Pablo Neruda

Pablo Neruda edo jaiotzez Ricardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto (Parral, Maule, 1904ko uztailaren 12a- Santiago, 1973ko irailaren 23a) txiletar olerkaria izan zen, XX. mendean gaztelaniaz idatzi zutenen artean onenetarikoa. Ezizena Jan Neruda txekiar idazlearen omenez hartu zuen. Politikan ere parte hartu zuen eta errepublikako senadore izan zen, Alderdi Komunistako Komite Zentraleko kide. 1971n, Literaturako Nobel Saria irabazi zuen.

Pablo Neruda

ambassador of Chile to France (en) Itzuli

1971 - 1972
Txileko senataria

1945eko martxoaren 4a - 1948ko iraila
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakRicardo Eliécer Neftalí Reyes Basoalto
JaiotzaParral, 1904ko uztailaren 12a
Herrialdea Txile
Lehen hizkuntzagaztelania
HeriotzaSantiago, 1973ko irailaren 23a (69 urte)
Hobiratze lekuaIsla Negra (en) Itzuli
Heriotza modua: pozoitzea
Familia
AitaJosé del Carmen Reyes Morales
AmaRosa Neftalí Basoalto Opazo
Ezkontidea(k)Marijke Antonieta Hagenaar Vogelzang (en) Itzuli  (1930eko abenduaren 6a -
Delia del Carril  (1943 -  1966)
Matilde Urrutia (en) Itzuli  (1965 -  1973)
Hezkuntza
HeziketaTxileko Unibertsitatea
Hizkuntzakgaztelania
Jarduerak
Jarduerakpoeta, diplomazialaria, politikaria, kanta-idazlea, autobiografialaria eta idazlea
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
InfluentziakGustavo Adolfo Bécquer, Rubén Darío, Federico García Lorca, Walt Whitman, Francisco de Quevedo eta Arthur Rimbaud
KidetzaHizkuntza Modernoen Elkartea
Alemaniako Errepublika Demokratikoko Artearen Akademia
Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia
Izengoitia(k)Pablo Neruda
Genero artistikoaolerkigintza
Prosa
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioaateismoa
Alderdi politikoa Txileko Alderdi Komunista
IMDB: nm0626291 Musicbrainz: 2311feee-0aac-410f-85ff-ec30a832943d Songkick: 328986 Discogs: 350481 IMSLP: Category:Neruda,_Pablo Allmusic: mn0000003069 Find a Grave: 9265 Edit the value on Wikidata

Biografia
Pablo Neruda
Temucoko Pablo Neruda Burdinbide museoa

Aita José del Carmen Reyes zuen: nekazaritza utzi eta Talcahuanoko portuan lan egitera joan zen eta gero, tren konpainiara; ama, berriz, Rosa Neftalí Basoalto zen, haurrak hilabete besterik ez zuenean tuberkulosiaz hil zen maistra.

1906an, familia Temucora joan zen. Aita Trinidad Candia Marverderekin ezkondu zen eta mamadre deituko zion Nerudak, amaordeari gero idatziko zituen hainbat testutan (Confieso que he vivido, Memorial de Isla Negra...).

Tren bidaia ugari egin zuen haurtzaroan eta natura estimatzen ikasi zuen. Baso, laku, ibai eta mendiek markatu zuten betirako haren poesia. Temucoko Liceo de Hombres eskolan ikasi zuen 1920ra arte. 1917an, lehen artikulua argitaratu zuen La Mañana de Temuco egunkarian: Entusiasmo y perseverancia. Hiri hartan idatzi zituen Crepusculario haren lehen poema liburua osatu zuten lan gehienak.

1919an, Juegos Florales del Maule lehiaketan 3. postua izan zuen Comunión Ideal edo Nocturno Ideal poemekin eta, 1920an, Selva Austral aldizkarian hasi zen kolaboratzen.

