz­kara izateaz gain, ez da oso itxura gozokoa, bere akats eta irregulartasunengatik. Gogora di­tzagun aztarnategi ba­tzuetan aur­kituriko gaiei buruz­ko ondorioz­ko ohar ba­tzuk.

• Arenaza Iean, Neolitora igarotze aldeko harriz­ko ostilamenduen artean, zeramika leu­na aur­kitu da; arrauz­kara da, eta dekorazio kardial eta txertatuak ditu.
• Santimamiñen, ildo ebakien dekorazioa duten edalon­tzi kareztatuen zati ugari.
• Kobeaga IIan, Ispasterren ez­kila-formako edalontzia azal­tzen da jada.
• Marizulon, Urnietan, zeramikak eta norberaren apaingarritarako gauzak maila berriagoetan.
• Fuente Hoz-en, Anuzitan Neolitoko zeramika zati bakar ba­tzuetara murrizten da; dekoratu gabeak dira eta beranduago hilobi mailan azalduko direnen an­tzekoak: pasta iluneko edalon­tziak, lauak, arrauz­karak
• Ku­tzamenditik, Gasteiztik hurbil dagoen Olarizutik datoz ebakidurak dituzten zeramika zati ba­tzuk.

Ez zeramikako gauza apur horietan, ez eta (K.a. laugarren milurtekoaren az­kenekoak) harriz­ko tresnetan ere, ez da aur­ki­tzen beren egitura edo dekorazioko gehigarriengatik zen­tzu estetiko bereziren bat adieraziko duenik.[87]

Los Husosen transizioko Neolitoa K.a. 3.000. aldekotzat har­tzen den aztarnategian, Bilar herrian, Kantabriako mendilerroaren hegoaldeko isurialdean kokaturikoan, 1965 eta 69 bitartean Apellanizek miaturikoan, harri langin­tzaz eginiko xafla eta harraskagailu askoz gainera, zeramika ugari azaldu da, leuna, arrauz­kara. Baina, horretan azal­tzen da, jada, oinarriz­ko dekorazio bat, marra horizontalez egini­ko ebakidurak, triangeluak eta tresna zula­tzaileen grabatuak.

Garai horretatik aurrera, zeramikan, modu desberdinetan eginiko aldaskak dituen apainketa bat zabalduko da, hau da, apartean modelatu eta edalontziak erabilgarriagoak izan daitezen gainean itsa­tsita, profilaren aldaketa bat eragingo dutenak. Horren guztiaren eransgarri dira gainazalen apainketa askotarikoak, behatz muturrez, azazkalez eta espatula-er­tzez gauzatuak, guztiak Euskal Herrian zabalduz eta mende askotako erabilerari eu­tsiz.

Eneolitoaren az­ken aldean eta Bron­tze aldiaren hasieran alda­tzen eta zailtzen hasten dira zeramikaren profilak. Alda­tzen hasten dira eta askotarikoak izaten zeramikaren profilak; nabarmenak dira, besteak beste ko­no-enbor egiturakoak eta karena gorenean duten beste ba­tzuk, Euskal Herriko uren banalerroaren goi-lautada aldean kokaturiko kobazulo-bizitegi askotako ezaugarria den siluetak.

Ez­kila-formako zeramika. Metal garaietako trikuharri aztarnategiek ez­kila-formako zeramikaren lekuko ba­tzuk eman dituzte, kultura horren gainerako esparruetan bezala, iparral­deko nahiz hegoaldeko eraginez apainduak, orrazeen apaingarriak, ildo ondadunak, sigi-sagak, ttanttoz beteriko triangeluak, hatz-markak eta abar.

Euskal Herrian badira zeramikaren garapena etenik gabe jarraitu ahalko litzatekeen aztarnategi ba­tzuk, Az­ken Neolitotik hasi eta erromanizaziora bitartean.

Santimamiñeko taldean horrelako ezer aur­ki­tzen ez den arren, Los Husosko kobazuloetan baditugu, arestian esan dugun bezala, apaindu gabeko zeramika zati ba­tzuetan Neolitoko aztarna ba­tzuk. Baditugu, halaber, hasi Eneolitoko zenbait faseetako ereduetatik –pastilla bidez apaindutako zeramika arrauz­karak eta profil ireki zein itxiak dituztenak, nahiz karenatu ba­tzuetatik eta Metalen hasierakoak diren ez­kila-formako edalon­tzietara bitartean–, eta ondorengo eredu ba­tzuk ere, esaterako, orraze apainketa berrikun­tzadunak; eta horrela Burdin Aro eta erromanizaziora arte.

Talde berekoa den beste leku bat, zeramikaren garapen tekniko eta artistikoa ondo samarretik jarraitu dezakeguna da La Hoya herrixka.

Herrixkaren kokapeneko lehen aldian K.a. XIV. mende inguruan, ebakiduraz­ko edergarriak eta on­tzien gainetan zenbait kasutan azal­tzen diren gainazal kordoidunak dituzten zeramikak daude.

Kokapenaren bigarren aldian, ebakidura finez­ko teknikak, gero moz­keta apainketak, ildaskak, tonu gorri edo barbotina zuriz margotuak ikusten dira; baita beha­tzez, az­kazalez edo kordoiez eginiko grabatuak ere.

Burdina II aldian, kultur aurrerapen nabariaren eragineko nekazari­tzan oinarrituriko ekonomiaren garaian, manganesoz pintaturiko laranja koloreko edergarriak eta gehienak abiadura lerromakurra duten apaingarri geometrikoak dituen tornu­ko zeramika heda­tzen da. Hauen ondoan badira eskuz eginiko beste ba­tzuk, pasta bel­tze­koak, ebakidura, moz­keta eta inprima­tzeak dituztenak.

Egituraren arabera, era askotakoak dira, erabilera arrunteko mahaiko on­tzi zeramiketatik hasi, katilu, edalontzi, txarro, kantinplora eta abar, eta erabilera berezikoak, kopak, onilak eta abar. Moz­ketaz apaindutako kaxa hankadun bi­txiak eta biltegira­tzeko pieza handiak “batez ere, aleak gorde­tzekoak”.[88]

Hiru milurteko iraungo duen eta herrian erromatarrek ekarritako beste eredu ba­tzuk sartu arteko on­tzigin­tza horretako estetikaren eta sormenaren sentiberatasuna pixkanakako garapena aipa­tzen ezin gelditu gaitez­keenez, saiatuko gara mul­tzo handi horretatik, eskulangilea artista bihurtu zeneko ibilbidea iraka­tsiko digun zenbait artelanen behaketa eta iker­keta nabarmen­tzen.

Santimamiñeko taldea deritzon horretatik datorren adibideren bat jar­tzeko, gure arreta merezi du Pagobakoi­tzako ez­kila-formako edalon­tziak, Gipuz­koan, Aiz­korriko Urbia zelaiko trikuharriren ostilamenduan aur­kiturikoa da; on­tziaren inguru guztian ebaki paraleloak dituen apainduria xume eta fun­tsez­koa duena –egun San Telmo Museoan dago.

Apainketa ugariagoak eta konposaketa zen­tzu bizi eta nabarmenagoa dutenak dira Arabako Ar­keologia Museoan gaur egun gorde­tzen diren edalontzi ba­tzuk.

El Sotillotik datorren ez­kila-formako katilua zoragarria irudi­tzen zaigu, eta bereziki dotorea izan behar zuen bere inguruko jokoen balioa areagotzen zion eta irudi geometrikoz tarteka ebakiduretan zuen pasta zuria galdu aurretik; az­kenean, profil soil baten xarma gorde­tzen du, erritoaren distirarena an­tzo.

Ez­kila-formako profil irekikoa da Sorginaren Txabolatik ateratako edalontzi txikia, erretikulazko inguruketak, puntuak, marrak eta erronbo-guneak txandaka dituela, sabelalde osoa estalirik.

La Hoyako on­tzigin­tzako bilduma joritik, arte historialariaren begirada, haren forma eta profil ugaritasunak erakar­tzen du eta, ugaritasun horretatik aukeraketa bat egin behar izanez gero, bikaintasunaren isla az­pimarratuko genituz­ke lau hanka gaineko zeramikaz­ko kaxa ospe­tsuak. Mende ba­tzuk beranduago, gogora ekarriko digute euskal etxe tradizionaletan erabilgarri eta apain­garri ziren ku­txa haien ebaketa, paraleloko moz­keta-zerrenden kontrastean, puntu, marra, singi-sangaz eta triangeluez apainduriko kaxa horiek edertasuna.

Neolito garaiko zeramiken apainketa urri eta landugabeak arte historialariaren arreta ez badu zirika­tzen ere, gauza bera ezin esan daiteke edergarritarako objektuez, sarritan nabariena apaingarri izatea bera baita, bakarra ez bada ere, erabileraren ondoan garran­tzi handiz datorrena.

Hormetakoak diogu eta ez hai­tzetakoak, aipatuko ditugun pintura eta grabatu apurrak kobazuloetan aur­ki­tzen direlako; badira haiz­peen babesean, aire librean eta berriki miatu ditugun horma eta bizitokietan ere, Nafarroako Cortesen gerta­tzen den bezala.

