Orontze
Orontze[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 79,4 kilometrora. Altuera 703 eta 1237 metro artekoa da, eta 11,10 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 47 biztanle zituen.
| Orontze | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Herriko ikuspegia mendebaldetik | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Oronz / Orontze | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Iera Aranburu Alonso (Andrasoroa) | ||||||||||
| Posta kodea | 31451 | ||||||||||
| INE kodea | 31198 | ||||||||||
| Herritarra | oronztar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°52′32″N 1°04′04″W | ||||||||||
| Azalera | 11,1 km² | ||||||||||
| Garaiera | 703-1237 metro | ||||||||||
| Distantzia | 79,4 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 47 (2023:  −2) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 4,23 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 21,53 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 0,81 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 30,30 (2018:  %15,75) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846 (independentzia) | ||||||||||
Orontze Zaraitzu ibaxaren erdian dagoen herri txiki bat da. Ia pasabide hutsa da, bere tamaina txikiari herria bitan banatzen duen Zaraitzuko errepidean (NA-178) duen kokapena gehitu behar baitzaio. Hala ere, gasolindegi bat du, bakarra ibaxa osoan, eta hainbat hoteleko establezimenduak. Bere arkitektura zaraitzuar tradizionala da, altuera handikoa izan eta nabarmenagoak dira teilatuak, lau isurialde baitituzte. Ibaxa oso estua denez, etxeak elkarren ondoan daude eta altuera ezberdinak dituzte. Hormak zuriak dira, harri grisaxkaz apainduta daude eta zurezko elementuak dituzte, hala nola leihatilak edo habeak.
Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Errartea kiñoian, baina 1846tik udalerri independentea da. Bertako biztanleak orontzearrak dira.
Izena
Orontze toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Oronz
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Oronz
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Oronz (1064)
- Orontz (1268)
- Oronz (1366)
- Horonz (1415)
- Oronz (1534)
- Oronoz (1800)
- Oronz (1829)
- Orontze (1872)
- Oronz (1945)
- Orontze (1961)
Ezaugarriak
Armarria
Orontzeko armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[5]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. | » |
Bandera
Orontzeko bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
Geografia
Orontze Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.
Inguru naturala eta kokapena
Orontze Zangozako merindadearen ipar-ekialdean kokatzen da. Orontze NA-178 errepideak zeharkatzen du, Ezpartza eta Ezkaroze udalerrien artean. Udalerriak dituen 11 kilometro koadroetatik 575 hektarea inguru larre moduan erabiltzen dira, eta gainontzekoak pinu basoek osatzen dituzte. Horrez gain, udalerriaren ekialdean harizti batzuk ageri dira. Herriko mendirik altuenak 1237 metroko Monterria eta 1042 metroko Ilarregia mendiak dira.
Klima eta landaredia
Orontzek klima atlantiko eta mediterraneoaren ezaugarriak dauzka, zenbat eta iparralderago edo hegoalderago egin tenperatura eta prezipitazioak gehiago aldatzen dira. Urteko batez besteko tenperaturak 6 eta 10 gradu bitartekoak dira, eta prezipitazioak 1.400 eta 1.800mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 130 inguru izaten dira.
