Orue Txaleteko Emakumeen Kartzela

Ustez preso baten txostena den testigantzan espetxearen egitura adierazten da: 7.500m² bost soilairutan eta gutxienez hasierako urtean horrela banatu ziren: sotoan sukaldea eta komunak zeuden; beheko solairuan kontsultategia, bulego bat, lokutorioa, jostun-gela eta ekonomatoa, eta azkenik, geratzen ziren solairuak, hau da, 3.400m² erabilgarri, logelak ziren. Gainera, Kasilda Aginagaren testigantzaren arabera, goiko soilairuan zigor ziega bat ere bazegoen.[4] Etxea 30 bat pertsonari ostatu emateko pentsatua, baina 600 edo 700 emakume sartu zituzten batera, hau da, berrogei bat emakume egiten zuten lo 5,5 x 4,5 metroko geletan.

Allí fue horrible, porque aquello era un hotel particular, de una gente del PNV, que salió huyendo cuando las tropas franquistas entraron en Bilbao. Se marcharon a Francia y aprovecharon el hotel como cárcel. Había un pequeño jardín, pero no podíamos salir. Sólo disponíamos de una pequeña habitación para 30 personas, unas encima de otras, durmiendo y las campanas tocando, no había quien durmiera. (...) No teníamos nada, sólo unos colchones de lona, blancos con rayas azules, rellenos de esparto, duros, y una manta de rayas. (Nieves Torres)[5]

Preso gehienak etxeko andreak, jostunak eta nekazariak ziren. Emakumeen gehiengoa bizkaitarra bazen ere, Madril, Malaga, Gaztela eta Leon eta Kantabriakoak ere baziren. Batzuk Bizkaiko beste espetxeetatik eraman zituzten Oruera, hala nola, Saturraran, Algortako Adoratrizeetatik, Balmaseda, Burgos eta Gasteizko espetxeetatik, gehiengoa ordea kalean hartu zituzten eta ondoren berriro askatu edo Saturraranera bidali zituzten.[5] Bertan egondako presoen artean aipatzekoak dira Rosario Sánchez Mora (Dinamitera), Flor Cernuda, Carmen Machado eta Tomasa Cuevas.[1]

1930ko kartzelen erreglamenduak 4 urterarteko seme alaben (salpuezpenez 7 urte) egonaldia onartzen zuen, 1940. urtean ordea 3 urtera jaitsi zen. Hainbat emakume haurdun zeuden atxilotuak izan ziren momentuan eta beraz, haurrak kartzelan jaio ziren, Mónica Calvo Ortiz ikerlariaren arabera 1937 eta 1938 urte artean 23 jaiotza erregistratu ziren zeintzuk Las Arenas eta Solokoetxeko amatasun zentruetan gauzatu ziren. Horrez gain, 1940an 13 haur zeuden espetxean erroldatuta.[4]

Presoak bortxazko lanak egitera behartuta zeuden, odol ospitaletan lagundu behar zuten adibidez, non tuberkulosiagatiko gaixoak zaindu behar zituzten.[6] Angelita Perezen testigantzaren arabera, jostun-gelan hainbat lan egiten zituzten:

labores primorosas de aguja y crochet, juguetes caprichosos, estuches y pitilleras de papel, cinturones, bolsas, zapatillas, flores de papel y seda y, sobre todo, profusión de muñecas lindísimas.[4]

Hamaika emakume bizkaitar fusilatu zituzten bertan: María Fernández García (Barakaldo, 53 urte), Elvira Martínez Pascual (Bilbo, 48 urte) Teresa Chiches Ledesma (Bilbo, 26 urte), Cecilia Idirin Garate (Basauri, 24 urte), Ana Naranjo Martín (Sestao, 54 urte), Juana Mir García (Bilbo, 32 urte), Berta Peña Parra (Sestao, 42 urte), Adelina Fernández Pérez (Bilbo, 48 urte), Feliciana Echave Artola (Bilbo, 39 urte), Juana Abascal Nicolás (Castro Urdiales, 29 urte) eta Leónides Antruejo Lorenzo (Sestao, 35 urte).[7][8][9][10][11]