Ordenamendu formal eta estilistiko bati jarraituz, oraingoz badaez­padaz­koa besterik ez dena, eztabaidagarria eta izan daitekeenaren alorrera eramaten gaituen kronologia arazoa utzi eta, has gaitezen estilizazioak izenez aipa­tzen di­tugun aztarnak aur­kitu izan diren lekuak izenda­tzetik.

Jokano herriko Lacozmonteko Solacuevan, 1961ean J.M Barandiaran bere lehen probak egiten hasi zen, gerora indusketa zenbait kanpaina A. Llanosekin burutu bazituen ere. Delako kobazulo horretan zaz­pi maila ere izendatu dira, Bron­tze Arotik hasi eta erromanizaziora bitartean doan denbora luzeari dagokionak, alegia.

Az­ken Bron­tze alditik erabili zen kobazulo bat da, baina, K.a. 700etik K.o. 300era bitartekoa izan daitekeen aldian bertan behera utzia izan zen. Kanpotik nekez ikus daiteke eta malkar harkaiz­tsu batean kokatua den kobazulo hau, Apellanizen ustez, beste kultura bateko kastroetako biztanleengandik gorde­tzeko babeslekua izan daiteke.

Litekeena da, kobazulo hau bizitoki ez izatea, eta giza errau­tsik aur­kitu ez badute ere, erritoz­koak izan daitez­keen su-arrastoak agertu dira. Kobazuloa erlijio ospakizunetarako erabilia izan zitekeen, eta zen­tzu honetan ulertu behar­ko lirateke hormatik askatuta gaur egun blokeetan ikus daitekeen edergarriak. Grabatu apur ba­tzuk badaude, baina, pinturak dira gehien azal­tzen direnak.

Kobazuloaren egitura, galeria luze eta ia zuzen baten modukoa da, altuera bikoitz batean kokaturiko aretoa duena. Areto handi honetan daude giza adieraz­penak. Estilizazio oso nabarmen bat erakusten duten pinturak dira, hain nabarmenak izan ere, non, ez ginatekeen batere harrituko norbaitek benetako eskematizazio gisa izendatuko balitu. Nolanahi ere, Solacuevako irudi bati buruz ere ezin daiteke errealismoaz hitz egin –Llanos eta Maluquer de Motesek egiten duten moduan–, hitz honi arte historialariek ematen dioten esanahi arrunta eman nahi izanez gero.

Irudiak marraztu zireneko harri-blokeen kokalekuari dagokien ordenamendurik badenik ez dakigunez, ez du axola zein ordenatan deskriba­tzen ditugun.

Solacuevan giza irudiak ehiztarien ala gerrarien itxuran azal­tzen dira. Horietako ba­tzuk desagertu egin dira. Hobekien gorde dena eta estilizazioa dela esan daitekeena, marra soil ba­tzuen bidez marraztua dagoen ehiztaria ala gerraria da: arrauz­kara batek burua deskriba­tzen du; handik gorpu­tza adierazi nahi duen zutikako marra bat irteten da, eta horretatik beste marra ba­tzuk irteten dira gorputz-adarrak adierazteko. Beste ezaugarri bat badu irudi honek, buru arrauz­karari gainjar­tzen zaion motots moduko bat. Beso eta zangoen tartea erdibi­tzen duen zehar­kako marra batek aldenik alde pasa­tzen du gorpu­tza, armaturiko gizon bat dela iradoki nahiez, zeren eta marra horren muturretan ar­kua eta gezia daude marraztuak.

Badira oso an­tzeko estilizaziokoak diren beste irudi ba­tzuk eta bi ala hiruko taldeak –eta inoiz ez gehiago– osatu nahi balira bezala azal­tzen direnak. Gaur egun denak haurren marraz­kitzat hartuko genituz­ke, estilizazio horrek eran­tzungo balie, ez ezintasun tekniko bati, baizik eta, gerra edo ehizarako eszena baten mugimenduak biziago­tzeko ahaleginari.

Solacuevako marraz­kien estilizazioa areagotu egiten da areto handiaren aurreko galerian marraztuak diren eszenetan. Mugarik gabeko punturantz biltzen diren marra eta trazu sailak dira, eta erdian animaliak diruditen irudi eskematiko ba­tzuk ager­tzen dira; horien gainean zentimetro gu­txira giza irudi eskematiko bat ikus daiteke. Armando Llanosek eman du irudi hauen interpretazio posiblea irudi­tzen zaiguna. Marrak elkar­tzen diren tokian, erdigunean, konposaketaren behe eskuinaldeko ertz baterantz korrika doazen animalia ba­tzuk daude, loberak izeneko ehizarako tranpak direla pen­tsarazten digu, Ar­kamo eta Gibijoko lurralde hauetan halakoak erabiltzen baitziren duela gu­txira arte.[90]

Dena dela, gaur­ egungo arteak hain berez­koa duen intuizio baten eran­tzuna dirudien estilo honen jarioak, faktore plastiko soilen bitartez adieraziriko hiz­kerak, eragozten digu haurren marrazkien antzera begira­tzea Solacuevako artisten pintura.

Hai­tzulo beraren beste puntu ba­tzuetan ikus daitezke, eskematizazioaren garapenagatik, apaingarri interesgarriak: ba­tzuk geometria soilera ekarriak; angelu-erlazioa duten puntu eta marrak, ia beti dinamismoa eta mugimendua iradokitzen dutenak, gaur egungo gizakiontzat interpretatzen ezinez­koak.

Alto de la Cruz-en Corteseko aztarnategian azaldu ziren marrazturiko lehen irudi estilizatuak, 1950ean. Herrixkako etxebizi­tzen horma bakarretik gera­tzen zen hartan azaldu ziren K.a. 650 eta 550 urte arteko kronologia duten irudiak.

Eskematizazio geometriko zorro­tzak dira. Marra zuzen eta triangelu alderako joera nabari zaie. Ez-figuratiboak diren apaingarri geometriko marraz­koen ondoan, garbi igar daiteke giza irudi bat, bi triangelu soilez osaturikoa. Ia esan daiteke XX. mendeko arte abstraktu geometrikoaren ereilea dela, 2.500 urtetarako distan­tzian, Burdin Aroko jende haien urrutiko kimuak.

Armando Llanos ez zen ausartu Cortesko eta Solacuevako gizakiari buruz­ko pinturen kronologia Az­ken Bron­tze aldira baino atzerago eramaten; hain justu, aldi horretako zeramiken an­tza aur­kitu zielako, eta hildakoen gurtzan erabiliak zirenak direla dio.

Apellaniz hain beranduko kronologiarekin[91] ez dago ados, Llanosen tipologia bera ere ez du onargarria ikusten, garapen-iriz­pidea erasten bazaio, kobazulo-santutegi bateko –Solacuevako– pinturak, Levanteko artearekin zerikusi handiagoa dutenak, eta aire libreko –Nafarroako, Cortesko– herri baten arteko desberdintasunak argudiatuz. Bestalde, ez dago pintura hauek Burdin Arokoak direla ziurta dezakeen aur­kikun­tza estatigrafi­korik. Hala ere, bat dator A. Llano­sekin hildakoen gurtzan erabiliak direla esatean.[92]

Ezin uka daiteke arrazoirik badela, batez ere, Levanteko artearekin pareka­tzeko Solacuevako pinturak –eta ez hain­beste, Cortesekoak–, biek eskematizaziorako duten joaera eta mugimendua iradoki­tzeko irrika dela-eta. Haatik, euskal pinturetan, beste espiritu bat onartu behar­ko li­tzateke, bilakaera horrekin batera. Hasteko, Levanten, giza irudiaren pinturak hain dira ugariak, non alde handia dagoen euskal lurrean duen adieraz­pen apurrarekin.

Levanteko pinturak, oso ugariak izateaz gain, beharbada goiztiarragoak dira, Kalkolitoan azal­tzen diren bezala azal­tzen baitira Neolitoan ere. Estilistikoki Levanteko artean estilizazioa ahulagoa da eta pintura errealistez ezin hitz egin badaiteke ere, bai esan daiteke nolabaiteko espresionismoa lor­tzen duela, azaldutako gaia oso adieraz­korra izatera iristen baita. Mugimenduaren eta giza taldearen artea da. Badirudi gizonak animaliak baino garran­tzi handiagoa duela. Hain zuzen ere, gizona talde-bizi­tzan ikus daiteke. Per­tsonaiek elkarbizi­tzako zereginetan esku har­tzen dute: zeremonietan, ehizan, borrokan. Levanteko ertilariari irrika bizia sor­tzen dio orain ekin­tzak eta mugimenduak, gizakia eta animaliaren gorputz egituraren silueta oroiterazleak baino askoz gehiago. Franko-kantauriar artistak, berriz, irudia normalki eskema geometriko batera mugatzen du.

Erabakitako estilizazio eta eskematizazio arteko zatiketa ez da erosoa, ez da egokia gerta­tzen, zenbait margolan tipologia horren barruan sailkatu behar denean. Hori gerta­tzen da, adibidez, Araba hegoaldeko lurraldean, Urizaharrako Yurdinasko babespean aur­kitu direnekin.

Bi margolanez ari ga­tzaiz­kizue, emakume bat eta abelgorri baten burua dira, bi margoren konbinaketaz, gorriaren eta marroiaren, teknikaz eginak dira eta tinta lauaz.