Estazio meteorologikoak
Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
Bertako bizilagunek lekuko gisa parte hartu zuten Jaurrietako Done Joanes Bataiatzailearen monasterioa Leireko abadiari dohaintzan 1068an, eta 7 Orhiko mendian kubilare batzuk 1072an besterendu zituztenean. Gizarte-egoera bilauko biztanleek Zaraitzu ibaxako gainerakoekin batera ematen zuten beren urteko bularra, harik eta honek 1469an kaparetasun pribilegio kolektiboa lortu zuen arte.[8]
1793ko martxoan Frantziako Konbentzioak gerra deklaratu zion Espainiako Erresumari. Urte bereko udan Zaraitzu ibaxan liskarra izan zen. 1794ko urriaren 16an frantziarrak berriro sartu ziren, tropa asko zeramatzatela. Eskualdea Cagigal koronelak babesten zuen, baina erasoa gertatu zenean erretiratu egin zen, Hiriberri Aezkoara zihoala esanez. Egun bereko arratsalde erdian frantziarrak Otsagabia eta Itzaltzu okupatuak zituzten. Herrikideak Orontzeraino erretiratu ziren, eta han gau tragiko bat igaro zuten elikagairik gabe eta hiltzeko zain. Baina hurrengo goizean frantziarrak Otsagabira atzera egin zutela ikusi zuten. Hilabete bereko 28an, mugatik kanpora erretiratu ziren, eskualdea suntsituta utziz, eta 1000 gizon hurbildu ziren salaxenkoei laguntzera.[9]
Ibaxaren barruan, Errartea kiñoian integratu zen Behe Erdi Aroan. 1846an ibaxa banandu egin zen eta Orontze banandutako udaletxe bihurtu zen. Elizbarrutiari dagokionez, herritarrek zuten parrokoa aurkezteko eskubidea, XIX. mendean oso sartua oraindik.
1847an, herriak zazpiehun errealeko eskola zuen; ferra-bidea zuen onena, Otsagabitik Irunberrira zeramana. Irin-errota batek funtzionatzen zuen.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 47 biztanle zituen Orontzek.[10]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 169 | 155 | 125 | 172 | 135 | 115 | 116 | 111 | 108 | 119 | 120 | 130 | 126 | 75 | 70 | 57 | 56 | 52 | 49 |
Ekonomia
Orontzeko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.
Politika
Orontzeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Ezkarozeko eta Jaurrietako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Iera Aranburu Alonso da, Andrasoroa hautagai gisa aurkeztu zena.
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Andrasoroa | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 3 |
| Orontze Taldea | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 3 | - |
| Orontzeko Talde Independentea | 3 | - | - | - | 1 | 1 | 1 | 1 | - | - | - |
| Orontzeko hautesle-elkartea | 2 | 5 | 1 | 1 | - | - | - | - | - | - | - |
| Ezkerren Nafar Batasuna | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
Egungo banaketa
Orontzeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Iera Aranburu Alonso da, Andrasoroa zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:
- Maitane Oihana Eslaba (Andrasoroa)
- Amaia Andueza Gaztesi (Andrasoroa)
Alkateak
1979tik, Orontzek 6 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[11] | |
| Alejandro Iriarte Garcia | 1979 | 1983 | Orontzeko hautesle-elkartea | |
| Javier Azkoiti Cabodevilla | 1983 | 1987 | Orontzeko hautesle-elkartea | |
| Luisa Maria Peña Ardanaz | 1987 | 1995 | Orontzeko hautesle-elkartea | |
| Tomasa Iriarte Napal | 1995 | 2011 | Orontzeko Talde Independentea | |
| Tomasa Iriarte Napal | 2011 | 2015 | kudeaketa-batzordea | |
| Cecilia Peña Aznarez | 2015 | 2019 | Orontze Taldea | |
| Maitane Oihana Eslaba | 2019 | jardunean | Andrasoroa | |
Garraioa
Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Kultura
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[12]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[13]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.
Janzkera
Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Apretagileak
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[14]
Tradizioak
Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[15]
Jaiak
- Done Kozmeko xeiek, ekainaren hirugarren asteburuan
- Done Damen eguna, irailaren 27an
Ondasun nabarmenak
- Done Kozme eta Damen eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Orontzeko zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
Oharrak
- /oɾónt͡s̻e/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza bigarren silaban
Erreferentziak
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- «Orontze - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- .
- Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- Nafarroako Entziklopedia Handia | ORONTZE. (Noiz kontsultatua: 2022-02-12).
- «Orontze - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-02-12).
- «Orontze» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
- «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
Datuak: Q2329544
Multimedia: Oronz - Orontze / Q2329544
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Orontze