Garai horretan ezagutu zuen Gabriela Mistral:

« ...ella me hizo leer los primeros grandes nombres de la literatura rusa que tanta influencia tuvieron sobre mí...  »

Urrian hasi zen Pablo Neruda ezizena erabiltzen eta horrela izenpetu zituen lanak handik aurrera. Aitaren ezinegonari erantzun nahi zion horrela, hura ez baitzen eroso sentitzen semea poeta izatearekin. Batzuen iritziz, Jan Neruda poeta txekiarraren deitura ezizentzat hartu zuen, baina Enrique Robertson ez dago ados: haren ustez, Wilme Norman-Neruda biolinjoleari dedikaturiko Pablo Sarasateren partitura batean oinarritu zen, 1879an editatu zuten Berlinen Spanische Tänze biolina eta pianorako. Robertsonen ustez, Neftalí gazteak Pablo izena hartu zion Sarasate maisuari eta Neruda, Wilme Norman-Nerudari.

1921ean, Santiagon zuen egoitza eta pedagogia ikasten ari zen frantsesez Instituto Pedagógico de la Universidad de Chile eskolan. Han ere jaso zituen sariak eta La canción de fiesta lanak lehen postua lortu zuen udaberriko lore jokoetan.

1923an, Crepusculario poema bilduma argitaratu zuen eta Hernán Díaz Arrieta, Raúl Silva Castro edo Pedro Prado idazleek haren balioa berretsi zuten.

1924an, Veinte poemas de amor y una canción desesperada argitaratu zuen; hor, modernismoaren eragina nabari dakioke. Geroxeago etorri zen berritzeko ahalegina, abangoardismoarako grina, 1926an argitaratu zituen hiru lanetan: El habitante y su esperanza, Anillos (Tomás Lagorekin batera) eta Tentativa del hombre infinito.

1927an, karrera diplomatikoari ekin zion eta kontsul izan zen Rangun-en (Birmania). Héctor Eandi idazlearekin gurutzatu zituzten gutunak kontuan hartzeko lanak dira. Gero, Sri Lanka, Java, Singapur, Buenos Aires, Bartzelona eta Madrileko kontsul izan zen. Bidaia ugari egin zuen eta, haietako batean, Federico García Lorca ezagutu zuen Buenos Airesen edo Rafael Alberti Bartzelonan.

Garai hartan poesiaz ulertzen zuena zabaldu zuen, poesía impura zeritzona eta Surrealismoaren eragina jasan zuen. 1935ean, Manuel Altolaguirrek Caballo verde para la poesía aldizkaria eman zion ezagutzera eta 27ko Belaunaldiko poeta askoren kide egin zen han. Urte hartan egin zuten Residencia en la tierra lanaren edizioa Madrilen.

1930eko abenduaren 6an, María Antonieta Haagenar Vogelzanzekin, Marucarekin, ezkondu zen. 1934an alaba bat izan zuten, Malva Marina Trinidad, baina 1943an, 8 urte besterik ez zituenean, hidrozefaliaz hil zitzaien. 1936an, bikotea banandu egin zen eta 1942an, dibortziatu.

Espainiako Gerra Zibila

1936an, Espainiako Gerra Zibila hasi zen. Gerrak eta laguna zuen García Lorcaren hilketak erabat hunkitu zuten Neruda eta errepublikarren aldeko ahaleginean hasi zen, Espainian hasieran eta Frantzian gero. España en el corazón (1937) izan zen garai hartako idatzia. Urte hartan Txilera itzuli eta ondoren sortu zuen poesiak ukitu politiko eta soziala nabaria izan zuen. Harekin, ospe handia lortu zuen. Garai hartan, Octavio Paz poeta mexikarrarekin adiskidetu zen. Gerora, ordea, adiskidetasuna ez zen beti-beti mantendu, Mexikon ia-ia joka bukatu baitzuten ideologia ezberdinak medio, baina 20 bat urte geroago, Neruda eta Paz lagun egin ziren berriz ere Londresko Nazioarteko Poesialdian. Pazen hitzak ditugu:

« Musito el nombre de Pablo Neruda y me digo: lo admiraste, lo quisiste y lo combatiste. Fue tu enemigo más querido  »