Emakume irudia aurrez ikusten da, puntadun er­tzaz buka­tzen duen kanpai-formako gonaz jan­tzia, udare itxurakoa du burua eta buruz behera jarria dago, Y moduan besoak dituela. Irudiak 28 x 15 cm neur­tzen du.

Abelgorriaren burua saiheska dago eta iparrera begira. 21 x 15 cm neur­tzen du. Litekeena da animaliaren zati bat besterik ez izatea; izan ere, horman zenbait zati urratuak baitaude.

Iruñeko sakanean, Etxauri herrian, ustekabean Harginaren Hai­tza deri­tzan tokian, margo okre gorriz margoturiko hiru irudi­txo aur­kitu ziren:[93]

• lauoineko bat, nahiko eskematiko eran marrazturik duela ingurunea, oso isats mo­tza eta muturretik hasi eta isats-muturrera 6,5 cm neur­tzen duena, ahun­tza izan daiteke;
• ahuntz bat oso garbi adierazten duen beste irudi bat, tinta lauaz margotua eta 8 bat cm neur­tzen du eta ez dago osorik, atzealde guztia falta bai­tzaio;
• eta giza irudiko gorputza, silueta trake­tsekoa eta osatu gabea gainera, zangoen behealdea eta besoak falta bai­tzaiz­kio; hau ere tinta lauaz margotua dago eta 13 cm baino gehiago du garaieran.

Beste adierazgarri ba­tzuenak izan litez­keen beste zati bakan ba­tzuk ere badaude, zaindu gabeak. Pintura hauek hego-ekialdera begira­tzen duen haiz­peko babesleku batean aur­ki­tzen dira, eta ez daude sarbide errazean, lurretik 10 m goragoko leku batean.

Etxauriko pinturek ere badute kronologiaren arazoa. I. Santistebanen 1968ko lehen azalpen batean Levantekoaren moduko erreferen­tzia bat iradoki­tzen zuen, hipotesi soil baten modura. Baina, nahiko nabarmena den eskematizazio alderako joerak eta mugimenduzko eszenarik ezak, hipotesi hori ez du osorik ziurta­tzen. Bere garran­tzia ,bestalde, beste baldin­tza berezi batetik dator: bere kokapena. Lehendabizi aztertu zituzten ar­keologoek adierazi zuten bezala Etxaurin irudi horien azalpenak garran­tzi berezia du, delako ebiden­tzia hauek ezezagunak ziren eskualde horretan zabalagotu egiten duelako labar-arte eskematikoen adieraz­penak dauden kokapen-gunea”.[94]

Gorengo mailako eskematizazioak dira Zuia herrian, Zarate herritik gertu, Gorbeia mendiaren hegoaldean kokaturiko Lazaldai hilobi-hai­tzuloan azal­tzen diren irudi eta pintatuak. Sarreratik 62 m-tara, erdiko galerian eta berau bitan bana­tzen deneko hiru galerietako batean daude. Margo bel­tzez horman margotuak, oso ulermen gai­tza duten zenbait lerro- eta puntu-zerrenda azal­tzen da. Maila berean aur­kituriko osagaiengatik margolan hauei Burdin Aroko data izan dezakete,[95] baina erromaniza­ziora arte ere atzeratu daitez­ke.

Gibijo mendilerroaren Ekialdeko hegian, Ardagoya herritik gu­txi gorabehera 2 km-tara dago Liziti hai­tzuloa, areto moduko zabalera batean buka­tzen den galeria luze bakar bat du, luzeran neurria 135 m-tara iristen delarik. Hai­tzuloaren bukaera aldera, ez­ker eta eskuin margoturik, bakan diren marra soil ba­tzuk ikusten dira.

Horren an­tzeko zenbait aur­ki­tzen dugu Arabako Atauri inguruan, Los Moros edo Peña Rasgada hai­tzuloa izeneko zulo batean. Luzeran 15 m baino ez dituen kobazulo­txo batean sarturik, luzeran 50 m dituen kobazulo batera iristen da, hezur eta zeramika aztarnaz aparte, irudirik gabeko bel­tzez margoturiko man­txa ba­tzuk aur­kitu dira; beste kobazulo­txoetan azalduz doazen beste marra eta ttanttoen an­tzekoak dira.

Pen­tsatu izan da, geometria hu­tsez­ko irudi hauek, kobazulo hauen ehorz­keta izaerarekin zerikusirik izango dutela eta ondorioz litekeena dela Bron­tze Aroan kokatu behar izatea, eta Corteskoa bezala, beste zenbait Burdin Aroan agian, erromanizaziotik oso hurbil. Mundu honi dagoz­kienak dira Nafarroako Basaurakoa eta Uriogañakoa, Lapurdiko Sarako Faardiko Harria hai­tzuloak.

Az­pimarratu ditugun pintura hauek guztiak “Husos taldekoak” deri­tzan aztarnategikoak dira. “Santimamiñe taldekoak” esaten diogunetik eredu bat bederen gogoratu dezakegu.

Biz­kaian, Berriatua udalerrian dagoen Goikolau hai­tzuloa galeria estu eta motz bat da. J. M Barandiaranek bizitoki eta ehorz­keta aztarnak aur­kitu zituen bertan. Hormetan, berak Goi-Paleolitoko­tzat jo zituen grabatu ba­tzuk aur­kitu zituen, eta, bere ustez, osatu gabeko animalia eskematizazioak ezagutu zi­tzakeen. Grabaturik aur­kitu zituen, halaber, argitu ezinez­ko zeinu ba­tzuk, trazu solteak ziren, bakanak edo guru­tzatuak, Burdin Arokoak ziruditenak. Zenbait iker­tzailek ez du uste halako forma ugaritasuna baiezta daitekeenik, beraz, ezta halako kronologia tarterik ere; ai­tzitik, halakoen ustez Az­ken Bron­tze aldiari dagoz­kio.[96]

Arte abstraktuari buruz­ko ala abstraktu alderako joerakoari buruz­ko kapitulu hau buka­tzeko, gure ustez, inbentarioak irabaztekotan eta agian an­tzinakoa delako, merezi duela aipa­tzea orain berriki Biz­kaiko Oroz­kon Urra­txa III hai­tzuloan aur­kituriko har­koskor margotua.

Errekarri bat da, luzean 82 mm, zabaleran 39 mm eta lodieran 22 mm dituena. Gainazaletako batean, ziur asko burdin oxidoaz eginiko koloregai gorriaz zehar­kako hamaika marra paralelo margotu ziren. Marrak, etenak diren ttantto gorri txikiz osatuak dirudite –delako itxura hau nahita egina dela ulertu behar da, ez margo eror­tze soil baten antzera. Har­koskorraren iz­kinetan eta az­pialdeko alderdian ere tanto txiki ba­tzuk ikusten dira, marratan baino bakanagoak. Marraz­ki mota hauek sarritan ematen dira Fran­tzia aldeko har­koskor margotuetan, baina, harri gaineko zehar­kako marren paralelismo hau Penin­tsulan ezezaguna da.

An­tzeko errotarriei eta kobazulo berean aur­kituriko hezur aztarnei C14 bitartez eman zaien dataren arabera, badirudi Urra­txako errotarriari Kantauri aldeko Azil aldiko data eman behar­ko li­tzaiokeela.[97] Data honek eta Urra­txako errotarriaren zehar­kako marren fun­tsak, Mesolitikoko plaketen eta hezurren arazoa birplanteatuko liguke, hauen gainean ere zehar­kako marra paraleloak aur­ki­tzen baitira eta ar­keologoek ezin argitu izan dute nahita eginiko zeinu artifizialak ala azala gal­tzeak eraginiko marra soilak diren.

Paleolito osteko aldi horietako hai­tzetako pintura ia guztien ezaugarri komun gisa honako hauek aipatu dira: kobazulo barrunbetan azal­tzen dira eta gehienetan sarreratik urruti samar, gainera; gorriz ala bel­tzez margotuak Yurdinasetan baino ez daude; harri­tzar handien er­tzetan margotuak daude; denak neurri txikikoak dira; eta ar­keologia emarietan leku emankor direnetan aur­kitu dira.

Baieztapen hau egin ondoren, Euskal Herriko pintura eta grabatuen behaketa eta azter­ketak bi galdera eginarazten ditu historialariaren buruan: kronologia eta esanahia.

Kronologiari buruz, batek sartaldeko arte historiaren prozedura ezagu­tzen duela-eta, senak bul­tzaturik joaten utziz­ gero, estilizaziotik abstraktu alderako, pixkanakako eskematizazioan zehar batetik bestera ondorioz etengabe pasa­tzearen prin­tzipio orokorra, agerikotzat onartuko li­tzateke, 1954.an Camon Aznarrek proposa­tzen zuen modura; eta horren arabera, onartuko luke nolabaiteko kronologia bat A. Llanosek 1966an egin zuen moduan, honela aur­kez daitekeena: erdi naturalismo oso estilizatua nabarmen­tzen zaien pinturak, Az­ken Bron­tze aldian sar daitez­ke; eskematikoak eta beste nahasturiko konposaketa dutenak, Burdin Aroan kokatuko lirateke, eta gu­txi-asko geometrizatu abstraktuak Az­kan Burdin Aroan, eta Erromanizazioan bertan ere sartu behar­ko lirateke. Baina, gauzak ez dira hain samurrak, lehen genioen bezala, zenbait lekutan zeinu abstraktuak eskematizazioak baino zaharragoak direla egiazta­tzen baita.

