Ortheze
Ortheze[1] (frantsesez eta ofizialki Orthez, okzitanieraz Ortès) Pirinio Atlantikoak departamenduko eta Akitania Berria eskualdeko udalerria da.
| Ortheze Orthez | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Frantziako udalerria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatu burujabe |  Frantzia | ||||||||||
| Frantziaren banaketa administratiboa | Metropolitar Frantzia | ||||||||||
| Eskualdea |  Akitania Berria | ||||||||||
| Departamendua |  Pirinio Atlantikoak | ||||||||||
| Barruti | Paueko barrutia | ||||||||||
| Kantonamendu | Orthezeko kantonamendua | ||||||||||
| Izen ofiziala | Orthez Ortès | ||||||||||
| Jatorrizko izena | Orthez | ||||||||||
| Posta kodea | 64300 | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 43°29′17″N 0°46′15″W | ||||||||||
 | |||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 45.86 km² | ||||||||||
| Altuera | 60 m | ||||||||||
| Mugakideak | Balansun, Baigts-de-Béarn, Biron, Bonnut, Castétis, Laà-Mondrans, Lanneplaà, Ozenx-Montestrucq, Saint-Boès, Salles-Mongiscard eta Sallespisse | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 10.684 (2021eko urtarrilaren 1a) 218 (2020) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 232,97 bizt/km² | ||||||||||
| Informazio gehigarria | |||||||||||
| Sorrera | 1973ko urtarrilaren 1a | ||||||||||
| Ordu eremua | UTC+01:00 eta UTC+02:00 | ||||||||||
| Hiri senidetuak | Miranda do Douro | ||||||||||
| mairie-orthez.fr | |||||||||||
.svg.png.webp)
Geografia
Paueko uhaitzak udalerria zeharkatzen du.[2] Bertatik mendebalderantz jotzen du eta herrigunearen gehiena bere ezkerraldeko ertzean dago (baita Santa Susana antzinako udalerria eta egungo auzoa eta industrialdea ere). Lac de l'Y grec (I grekoaren aintzira) alde batetik artifiziala da.
Etxeak eta Auzoak
- Abiatze
- Argagnon
- Castétarbe
- Santa Susana
- les Soarns
Historia
Hiriko aztarnarik antzinakoenak XI. mendekoak dira eta egungo alde zaharrean dauden bi eliza erromanikoak dira. Huen inguruan bi burgu sortu ziren eta ibaia zeharkatzen zuen zubi gotortu bat eraiki ondoren 1260 inguruan batu eta egungo udalerria sortu zuten.
XII. mendean, Ortheze Bearnoko bizkonderriko hiriburua izan zen, Morlaàs eta gero baina Paue baino lehen. Biarnoko kondeek Akizeko bizkondeetatik eskuratu zuten eta XIII. mendean zehar bertan kokatu zuten bere egoitza nagusia. XIV. mendeko bigarren aldean, Jean Froissart kronikariak Gaston III.a Febusen agindupeko Orthezeko Gortearen ospea barreiatu zuen. 1385ean hiriak 436 su zituen.[3]
Joana III.a Nafarroakoak unibertsitate kalbinista eratu zuen hirian, non Theodore Beza irakaslea izan zen. 1569an Karlos IX.a Frantziakoaren fede katolikoaren aldeko aginduak hiriaren setioa suposatu zuen (Orthezeko gudua), azkenean Gabriel I.a Montgommerykoa higanoten kapitainak hartu zuena. 1684an, Nicholas Foucaultek, Luis XIV.a Frantziakoaren ordezkoa zena, arrakasta gehiago izan zuen eta orthezetarrek, itxuraz behintzat, protestantismo uko egin zuten. Hala ere, oraindik protestante ugari daude hirian. Napoleondar Gerretan, 1814ko otsailaren 27an, hiriaren iparraldean dauden muinoetan Wellingtongo dukeak Soult mariskala menderatu zuen.
1957an Lacqen gas naturala topatu zutenean, bertoko instalazioak eraikitzeko jende ugari ailegatu zen Orthezera eta biztanleen kopurua 7.200dik 11.000ra pasa zen. 1973an Santa Susana antzinako udalerriarekin batu eta Orthez-Sainte-Suzanne izeneko udalerri berria eratu zuten, gero Ortheze bakarrik izango zena.
Demografia
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Alkateak
| Alkatea | Agintaldia | Alderdia |
|---|---|---|
| Hyppolite Blanc | 1872-1881 | |
| Henri Vidal | 1881-1882 | |
| Adrien Planté | 1882-1896 | |
| Emmanuel Estaniol | 1896-1900 | |
| Adrien Planté | 1900-1910 | |
| Edouard Chassignet | 1910-1912 | |
| Prosper Lacrouts | 1912-1919 | |
| Joseph Casteignau | 1919-1923 | |
| Jean Maillebiau | 1923-1925 | |
| Georges Moutet | 1925-1941 | Alderdi Erradikal Sozialista |
| André Daverat | 1941-1945 | |
| Adolphe Detchebarne | 1945-1947 | |
| Henri Cazenave | 1953-1959 | |
| Henri Cazenave | 1959-1965 | |
| Jacques Moutet | 1965-1971 | |
| Jacques Moutet | 1971-1977 | |
| Jacques Destandau | 1977-1983 | |
| Jacques Destandau | 1983-1989 | |
| René Ricarrère | 1989-1995 | PS |
| René Ricarrère | 1995-2001 | PS |
| Thierry Issartel | 2001-2008 | DVD |
| Bernard Molères | 2008-2014 | PS |
Ikustekoak
- San Petri eliza
- Santa Klararen monasterio frantziskotarra
- Tenplu protestantea, 1790ean eraikia.
- Montcada dorrea
- Zubi Zaharra, herriko irudi ezagunena dena.
Kirolak
Orthezeko kirol talderik nagusiena Pau-Orthez saskibaloi taldea da, 1984an Korać Kopa eta frantziar liga 9 aldiz irabazi dituena. Taldean NBAn ibilitako Boris Diaw, Gheorghe Muresan, Johan Petro, Mickaël Piétrus edo Antoine Rigaudeau jokalariak izan dira. Hala ere, 1989tik aurrera, pabilioia Pauen du.
Orthezetar ezagunak
- Gaston III.a Febus (1331-1391), Biarnoko kondea.
- Jacques Faget de Baure (1755-1817), politikari eta historialaria;
- Pierre-Charles Chesnelong (1820-1899), alkate eta senataria.
- Gaston Planté (1834-1889) fisikari eta asmatzailea.
- Francis Planté (1839-1934) piano-jotzailea.
- Paul Reclus (1847–1914) kirurgilaria.
- Georges Lakonbe (1879–1947) euskalaria.
- Alain Ducasse (1958) sukaldaria.
- Jean-Louis Curtis (1917-1995) idazlea.
- Corinne Touzet (1959) antzezlea.
Herri eta hiri senidetuak
Orthezek hurrengo udalerri senideak ditu[4] :
Erreferentziak
- Euskaltzaindiaren 149. araua: Euskal Herri inguruko exonimoak
- Sandre datu-basea
- Paul Raymond, Dictionnaire topographique Béarn-Pays basque
- Hiri senideen urtekaria
Kanpo estekak
- (Frantsesez) Udalaren webgune ofiziala