1939an, Espainiako Inmigrazioarako kontsul berezi egin zuten Parisen eta Winnipeg proiektua dugu ezagun, Frantziatik Txilera 2.000 inmigrante espainiar barkuz eraman baitzituen. Handik gutxira, Mexikon izan zen kontsul eta Canto General de Chile berridatzi zuen (Mexikon 1950ean argitaratu zen). Hamabost ziklotan banatuta, 250 bat poema zituen; haren iritziz, bere ekoizpenaren zilborra dira. Handik gutxira lana hamar hizkuntzatara itzuli zen. Poema haien iturria beti zen zailtasunez betea, Txilen bizi zenekoa, klandestinitatean, komunista zela-eta, infrigir la Ley de Seguridad Interior del Estado e injuriar al Presidente González Videla salaketapean.

Karrera politikoa
Pablo Neruda

1943an itzuli zen Txilera. Urte berean ezkondu zen Mexikon Delia de Carrilekin, la Hormiguita, baina ezkontza hura ez zioten onartu Txilen, Marucarekin egindako dibortzioa ez baitzen ontzat hartu.

1945ean, Txileko Literatura Sari Nazionala jaso zuen eta, martxoan, errepublikako senadore egin zuten Tarapacá eta Antofagasta probintzietan.

Uztailean sartu zen Txileko Alderdi Komunistan, aurkari sutsuak zituen Pablo de Rokha eta Vicente Huidobrok militatzen zuten alderdi berean.

1946ko hauteskundeetan, Alianza Democrática izan zen garaile, erradikal, komunista eta demokratez osatutako koalizioa, eta Gabriel González Videla hautatu zuten presidente. Greban zeuden meatzariei eragindako errepresioak Nerudaren protestak piztu zituen Senatuan.

González Videlaren gobernuak lehen lagun zituen komunisten aurkako jazarpen gogorrari ekin zion eta, Ley de Defensa Permanente de la Democraciaren ondoren, 1948ko irailaren 3an Alderdi Komunista ilegalizatuko du. Ordutik aurrera, Neruda presidentearen antagonista nagusi izan zen: maiaz salatu zuen Senatuan. El Siglo egunkari komunista zentsurapean zegoen, baina poetak artikuluak argitaratu zituen, Txilen zein atzerrian. Rata deitu zion presidenteari eta nazien lagun izan zela esan zuen, González Videla Parisen enbaxadore izan zen urteetan, afari dotoreetara gonbidatzen zituelako; Rosa Markmann emaztearen arbaso juduak ezkutatu omen zituen Bigarren Mundu Gerraren garaiko Europan haiekin ondo eramateko; herria amerikarrei saltzen ari zela oihukatu zuen eta pobretutako europarrei diamanteak erosten aberastu zela esan zuen, ondorengoak familia aberatsekin ezkontzen zituen bitartean.

La crisis democrática de Chile es una advertencia dramática para nuestro continente artikuluak ospe handia izan zuen eta Caracaseko El Nacional egunkarian argitaratu zuten gerora Carta íntima para millones de hombres izenarekin. Gobernuak Nerudaren desafueroaren eskaria egin zuen, ... por denigrar a Chile en el exterior y por calumnias e injurias al Primer Mandatario. Tribunalek Neruda atxilotzeko agindua eman zuten eta klandestinitatera behartu zuten, erbesteratu zen arte.

Erbestea
Pablo Nerudaren Isla Negrako etxea
Pablo Neruda 1971n

Nerudak 1949ko udazkenean egin zuen ihes. Hilabete batzuetan bizi behar izan zuen klandestinitatean Santiagon, Valdivian eta Futrono komunan, Huishueko lakuan; Txiletik Argentinara zaldi gainean pasatu zen eta ia-ia ito zen Curringue ibaian.

Apirilaren erdialdera, Parisera iritsi zen ezkutuan eta, lagunek babestuta -Picasso tartean zen-, egoera zuzentzea lortu zuen. Jendaurrean agertu zen Bakearen aldeko Mundu Mugimenduaren Lehen Kongresuaren klausuran eta Bakearen aldeko Mundu Kontseiluko kide egin zuten. Delia del Carril emaztearekin batera bidaiatu zuen Txekoslovakia, SESB, Polonia, Hungaria, Mexiko, Errumania, India, Italia, Frantzia, Alemaniako Errepublika Demokratikoa edo Guatemalara.