Pintura hauen esanahiari buruz, ehorz­ketei loturik azal­tzeak pen­tsarazi du nekrologiaz­ko izaera adierazi nahi dutela.[98] Nolanahi ere, ez da erraza haraindiko zen­tzuaren ideiatik kanpo gera­tzea. Eta honi gagoz­kiolarik oso interesgarria da, eta arreta nahiz iker­keta merezi dutela irudi­tzen zaigu, A. Llanosen oharrak; C.G. Jung-en pen­tsamendua gogoraraziz, hark arte barnerakoia, matriar­kal aldeko gizarte batekin eta nekazari­tzako ekonomia garbi batekin lo­tzen ditu, bi ezaugarri hauek Euskal Herrian milurtekoetako tradizioan ezagutu izan baitira.[99] Bestalde, dena dela ere egiten den interpretazio horren norabidea geografikoa, Paleolito osteko aldi abstraktu alderako arteari ematen zaion balio barnekoi eta espiritualak eduki dezake azalpen bat ikuspuntu diakroniko batetik, historiaurreko artearen –eta zehaz­ki aldi historikoetako artearen– gorabeheretan paralelotasun bat ezagu­tzen badugu.

Arte historialariak, eta kristau artearenak are gehiago, froga dezala, arte sinboliko, eskematiko eta abstrakzio joerako batez ordez­ka­tzeko, zenbait alditan arte naturalistatik urrun­tze edo bertan behera uzte bat eman den guztietan, bizi­tzaren ikuspegi guztiz haraindiko batek behartuta sentitu diren per­tsona edo talde sozial batetik etorri dela halako indar berri­tzailea. Kristautasunaren kasuan, froga daiteke espiritualitatearen neurriz kanpoko heterodoxia eta Eliza paleokristau guztiz espiritual eta mistiko baten mirak, irudiak bazter­tzera eraman izan duela beti.

Arrazoi osoarekin, beraz, pen­tsa daiteke an­tzinako historiaurreko aldi haietan ere, pintura sinbolo horiek eta hain errealismo gu­txiko artearen eskema horiek “per­tsonen egoera espiritualari barru barrutik loturiko kon­tzeptu eta sen­tsazioak argi­tzeko sortu zirela, eta, ez, ukitu daitez­keen gertaera materialak isla­tzeko”[100]; honek ez du eragozten zenbait egoeratan, historian beste ba­tzuetan gertatu den moduan, beste helburu pragmatiko ba­tzuk ere eginkizun horri eranstea, hala nola, apainketa eta edergarritakoak soilik. Hau da Nafarroako Cortesen etxebizi­tzatako pinturetan ikus daitekeena.

Bestalde, Metal Aroetako abstraktu joerako pintura horien atzean, errealitate espiritualei eta haraindikoei irekitako talde sen­tsibilitate bat taupaka ari zela suma­tzeak ez du ezer askorik esan nahi arte historialari baten­tzat. Jakin nahiko genuke, sen­tsibilitate hori zein ideologia edukitan gauza­tzen zen, historiaurreko gizakiaren biho­tza eta eskua dardararazten zuela dirudien haraindikoaren sentipenak zein sinesmen zeha­tzetan har­tzen zituen profil dogmatikoak. Eta horretaz, oraingoz guregana etorri diren marraz­ki eta pinturak zenbat eta ez-figuratikoagoak izan, orduan eta handiagoa da gure ezjakintasuna.

Abauntz hai­tzuloko[101] indusketetan kanporaturiko emarien artean daude an­tzinakoenak. Han aur­kitu dira harrizko eta bron­tzez­ko apaingarri ugari: hobi sakoneko lurpera­tzeari loturiko 20 hezurrez­ko espatula –horietako zor­tzi, osorik eta bikain gorde direnak–; hezurrez­ko 16 pun­tzoi eta apaingarritako zin­tzilikario modura erabilitako zenbait objektu, basurde-letagin landu ba­tzuk, suharriz­ko 17 gezi mutur; harri, hezur edo maskor gainean zulaturiko 28 objektu eta kontaezin ahalako haina disko-formako aleak.

Sail honen barruan lepoko baten an­tzeko koilarea nabarmen­tzen da, basurde letagin izugarri batean egina, kanpoaldeko diametroa ia 15 cm-koa duena.

Nafarroako mugetatik irten gabe, baina Abaun­tzetik oso urruti –eta denboran ere gureganantz salto handi bat eginez–, jada aipatua dugun Alto de la Cruz herrixkan, Nafarroako Cortes deri­tzanean, metalez­ko material ugari aur­kitu dugu: fibulak, gerriko-belarriak, ar­kuak, besokoak, lepokoak, botoiak eta abar. Mul­tzo hau K.a. VIII. mende az­kenaldi eta VI. erdialdean kokatu behar da.[102]

Material horietatik gauzarik adieraz­korrenak direlako aipa di­tzagun euskal lurraldeetan oso arruntak ez diren malguki bikoi­tza duten fibulak.

Nafarroa erdialdeko aztarnategietatik atera ahal izan diren eta gaur egun Iruñean, Nafarroako Museoan, erakusgai diren apaingarriak ere ugari dira. Metal gaineko apainketak ez dira ugari izaten. Ziur asko zeltiberiar herriren batek fibula eta beste metalez­ko gauzen gainetan eginikoak, Nafarroako, Balterran eta Torraza deritzon beste leku batean aur­kitu direnen antzekoak, garran­tzi handikoak dira. Mul­tzo horretatik, aipa dezagun bereziki bron­tzez­ko diadema bat, Maluquer de Motesen ustez, Ebro sakaneko Burdin Aroko bi­txitegiko ale bakar­tzat hartzen dena. Irregular­ki mozturiko zinta bat da, gainaldea ponpatua eta er­tzetara mehetua. Hallstatiko aldian egin ohi zen moduan, mailukadaz sakaturiko biribil-sailez apaindurik. Zentrokide diren biribilez osaturiko zor­tzi botoi­ko hiru lerrokadek osa­tzen dute piezaren alderdi zabala eta diametro handiagoa duten beste ba­tzuk koka­tzen dira er­tzetan, konposa­tzeka bikain bat sortuz. Teknikari begiratuz K.a. 450 eta 400. urte aldeko data eman zaio.

Neolitotik hasi eta erromanizaziora arteko ar­keologiako materialetan oso abera­tsa den Ebroren ibarreko protohistoriako herrixkarik aipagarriena den Nafarroako Vienako La Custodian aur­kituriko gerriko-belarriak garran­tzi handi­koak dira. Aztarnategi horretatik 16 gerriko-belarri atera ziren: bi zelta erakoak eta 14 iberiar erakoak, ia denak zatikiak. Filigranaz­ko lan fin eta abera­tsa duten bron­tzez­ko piezak dira, eta denak ere apaingarri guztiz geometrikoak dira, lerromakur eta kiribil ugariekin. Badira pieza lauak, baina beste ba­tzuk trazu bikaineko ebakiak dituzte –trokelatuak ala sakatuak– eta beren metala galdua duten urrez ala zilarrez damaskinatuak. Estetikoki edertasun handia izango zuten bai lerrozuzen eta lerromakurren konbinazioen erritmoagatik nahiz apaingarritarako osagai bertikal eta etzandakoen kontrasteagatik.[103]

Ebro ibaian gora joanaz, arabar Errioxan sar­tzen bagara, denboran berriro ere urrutiratuz, Guardia inguruan aur­kituko dugu gune bat, La Hechicera, Los Husos, San Martin eta abarretako trikuharrietan eta haiz­peko babesetako aztarnategi ugarietan abera­tsa dena.

Eskuratu den ostilamenduari buruz, berriz, ehorz­ketetan azaldu ohi dena bezalakoa ez dela baieztatu da. Eskuratu den guztia Az­ken Neolito aldiari dagokiona dela esan daiteke. Ostilamenduen lautatik hiru osa­tzen duten zeramika apurrak, gezi muturrak eta suharriz­ko zenbait gauza alde batera utzita, esan dezagun norberaren apainketarako ez diren objektuen artean nahiko ugariak eta deigarriak diren 9 basurde letaginez­ko sail bat azal­tzen dela, horietariko asko oso handiak eta zor­tzi binaka daudenak, gargantila moduko apaingarri bat osatuz. Zulaturiko bi letagin zati eta beste espatula itxurako bat ere badaude.[104]

Arabako Zuia ibarraren hegoaldean, Gorbeia eta Badaia mendilerroaren artean bada Urrez­ko Hai­tzak izeneko gain batean 1918. urtean aur­kituriko aztarnategi bat, gerora zenbait kanpainatan miatu zena. Lan horiek egin ostean, argi azaldu zen Az­ken Bron­tze aldiko, K.a. VIII. mendeko jendeen eta gero Burdin Aroko herrixka baten kokalekua izan zela. Hainbat sailetan eta I.go Budin aldiko maila desberdinetatik eta beren bizitokietatik hainbat materialez eginiko ehun baino apaingarri gehiago atera dira; nabarienak bron­tzez­koak dira, askoz gainera.