1950eko azaroan, Bakearen aldeko Mundu Mugimenduaren Bigarren Kongresua izan zen Varsovian eta Pablo Picasso, Paul Robertson eta beste batzuen artean, Bakearen aldeko Nazioarteko Saria jaso zuen Que despierte el leñador poemarekin.

Etxean berriro

Gerora, Txilera itzuli zen eta, 1953an, Premio Stalin para la Consolidación de la Paz entre los Pueblos jaso.

Atzerrian, Capri eta Napolin bizi izan zen, gero emazte izango zuen Matilde Urrutiarekin. Hantxe jaso zuen itxaropenaz bete zuen duen berria: etxera itzul zitekeelaa. 1952ko abuztuaren 12an bere herrira itzuli zen, Delia del Carril, berak baino 20 urte gehiago zituen emaztea zain zuela.

1952an, Los versos del capitán argitaratu zituen eta, 1954an, Las uvas y el viento (Stalini dedikaturiko elegia bat du bertan) eta Odas elementales.

1953an, Premio Stalin para la Consolidación de la Paz entre los Pueblos saria eman zioten.

1955ean, Delia emaztearekin banandu eta Matilde Urrutiarekin bizitzen jarri zen.

1958an, Estravagario kaleratu zuen, bere olerkiaren norabide berria.

1965ean, Doctor Honoris Causa egin zuten Oxfordeko unibertsitatean.

1966ra arte ezin izan zuen Matilde Urrutiarekin ezkondu, 1965eko martxoaren 27an, lehen emaztea izan zuen Maruca Reyes Herbeherean hil ondoren.

1969an, Academia Chilena de la Lengua erakundearen ohorezko kide egin zuten eta Alderdi Komunistak presidentziarako hautagai izendatu. Nerudak izendapen horri uko egin zion, baina Salvador Allende hartara bultzatu: 1970eko hauteskundeetan presidente aukeratu zuten txiletarrek eta gobernu berriak Neruda enbaxadore izendatu zuen Frantzian.

Nobel Saria

1971ko urriaren 21ean, Literatura Nobel Saria esleitu zioten eta, abenduan, Estokolmora joan zen saria jasotzera. Horrela idatzi zuen bere memorietan:

« El anciano monarca nos daba la mano a cada uno; nos entregaba el diploma, la medalla y el cheque (...) Se dice (o se lo dijeron a Matilde para impresionarla) que el rey estuvo más tiempo conmigo que con los otros laureados, que me apretó la mano con evidente simpatía. Tal vez haya sido una reminiscencia de la antigua gentileza palaciega hacia los juglares  »

Haren harridurarako, Nerudaren lana eta bizitza miresten zuten hainbat idazle ospetsuren omenaldia ere jaso zuen, besteak beste, Octavio Paz, Gumercindo Arguaye eta Gabriel García Márquezena.

Heriotza

1972ko abenduaren 5ean egin zuen azken agerraldia jendaurrean, 1973ko otsailean, osasun arazoak zirela kausa, enbaxadore kargua uztera behartu baitzuen. Irailaren 23an hil zen.

Urte askotan prostatako minbiziaren ondorioz hil zela pentsatu izan da, baina gaur egun, Pinochet diktadoreari egozten dioten hilketa hainbeste komunikabidek eta ikerketa batzuk egin dira hilketa egon zen hala ez argitzeko.[1] Hori ikertzeko 2023an Pablo Nerudaren heriotzaren inguruko txostena egin zuen Kanada, Danimarka eta Txileko aditu-talde batek eta epaileen eskuetan utzi zuten. Horren inguruan Paola Plaza magistratuak prentsa agerraldi batean azaldu zuen peritu bakoitzaren laburpen exekutiboa eta txostenak barne, «behin betikoak» dira baina «froga garrantzitsua» dela azaldu zuen. Magistratuak ez zuen txostenaren edujia azaldu baina poetaren iloba Rodolfo Reyesek agiria eskuratu zuen kereilaren parte zelako. Harek adierazitakoaren arabera, auzitegiko medikuek ondorioztatu dute Nerudaren gorpuzkietan aurkitutako clostridium botulinum bakterioa «bere gorputzean zegoela heriotzaren unean» eta, hortaz, gorpua ez zela kutsatu lurperatu ondoren. «Orain badakigu clostridium botulinum horrek ez zuela zertan Nerudaren hezurretan egon. Zer esan nahi du honek? Neruda hil egin zutela, 1973an Estatuko agenteek esku hartu zutela», esan zuen Reyesek.[2]

Egun gutxi batzuk lehenago, irailaren 11n, Allenderen gobernuak Augusto Pinocheten estatu-kolpe latza jasan zuen eta Santiagoko Nerudaren etxea arpilatu eta haren liburuak erre zituzten. Hiletak armaz jositako soldaduen pean egin ziren. Hala ere, oihuak entzun ziren Neruda eta Allenderen omenez eta Internazionala abestera ausartu egin ziren.

1992ko abenduaren 11n, Neruda eta Matilde Urrutiaren gorpuak atera eta Kongresu Nazionala izandakoaren Ohorezko Aretoan erakutsi zituzten. Biharamunean, poetaren nahia bete zuten eta Isla Negrako haren etxean eman zioten lur. Leku hori eta gainontzeko jabetzak Neruda Fundazioak administratutako museo bihurtu dira gaur egun.

Lanak

Bizirik zegoenean
  • Crepusculario, Santiago, Ediciones Claridad, 1923.
  • Veinte poemas de amor y una canción desesperada, Santiago, Editorial Nascimento, 1924.
  • Tentativa del hombre infinito, Santiago, Editorial Nascimento, 1926.
  • Anillos Santiago, Editorial Nascimento, 1926.
  • El hondero entusiasta, Santiago, Empresa Letras, 1933.
  • El habitante y su esperanza, Nobela. Santiago, Editorial Nascimento, 1926.
  • Residencia en la tierra (1925–1931). Madril, Ediciones del Árbol, 1935.
  • España en el corazón. Himno a las glorias del pueblo en la guerra: (1936–1937). Santiago, Ediciones Ercilla, 1937.
  • Nuevo canto de amor a Stalingrado, Mexiko, 1943.
  • Tercera residencia (1935–1945), Buenos Aires, Losada, 1947.
  • Canto general, Mexiko, Talleres Gráficos de la Nación, 1950.
  • Los versos del capitán, Imprenta L'Arte Tipografica, Napoli, 1952, 184 pp.
  • Todo el amor, Santiago, Editorial Nascimento, 1953.
  • Las uvas y el viento, Santiago, Editorial Nascimento, 1954.
  • Odas elementales, Buenos Aires, Editorial Losada, 1954.
  • Nuevas odas elementales, Buenos Aires, Editorial Losada, 1955.
  • Tercer libro de las odas, Buenos Aires, Losada, 1957.
  • Estravagario, Buenos Aires, Editorial Losada, 1958.
  • Navegaciones y regresos, Buenos Aires, Editorial Losada, 1959.
  • Cien sonetos de amor, Santiago, Editorial Universitaria, 1959.
  • Canción de gesta, La Habana, Imprenta Nacional de Cuba, 1960.
  • Poesías: Las piedras de Chile, Buenos Aires, Editorial Losada, 1960.Las Piedras de Pablo Neruda
  • Cantos ceremoniales, Buenos Aires, Losada, 1961.
  • Memorial de Isla Negra, Buenos Aires, Losada, 1964. 5 volúmenes.
  • Arte de pájaros, Santiago, Ediciones Sociedad de Amigos del Arte Contemporáneo, 1966.
  • Fulgor y muerte de Joaquín Murieta, Santiago, Zig-Zag, 1967.
  • La Barcarola, Buenos Aires, Losada, 1967.
  • Las manos del día, Buenos Aires, Losada, 1968.
  • Comiendo en Hungría, Editorial Lumen, Barcelona, 1969.
  • Fin del mundo, Santiago, Edición de la Sociedad de Arte Contemporáneo, 1969.
  • Aún, Editorial Nascimento, Santiago, 1969.
  • Maremoto, Santiago, Sociedad de Arte Contemporáneo, 1970.
  • La espada encendida, Buenos Aires, Losada, 1970.
  • Las piedras del cielo, Editorial Losada, Buenos Aires, 1970.
  • Discurso de Estocolmo, Alpignano, Italia, A. Tallone, 1972.
  • Geografía infructuosa, Buenos Aires, Editorial Losada, 1972.
  • La rosa separada, Éditions du Dragon, Paris, 1972
  • Incitación al Nixonicidio y alabanza de la revolución chilena, Santiago, Empresa Editora Nacional Quimantú, Santiago, 1973.
  • Geografía de Pablo Neruda, Editorial Aymá, Barcelona, 1973.