Bron­tzez­koak dira orra­tzak, fibulak eta bere malgukiak, fibulaz­ko orra­tzak, kasket erdiesferikoen zatiak, eskumuturreko osoak ala zatiak, eraztun itxurako fibulak, lepokoen aleak, xaflak, haga­txoak, botoi erdiesferikoak, eta abar.

Burdinaz­koak ere badira eraztun itxurako fibulak, eskumuturreko oso zahar­kitua, malguki zatiren bat eta abar. Badira, halaber, beira-pastaz­ko eraztun bat eta urrez­ko beste bat –kanpotik ekarria, zalan­tzarik gabe– kiribil salomonikoz okerturiko haga­txoaz osaturikoa, guru­tzaturik daudenak, bere bi muturretan izan ezik, eta bola zapalduz bukatuak.

Arabako lautadan, Gasteiztik 14 km-ra, Dulan­tzi herrian ezaguna da aspalditik Henayoko Gaztelua deri­tzan eremua. Hemen bertan 1969tik hainbat indusketa-saio egin izan da. Kokaleku an­tzinakoenak, oinplano biribil edo lerromakurreko bizitokien aztarnak –Urrez­ko Hai­tzean bezala– badirudi K.a. 750 eta 670 urte bitartekoak direla.

Aztarnategi horretatik atera dira, halaber, bron­tzez­ko objektu ba­tzuk: eraztun itxurako fibula orra­tzak, fibula eta gerriko-krisketa baten zatiak, erdiesferiko grapak, eraztun itxurako piezak, haga­txo zatiak, gauza zulodun biribil txikiak. Burdinaz­koetan, aldiz, eskumuturrekoren bat bada.

Barrio herritik gertuko Berbeiako kastroan, Arabako alderik sartaldekoenean eginiko indusketak erromanizatu gabeko hainbat kokapen mailatako herrixka baten aztarnak eman zituen, eta zeramika ugariez gainera, bron­tzez­ko eta hezurrez­ko apaingarri ba­tzuk bildu ziren. Usteen arabera, iparreko goi-lautadako herrien kultura berekoak dira.

Hai­tzetako pinturak direla eta aipa­tzen dugun Jokanoko Lakozmonteko Solacueva aztarnategiak material ugari eskaini du, erabilgarriak zein apaingarriako: maila sakonetatik, Erdi Bron­tze aldiari dagokionetik errekuperatu dira igitai-piezak, gezi-muturrak, lauki-ebaketako pun­tzoiak edo burdin ziriak eta apaindutako zeramikak.

Maila berriagoetakoak baina, beharbada Bron­tze Ertaineko aldi berekoak, hiru eskumuturreko –urrez­koa, zilarrez­koa eta zilarrez­ko aleazioz­koa–, apaindutako gezi-muturrak eta hezurrez­ko diskoak.

Zarateko Lazaldaiko kobazuloak ere, halakoxe garran­tzi bat baduapaingarritako gauzen ikuspuntutik.

Garran­tziz­ko beste aur­kikun­tza ba­tzuk, apaingarritako objektuetan Hoyosko zenbait gordelekutan eta arabar lurraldeetan barreiaturik dauden Bron­tze eta Burdin aroko aztarnategietan eman dira, besteak beste, Gasteiztik oso gertuko Ku­tzemendi-Olarizu herrixkaren kokalekuetan. Han, 1950az geroztik eginiko miaketen emaitzak dira bron­tze, burdin eta hezurrez­ko apaingarriak.

Arabako lu­rretan zehar, Bron­tze eta Burdin aztarnategietan tresna apaingarrien bila ibiltzeak geldialdi luzeago bat eska­tzen digu bi tokitan: La Hoyan eta Landa­txon.

Landa­txokoak, Gardelegi herritik gertuko hondarleku batean, ar­keologoek Los Hoyosko biltegia esaten diotenetik datozen objektuetan bi sail eskuratu dira, garran­tziz­ko ba­tzuk antikuario bati erosiz eta besteak indusketen bidez lortuz; gaur egun denak Arabako Ar­keologia Museoan ikus daitez­ke. Hilerri batekoak zirela uste izaten da eta zeramika eta metalen arteko halako desberdintasunak kronologiaz­ko alde izugarria erakusten dute eta horren ondorioz esan daiteke alor hau luzez erabilitakoa izan zela.

Erositako gauzen artean, biribilean mozturiko orratz bat, apaindutako burua eta etenak dituena, botoiena deritzon fibula oso bat, hau etenaz apaindutako xafla da; eraztun itxurako fibula hispaniarra, “erramu hosto” deritzon motatakoa, orra­tza galdu duena; eta etendako zenbait belarri.

Sail horretan az­pimarratu behar dira bi pieza nabarmen: oso dotore apaindutako biribil errematez bukatzen den oineko fibula bat, luzeran 8,5 cm eta altueran 4,6 cm dituena. Deigarria da oso fibula ba­tzen duen zenbait zatiren apaingarritako ebakien oparotasuna, eta erdigune bereko marra jokoen arte konposaketaren zen­tzu harrigarriak, inguruko marraz­kiekin kontraste direnak.

Miresmena sor­tzen duen beste objektu bat, hamabi hor­tzeko apain-orraze bat da, bat galdu baitu; ia 10 cm-ko luzera eta 6 cm-ko altura ditu eta zubi tankeran buka­tzen da, eskuan erraz erabil­tzeko, behealdearekin eder­ki lotzen delarik dena gorputz batean bilduta. Baina, diseinuagatik miresmena sor­tzen duen pieza hau beranduagoko aldi batean txertatu behar da, erromanizazioak eraginiko beste batean, hain justu.

La Hoyako aztarnategiko zeramikak

Lehen aipaturiko La Hoya herrixka horretako indusketetatik hainbat kultur alditako aztarnak atera dira, Bron­tze Ertainetik hasi eta Az­ken Burdin aldera artekoak, K.a. XIV. mendetik II.era bitartekoak, zeltiberiarren arrastoekin.[105] Bata bestearen gainean hiru kulturen arrastoak aur­ki daitez­keen leku baten garran­tzia du, beraz: bertakoa, indoeuroparra eta zeltiberiarra.

Herrixkaren egituraren iker­ketatik, kokapeneko hainbat alditan nabarian azaldutako kultur diferentzietatik –suteak, sun­tsiketak eta berreraikuntzak eraginikoak– honako alor hauei buruzko ezagu­tza nagusiak igarri dira: gizarte, ekonomia eta errituetan. Horiez gain, bertako biztanleen ezaugarri etniko eta kulturalekin, gainerako herrietako jendearekiko harremanak –orain hemen ikusiko ez ditugunak. Arestian esana dugu lau alditatik pasa zela herrixkako bizi­tza, milurteko batean gorabehera handiak nozituz; eta bilakaera hori jarraitu daitekeela zeramikaz­ko tresnen ugaritasunean eta eraikun­tzako tekniken garapenean.

Eta aur­kitu diren apaingarritako materialen artean, harritu egiten du herrixka honetan agerikoa den burdin metalgin­tzarako ahalmenak. Edergarritarako eta norberaren erabilerako gauzen zenbatekoa –fibulak, eskumuturrekoak, zin­tzilikarioak, lepokoak eta abar luze bat– oso handia da, sarritan zatiak azal­tzen dira eta gehienak bron­tzez­koa dira; dozenaren bat burdinaz­koak eta beira-pastaz­ko eta hezurrez­koak beste ba­tzuk.

Beren egitura bi­txiengatik bron­tzez­ko giza irudiz­ko zin­tzilikario ba­tzuk nagusitzen dira, eta idolo­txoen nolabaiteko an­tza dutenez, hauxe izan daiteke erabilera soilaren edo norberaren apaingarri izatearena baino zen­tzu sakonagoa eman behar izaelako arrazoia.

Gure objektuen zerrendak osoagoa izan nahiko balu, luzeagoa izan behar­ko luke eta bere baitan hartu esaterako, Guardiako San Martinekoa, Katadianoko Ipar Gurpidekoa, arabar trikuharrien ekarpenak eta Letonako Kur­tzebideko tumulua; horiez gain, Urbasa, Aralar eta beste mendizerratako nafar trikuharri askotan aur­kituriko lepokoen aleak eta harri-kristalak, edo lan­tza bihurturiko metal muturrak eta Erronkariko Sakuloko trikuharriko basurde letagin handian eginiko zin­tzilikarioa, eta abar. Ezin ahaztuko dugu ezta Aralarko Abal­tzisketan Ausokoi trikuharriko kiribilean eginiko bi bueltako urrez­ko eraztun sonatua.