Hil eta gero
  • El mar y las campanas, Editorial Losada, Buenos Aires, 1973
  • 2000, Editorial Losada, Buenos Aires, 1974
  • Elegía, Editorial Losada, Buenos Aires, 1974.
  • El corazón amarillo, Editorial Losada, Buenos Aires, 1974
  • Jardín de invierno, Editorial Losada, Buenos Aires, 1974.
  • Confieso que he vivido, Memorias. Barcelona, Seix Barral, 1974. (autobiografía)
  • Cartas de amor de Pablo Neruda, Ediciones Rodas, Madrid, 1975.
  • Para nacer he nacido. Editorial Seix Barral, Barcelona, 1978.
  • Cartas a Laura, Centro Iberoamericano de Cooperación, Madrid, 1978.
  • Poesías escogidas, Biblioteca Premios Nobel. Aguilar S.A. de ediciones, 1980.
  • El río invisible, Editorial Seix Barral, Barcelona, 1980.
  • Neruda/Eandi, Correspondencia durante Residencia en la tierra, Editorial Sudamericana, Buenos Aires, 1980.
  • El fin del viaje, Editorial Seix Barral, Barcelona, 1982.
  • Pablo Neruda, Discursos Parlamentarios, (1945-1948). Editorial Antártica, Santiago, 1997.
  • Pablo Neruda, Cuadernos de Temuco, Seix Barral, Buenos Aires.
  • Pablo Neruda, Prólogos, Editorial Sudamericana, Santiago, 2000.
  • Pablo Neruda, Epistolario viajero (1927-1973), Editorial RIL, Santiago, 2004.
  • Pablo Neruda en O’Cruzeiro Internacional, Editorial Puerto de Palos, Santiago, 2004.
  • Pablo Neruda. Yo respondo con mi obra: Conferencias, Discursos, Cartas, Declaraciones. (1932 - 1959), Ediciones Universidad de Salamanca, Salamanca, España, 2004.
  • David Bautista. Yo respondo con mi obra: tus ojos, Discursos, Cartas, Declaraciones. (1932 - 1959), Ediciones Universidad de Salamanca, Salamanca, España, 2004.
  • Pablo Neruda, J.M. Coetzee, W. Faulkner, Doris Lessing, G.G. Márquez, Discursos, Alpha Decay, Barcelona, 2008.
  • Real Academia Española, Asociación Chilena del Libro, Hernán Loyola y otros. Antología Completa, Alfaguara, Santiago de Chile, 2010.

Erreferentziak
  1. http://www.elmostrador.cl/cultura/2016/04/21/sin-claridad-sobre-las-causas-de-su-muerte-restos-de-pablo-neruda-vuelven-a-isla-negra/
  2. https://www.naiz.eus/eu/info/noticia/20230215/nerudaren-heriotzari-buruzko-txostena-epaileari-entregatu-diote-perituek

Ikus, gainera

Kanpo estekak
Wikiesanetan badira aipuak, gai hau dutenak: Pablo Neruda


This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.