Edergarritako tresnerien kapitulu honetan, Bron­tze Aroko eta Burdin Aroko gizonaren sormenaren zen­tzu estetikoa ageri den honetan, gogo bera senti­tzen dugu, delako gauza horiek zer adierazi nahi zuten jakitekoa. Benetako artelanik ez da berezko egituraren balioaz gain beste balio eran­tsi hori ez duenik, adieraz­pen gaitasuna erakusten duten eta, begiez osa­tzen den hiz­kera, egin eta 25 edo 30 mende beranduago gure­tzat zezel nahasi bat besterik ez bada ere, zalan­tzarik gabe, nekazari, abel­tzain eta ehiztari talde haien­tzat adieraz­pen modu joria dena. Bere erara, zer mezu idazten saia­tzen zen eskulangile hura zinka eta eztainuaren nahasketa haien gainean bere burdin ziria sartuz grekak, adarrak eta bihurguneak marraztean? Zertan zuen burua etzandako eseak fibula eta zin­tzilikarioen burdin beroaren gainean bere trokela zanpa­tzen zuenean?

Araban[106] aldi horretako objektu apaingarriei buruz Patricia Caprilek buruturiko iker­keta bikainean nabaria da euskal-zelta deritzon artearen hainbat xafla gainetan azal­tzen diren gai edergarrien artean sinbologia astral eta emankorrari buruzko gaiak aur­ki­tzen direla. Gai hauek, egiaz beren urrutiko jatorria Ilgora Emankorrean dute eta Mediterraneoan zehar iri­tsi ziren Europara: zir­kulu zentrokideak, kiribila, lau alde berdineko guru­tzea, izarra eta gurpila. Orra­tzen erdian azal­tzen diren gaiak dira.

Emankortasun sinboloa jakina denez, ofidioen eta landareen sinboloetan aur­ki­tzen dugu ez­kutaturik. Badira kiribil edo biribilez apainduriko orra­tzak, baita ongi adierazitako benetako sugeak ere, bere buru, isats eta guzti. Badira, halaber, eguz­ki sinbologiarekin lotu daitez­keen beste ba­tzuk, biribil tantodunak, ebakiz­ko zir­kulu txikiak eta abar. Agian ezin aldera daitez­ke, berebiziko xumetasunagatik, era bereko beste hegoaldekoekin, baina ikusten da ideia bera adierazi nahi dela.

Sugearen gaia beste objektuetan azalduko zaigu berriro. Eskumuturrekoen artean badira animalia horren adieraz­penaren zenbait adibide; objektu beraren egitura, sarritan “suge” forma esanez deskriba­tzen dugu horretarako egokia delako. Gehienetan, narrasti horren trazuak, buruarenak besterik ez dira izaten, La Hoyako eskumuturrekoaren mutur bat da eta beste muturra falta zaiolarik, orain ez duen isa­tsa irudikatuz osa dezakegu.[107]

Doroñon, Trebiñuren sartaldeko lurraldeetan, beste ale bat ikus daiteke. Burdin kulturaren segidan, suge gorputz biribildu formako besoko bat aur­ki­tzen dugu, erliebez adierazia, ongi zehazturiko burua eta isa­tsarekin.

Sugea, emakumearen emankortasunarekin loturik dagoen animalia da. Adiera txarrak ere bazituen, bizi­tzaren hasera eta bukaerari buruz­ko guztiari zegoz­kionak, alegia. Horregatik, aldi berean, bizi­tzaren eta herio­tzaren sinboloa den animalia izanik, an­tzinako herrien­tzat lurraren indarra, nekazari giroko sinesmen zaharrean, edozein bizidun jaio eta hazarazten zuen lurraren emankortasun kasik magikoa sinboliza­tzen zuen.

Bron­tze eta Burdin Aroetako Pirinio eskualdeko apaingarrien mul­tzo honetan, bertako kulturaren berez­ko ezaugarriak bereiz ote litez­ke? Suma ote daiteke halakoxe eraginen bat izan zuela Euskal Herrian gerora etorriko zen bertako arte tradizionalean? Ar­keologiako iker­keten eremua korapiloz ilun­tzen du, gure herrian behin eta berriz ­izandako immigrazioak erago­tziz, beregana­tze kulturala izan zena eta haserako jatorriz­ko sor­kun­tza ulertu behar­ko li­tzatekeena bereiztea.

Zenbait egituren euskal tradizioa. Historiaurreko hilarrietan ikusten diren egituren arabera –lauburua, esbastika, marra­txoak, biho­tza, sei iz­pietako erroseta, helize-formako errosetak, eta abar– eta zelten artearekin duen loturan ikusi izan da hain zuzen ere, berez­ko egituraren gaineko geometriza­zioak berak bereizten duela gure herriko artea. Hasiera batean ezin hitz egin zitekeen euskal artearen izaera jakin batez. Baina, Bron­tze Arotik gaur arteraino milurteko leialtasun hau, euskaldunak kanposantuetako hilarri biribilak lan­tzeko eta bere mahaiak, ku­txak, eta eguneroko al­tzariak taila­tzeko apaingarri modu horri eu­tsi diola ikustean, batek ezin dezake ideia hau alde batera utzi: dekorazio-modu abstraktu horretan aurkitu zuen euskal arimak bere irudimen sormenerako irteerarik naturalena eta beharrez­koena.

Axtrokiko ontziak, katiluak edo kaskoak

Hain justu, inolako estratigrafiako testuingurutik kanpo eta ustekabean eginiko aur­kikun­tzak –Eskoria­tzan, Axtrokiko urrez­ko bi katilu bikainek–, alde batetik, beren tipologian data jakin bat adierazten badute, bestetik, bertako emai­tzetatik urrutikoak direla pentsatu behar da. Ziur asko, Germanian landuak, beren jatorri gertukoena, 26 km-tara dagoen eta alderdi hartako guztiko zelata-postu eta salerosketa-leku izango zen Urrez­ko Hai­tzetako Gotorlekua izan zela pentsatu izan da.

Aldenik aldeko zerrendaz apainduak eta Europa erdialdeko lehen Burdin Aroko edalontzietan aur­ki­tzen diren an­tzeko motibo zanpaturiko hauek, bistan da, handik ekarritakoak dira. Biak dituzte an­tzeko neurriak: 205 eta 210 mm-ko diametroa, urre nahi­ko garbiko xaflatan landutakoak dira, moldura lauak txandakatuz, gai nagusiak errosetak izanik, aldenik alderako zerrendaz apainduriko erliebeak dituzte, sasi-zanpaketa teknika bidez landuak. Erlijioz­ko eskain­tzak zirela eta Axtrokin dagoen hai­tzaren oinetan gorde zirela uste izaten da.

Hiru dimen­tsioetako arte honek Paleolito osteko aldi horietan egitura xumeak har­tzen ditu, neurri txikikoak, hezurrez­koak –ardi edo ahuntz baten tibia, normalean– espatulak[108] deri­tzatenak, eta sarritan horiexek izan dira modu bat berean antropomorfo irudiz landuak eta apainduak, Neolito aldiko kultur eskualde oso ugarietan.

Nahiz eta 60ko hamarkadan aur­kituak izan, Euskal Herriko isurialde mediterraneoko zenbait trikuharri eta igarobideetako hilobietan, espatula hauen zatien egoerak eta urritasunak ez zuten iker­keta arreta­tsu eta zehatz bat buru­tzen lagundu, harik eta urte ba­tzuk beranduago, zatiak ugariagoak izatera iri­tsi ziren arte.

Lehendabizi tibiaren goiko epifisis distal deri­tzanari dagokion gorpuz­kia ikus daiteke espatulan, normalean urradura bat eginaz edonolako gorputz zatia ezagu­tzeko arrastoa galarazi zaiona. Az­pitik, erdiko zatiari edo hezurraren diafisiari dagokionak jarrai­tzen du eta ia beti ildo horizontal zabal eta sakonez apainduak izaten dira; eta az­kenik, behealdeko hirugarren zatia, erdi biribileko sakonera landu zaiolako izan ohi da, eta tresnaren kirten mutur moduan bukatua. Plastikotasun aldaera hau, neurri txikiko hezurretan landu dena, ardi ala ahuntz hezurretan egina asko interesa­tzen zaio, zalan­tzarik gabe, historialariari, gizadiaren lehen urteetako eskultura gaitasuna aurreratuz eta garatuz joan zeneko lehen aztarnen bila dabilenari.

Husosko taldeko trikuharrietan. Bistan daramaten edo adierazten dituzten giza irudiengatik idolo-espatulak izena merezi izan duten objektu horien eredu ba­tzuk euskal herriko aztarnategi ba­tzuetan aur­kitu izan dira. Geldiune bat egin dezagun horietako ba­tzuk deskribatzeko.

Lehenengoa, Araban, Katadiano Ipar Gurpideko trikuharrian aur­kitu zen beste zeramika, gezi mutur eta abarren aztarnen ondoan. Jatorriz­ko tibiatik zati ba­tzuk geratu dira; hain zuzen ere, urraduraz oso leundutako epifisi bat eta gainerako beste espatulen apaingarritako ikur geometrikoen tailarik gabekoa.

Jose Migel Barandiaranek eta F. Fz. Medranok miaturiko Guardiako San Martingo hilobi korridoredunean eskuratu ahal izan dira zenbait idolo-espatula.

Haietako batean, oso leundua dagoen epifisi haietako baten az­pian, apaingarri bi­txi bat ikus daiteke erdialdean; erliebean bi biribil paralelo koskorrekin hasia da, emakume bularrak izan daitez­keenak agian, eta zehar­kako ildo zabal eta sakonez eginiko ildaska apaingarriez jarrai­tzen duena; az­kenean, erdi biribil egiturako hondoaz bukatuko duena.

Bigarren ale batek aurrekoaren ezaugarri bertsuak agertzen ditu; goiko bi zatiak bereizten dituen haustura bat du; erdialdeak, berriz, hainbat irudi geometrikoren ildaskaz­ko apainketak gorde­ ditu: zehar­kako ildoa, marra zatikia, marra zuzeneko ar­ku irudiak. An­tzeko egiturako beste bi espatula zati ere aur­kitu dira.

Kur­tzebideko tumulu-trikuharriak, Letonan, ostilamendu ugari eskaini zuen. Nabarmen­tzekoak dira osorik epifisi aldea eta diafisiaren hasiera besterik agertzen ez duten espatula biren zatiak; bien artean eraztun moduko gorputz segmentatu bat dute.

Los Llanoseko hilobi korridoredunean, J. L. Vegasen zuzendari­tzapean 1985-87 arteko urteetako miaketetan ostilamendu ugari azaldu zen Neolitoko emarietan, baina baita modernoagoetan ere. Aretoan azaldutako aur­kikun­tzen artean nabaria da ia osorik dagoen idolo-espatula bat, bi muturrak falta bazaiz­kio ere. Ildaskatako apainketak badu kirtenaren erdi distalean kokaturiko segmentaturiko irudi bat.[109]

Chabola de la Hechicerako hilobi korridoredunean ar­keologiako material ugari aur­kitu zen; errausturiko eta ebakidura sakonez apaindutako hezur zati txiki honek soilik gogorarazi diezaguke idolo-espatula mota hori.

Aur­kituriko ale hauek denak, “Husosko taldea” izenez ezagutzen den alderdi geografikoan aurkituak dira.

Santimamiñe taldeko Praalatako trikuharrian. Baina, J. M Barandiaranek 1917. urtean, Gipuz­koako Ataun-Idiazabalen aur­kituriko Praalatako trikuharri bakunean 1992an berriro indusketak eginiko Eneolitoko ingurune batean, oso gaiz­ki zainduan, errausturiko bi hezur zati azaldu ziren, biak dira hemen aipa­tzen ari garenen artean koka­tzeko modukoak. Ardi edo ahun­tzen baten tibiaren diafisi zatiak dira, eta ezagu­tzen ditugun idolo-espatulen oso an­tzekoak, apaingarri gisa zehar­kako ebakidurekin.

Euskal herriko idolo-espatulen iker­keta osatuago bat egin duen J. Antonio Mujika ar­keologoak hemen deskribaturiko ereduak Iberiar Penin­tsula sartaldeko beste paraleloekin eta ekialdeko Grezia eta Siriakoekin alderatu ditu, eta harrigarria gerta­tu da ia langai bera, lan­tze teknika bera dutela eta egituretan bat datozela ziurta­tzea, “apainduria xumeagoa duten idolo-espatulekin eta zehazki Gurpidekoekin duten an­tzekotasuna nabaria baita”.[110]

Iker­tzaileak berak erabilkortasunaren galdera kanporatu du iradokitako zenbait uste azalduz: idolo­txoa, orratz-on­tzia, orra­tza, erritoz­ko koilara..., pieza hauetako ba­tzuk okrez zikinduak ageri direnez, pen­tsa­tzekoa da okrea barreia­tzeko edo sustan­tzi hori lan­tzeko erabil­tzen zituztela. Beraz, beharbada ehorz­ketekin zerikusia baduten espatula hauek litekeena da hildakoak okrez hau­tsezta­tzeko edo gan­tzu­tzeko praktikan ere erabil­tzea. Ondorioa da, pieza hauen biltegia lurpera­tze guztietan ematen dela, eta, batez ere herrixkako gizabanako jakinekin duela zerikusia. Bestalde, erritoz­ko izaera ere ziurtatu egiten dela dirudi, ale ba­tzuk trikuharrietako hileta munduari loturik azal­tzen baitira, “herio­tzaren jainkosaren” emetasun adieraz­penekin.

Bere kronologiaren arazoa ere oso korapila­tsua da. Bistakoa dirudi idolo-espatulak trikuharrietako kulturarekin zerikusirik bdutela; trikuharrien Neolitoko adin bera eman behar izatea, ordea, beste gauza bat litzateke.

Apellaniz irakasleak 1982an Kur­tzebideko trikuharriaren testuinguru ar­keologikoari jaramon eginez nolabaiteko datak proposatu zituen, trikuharri horretako idolo-espatulei K.a. 2.495 urte inguruko data emanaz, aldi berean iradoki­tzen zuen, oro har, objektu horiek, lagun zituzten ostilamenduengatik, Eneolitoko aldian kokatu behar­ko liratekeela. Gaur egun, beren testuingurua ezagu­tzen lagun­tzen duten beste ale batzuez gainera, beren kronologia testuinguru megalitikoan koka­tzen lagun­tzen duten data zeha­tzak eskuratzean, ziurtatu dira delako datak, mugapen ba­tzuekin betiere, delako estatua­txoei dagokien kronologia lapsusa zer­txobait zabalagotu behar­ko li­tzaiekeela pen­tsatuz. Denboraz urrutikoenak agian, San Martingo idoloak lirateke, beste iberiar ale ba­tzuekin batera. Beranduagoko beste aldi batekoa litzateke Los Llanosko geometrikoen eta idolo-espatulen sorta, IV. milurtekoaren az­kenaldiko data dutelarik, lehen proposaturiko datak Kur­tzebideeko trikuharriaren­tzat gorde eta beste ale ba­tzuk, Praalatakoa esaterako, III. milurtekoaren bigarren erdialdera arte atzeratuz.

Dena dela, duela 20 urte Apellanizek egiten zuen aipamenak zutik dirau, eta Euskal Herriaren arte historia urra­tsez urrats jarraitu nahi duenaren­tzat garran­tzi berezia luke: “honen ondorioa da, Neolito garaiari buruz­ko arte iri­tziak bazterrera utzi behar ditugula datu gabeziagatik. Baina honek, aldi berean interpretapen erraza ez duen hu­tsunea uzten du”.[111]

Eneolitokoa eta harriz­ko eta hezurrez­ko objektuen alorra alde batera utzi eta Metalen Aroan sartuz, arte balioa duten objektu plastikoen gure bilaketak, aurrez deskribaturiko apaingarriak, bi dimen­tsioen alorrekoak alegia, gaindi­tzen dituzten beste tresna ba­tzuetan geratu behar­ko luke. Apaingarritako arte piezen sorta hartatik askatu behar direla diruditen zenbait objektuk, esan daiteke, marra soileko trazu eta apaingarrietatik arte jarduera askatu, eta beste zen­tzu estetiko berri bat –hiru dimen­tsioetako plastikotasun argiarena– erakusten duen eskultura soltea sor­tzen edo birsor­tzen ari dela.

Adibidez, La Hoyaren antzeko aztarnategi bereziren batetik eskuraturiko ondasunen barruan hau nabarmentzen da. Arte historialariaren begiradak ezin du giza irudia duten zin­tzilikarioetan gelditu gabe pasa.

• Bata, lehen miaketetan jada eskuraturikoa da eta ia geometrizatuak dituen lau gorputz zati zehazten dituena –burua, bularra, enborra eta soin-adarrak–: modu zakar eta eskematikoan aurpegiko arrastoak mar­katuak dituen buru bat; laukia eta besorik gabeko bular enborra, apaingarritako ebakiak bere hiru alderdietan; gerri estu bat eta beheko soin-adarren ordez, buruz beherako hiruki-formako zakil bat.
• Badago beste giza irudi bat oraindik ere eskematizatuago bat. “Odolki zin­tzilikario” izenez ezagutzen den sailari dagokio: pieza bakarreko bron­tze urtuz­koa da, bere buru eskematizatua zulaturiko eraztuna da, eusten duen uztai-katea kakoan sar­tzeko zeregina duena.
• Hirugarren giza irudi batek, hau ere pieza bakar batean urtua, lehenengoak bezala, lau alderdi bereizi ditu: buruak badirudi motots batez koroaturiko kasket batez estalia dagoela; ebakidurez mar­katuriko enbor eta soin-adarrak angelu zuzenean tolesten dira, bular aurrean elkartu eta bi zulo zabal osa­tzeko; zangoak, gerritik hasita gonaz estaliak daude eta gero irekiak; eta az­kenik kono egiturako oinarri bat lau erreten, ahur eta zentrokidek osatua eta zabalduz doazenak, irudi osoaren oinarria osa­tzen dutelarik horrela.
• Laugarren giza irudi batek kasko modura badu gandor bi­txi bat zaldi buru baten irudia duena.

Jorge Oteiza, euskal eskulturagile ospe­tsu eta garaikideak, euskal identitateari buruz egin dituen hausnar­ketetan euskal harrespilei eman dien garran­tzi handia dela eta, besterik gabe, geldialdi bat egin behar dugu, kristau aroaren aurreko milurtekoari dagokion egitura horretan.

Herri-espedizionarioen etorrerarekin, zeltak izango ziren ziur asko, kultur mota hau sartu zen Pirinioetako eskualde zati handi batean, iparraldeko zelaietan batez ere. Adieraz­penetako bat izan zen harlosaz­ eginiko biribila; euskal lurraldean sarritan harrespil edo bara­tza izenez ezagutzen bada ere, normalean cromlech izen zeltaz ezagu­tzen da.

Pirinioetakor harrespilak Ariège lurraldeetatik hasi eta Nafarroa eta Gipuz­koako mugako az­ken lurretarai­no zabalduak daude.[112] Zelten kulturaren egitura bat da, Jose Migel Barandiaranen ustez, Bohemian eta Bavieran sortua da, eta Britainiar Uharteetara iri­tsi zen, aztarna erraldoiak utziz, esaterako, 396 m-ko diametroa duen Aveburyko santutegi biribila edo Stonehenge-koa, bere handitasun eta arkitekturako kalitatez hobekien gorde dena.[113] Harrespila, Sui­tza eta Italia iparraldetik igarota, zabalduko zen Pirinioetako eskualdeetan.

Gure eskualdean zutik sarturiko harlosaz eraturiko zir­kulua da harrespila, diametroz 4 m-tik eta 10 m-ra neurtu ohi duen barruti bat mugatuz. Erdian, gorpuen arrau­tsak gorde­tzen diren harriz­ko ku­txa bat egon ohi da, ideia erlijioso berrien agerpena adieraziz. Euskal harrespila, ba­tzuetan tumulu edo trikuharri batez inguratua egon ohi da.

Gure Herrian Pirinioetatik hasi eta Lei­tzaran ibarrera arte heda­tzen da, salbuespen bezala, Biz­kaiko sartaldean berriro azal­tzeko. J.M Barandiaranek 1948an, Ariègetik hasi eta Gipuz­koako Berastegira arteko lurralde piriniotarrean 24 harrespila-leku zenba­tzen eta deskriba­tzen zituen labur-labur.[114] Luis Peña Basurtok, 1960an Gipuz­koan bertan 107 harrespila konta­tzen zituen. Vegas Aranburuk 1988an argitaraturiko azter­ketan 143 harrespila zenba­tzen eta deskriba­tzen zituen (6 Araban, 3 Biz­kaian, 28 Gipuz­koan, 51 Nafarroan eta 55 Ipar Euskal Herrian). Gaur egun esan daiteke, Euskal herrian banatuta 400 harrespila baino gehiago ezagu­tzen ditugula. Ziur­tzat eman daiteke hilobi monumentu egitura hauek alderdi horietako ar­tzain-kulturaren ezaugarri direla eta Bron­tze Aroko zenbait gauza jaso­tzen badute ere, gure Herrian K.a. 1.000 eta 650 urteen artean kokatu litez­keela.[115]

Protohistoriako monumentu mota hauen azter­keta bikain bat Jesus Altunak Oiar­tzungo Oianlekuko harrespiletan eginikoa da. Diametro desberdinetako bi zir­kulu uki­tzaileen eraikun­tza bat da. Harrespilen aztarnategian ugari azaldu da: zeramikak, harraskagailuak, har­txabal puskak, bron­tzez­ko gauzaren bat, errausturiko hezurrak, eta abar. Horrek guztiak erakusten du errausketa ez zela harrespilean bertan gerta­tzen. Litekeena da “Oteizak[116] nahi bezala, monumentuak ehorz­ketaz bestelako eta inolako zerikusirik ez zuen eginkizuna izatea, baina hau guztiz mer­kea da. Are gehiago, Oteizak bere hipotesirako, harrespilen barrutik ezer ez atera­tzea eska­tzen du. Hara, bada, hona hemen kontrakoaren froga nabariak”.[117]

Harrespila eta tumuluak ugariak dira Pirinioez bestaldeko euskal lurraldeetan. Beraietan azaldutako materialen miaketa eta azter­keta-lanak, Jacques Blot eta beste zenbait ar­keologok zuzendurikoak, “Bulletin du Musée Basque”eko zenbait aletan eta “MUNIBE” aldiz­karian argitara­tzen dira eta horietan azal­tzen denez Iparraldeko harrespilak neurri txikikoak dira. Euskal herriko hegoaldekoetan bezala, miaturiko ia erdiak, diametroz bataz beste 5 eta 7 m-koak dira, eta harrien zenbatekoa berriz, 5 eta 12 bitartekoa. Datari dagokionez berriz, C 14ko azter­ketak K.a. 1.000 eta 600 artekoa eman du.

Aztarnategien azter­ketak baieztatu egiten du eta gu­txi gorabera, bat dator hegoaldeko Euskal Herriko harrespiletan nabarmen­tzen denarekin: harrespilen egitura ez da alda­tzen fun­tsean mendeetan zehar geografia-esparruz; herriaren sortalde aldera koka­tzen da; Burdin Aroko ar­tzainen kultura isla­tzen du, “hala ere, Bron­tze Aroko zenbait tradizio gorde­tzen duelarik; beste ondorio hau ere atera daiteke, burdinaren erabilera ekarri zuen, eta agian zelta zen sarraldi uholdearekin baduela zerikusia harrespiletan ager­tzen den errausketak”.[118]

Harrespilaren kontu honetan oraindik ez da erabat argitu beroien sorburua eta jatorria. Bere sorburua non jarri behar da, Europa erdialdean, Bretainia fran­tziarrean ala Pirinioetako eskualdean bertan? Eskualde honetan, hain zuzen ere, azal­tzen da gehien­tsuena, non badirudien ar­tzainen larrez larreko ibilerarekin lotu behar dela, harrespilak hemen azal­tzen baititu ezaugarri berdin eta zeha­tzenak. Izan ere, ezaugarri hauek J. Bloti, euskal artearen historialarioi egoki dator­kigun ohar bat iradoki­ diote: “xehetasunaren bilaketaren bitartez, buru­tzerakoan izaniko arreta erakustean, kontzeptuak az­keneraino agor­tzean eta hildakoenganako erlijio eran­tzukizunarekiko arreta nabarmenaren bitartez erakusten digute errausketa erritoen konplexutasuna. Honek guztiak ez al du bada, pen­tsamendu “modernoa” osa­tzen eta Protohistoriako ar­tzaina, bi­txia bada ere, guregandik oso gertuan zegoela adierazten?”.[119]

Harrespila eta trikuharri guneetan begira­tzea garran­tziz­koa da; izan ere, “Burdin Aro garaian gure Herriren sortaldeko mendialdetan bizi zirenek errausketa bidez lurpera­tzeko harrespila eta tumuluen eredua hartu bazuten, sartalde aldekoek berriz, trikuharrietan hobira­tzen jarraitu zuten eta Burdinaren kulturari sarbide guztiak erago­tzizale azaldu ziren”.[120]

Euskal Herriko harrespilen gaiari orraz­keta egiterakoan Vegas Aranburuk aholku hau ematen du, alegia, geografia hedaduraren mugak, berak “arabar ekarpena” deri­tzon hegoaldekoak batez ere, ez zehazteko zorroztasun handiegiz.[121]

Harrespila hauei loturik, eskualde berean badira beste harri bakar edo menhirrak, Iruinarri, Samsonarri eta abar deri­tzatenak eta garai berekoak direnak, ustez.

Lehendik beharbada, trikuharrien aroan eta berauen aro arteko aldia mar­katu zuten maila txikiko iruinarriak izan ziren, zeren eta, Guardian San Martingo trikuharriari buruz aur­kikun­tza egin zutenek beste hiru hilarriren berri atera zuten, altueraz 75 bat cm-koak eta an­tzina tente egonak zirenak, ia elkarren ondoan hegotik iparrera lerroan jarriak trikuharrian hobiraturiko an­tzinakoenen betiko loa zain­tzen zeudenak. Jose Migel Barandiarani bururatu zi­tzaion, han lurperaturiko hildakoen zain­tzarako jainkotasunak adierazi nahiko zituztela.[122]

Iruinarria, Neolitoko kulturan oso monumentu arrunt motakoa izan zen. Agian, lurrean sartuta, alor irekia erakusteko jaso ziren, elkar bizi­tza zibilizatua gogorarazteko indarrarekin, zuhaitz artifizialak bailiran.

Erlijioz­ko esanahia ere ziurra da. Zerura aldera jasoak izaten ziren handik jainko­ahalmenak erakarri nahiez. Biblian irakur­tzen duguna da: “Jakob egunsentian jaiki zen, eta buruko­tzat jarria zuen harria hartu eta oroitarri bezala jaso zuen olioa gainean isuriz . Eta leku hari Betel...eman zion izen, gero promes hau egin zuen Jakobek: Jainkoa nirekin badut eta bide honetan babesten banau ... eta bizirik eta osasun­tsu itzul­tzen banaiz, orduan Jauna izango dut neure Jainko eta oroitarri gisa eraiki dudan harri hau Jainkoaren etxe izango da” (Has. 28, 18-22).

Deskriba­tzen aritu garen Az­ken Burdin Aroaren edo euskal-zeltiberiar lanak buru­tzen ari izan ziren jendeengan erromanizazioa deritzon gertakaria azalduko da orain, Euskal Herriko lurralde lau eta hegoaldekoetan sakona eta mendialdean arina izango dena.