Orisoain
Orisoain[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 30,1 kilometrora. Altuera 517 eta 958 metro artekoa da, eta 7,00 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 74 biztanle zituen.
Orisoain | |||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
| |||||||||||
Kokapena | |||||||||||
Herrialdea | Euskal Herria | ||||||||||
Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
Merindadea | Erriberri | ||||||||||
Eskualdea | Erdialdea | ||||||||||
Administrazioa | |||||||||||
Estatua | Espainia | ||||||||||
Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
Barrutia | Tafalla | ||||||||||
Izen ofiziala | Orísoain | ||||||||||
Alkatea (2015-2023) | Alexandre Duró Cazorla (Amarrain) | ||||||||||
Posta kodea | 31395 | ||||||||||
INE kodea | 31197 | ||||||||||
Herritarra | orisoaindar | ||||||||||
Geografia | |||||||||||
Koordenatuak | 42°35′57″N 1°35′29″W | ||||||||||
Azalera | 7 km² | ||||||||||
Garaiera | 517-958 metro | ||||||||||
Distantzia | 30,1 km (Iruñetik) | ||||||||||
Demografia | |||||||||||
Biztanleria | 74 (2023: 2) | ||||||||||
| |||||||||||
Dentsitatea | 10,57 biztanle/km² | ||||||||||
Zahartzea[1] | % 13,39 | ||||||||||
Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||||
Ekonomia | |||||||||||
Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
Langabezia[1] | % 6,82 (2013) | ||||||||||
Euskara | |||||||||||
Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||||
Euskaldunak[1][2] | % 6,70 (2018: %2,1) | ||||||||||
Datu gehigarriak | |||||||||||
Sorrera | 1847 (independentzia) |
Orbaibar erdian kokatua, herri hau, inguruko gehienak bezala, muino baten gainean dago, Leotz ibaiaren ibarrean. Herrigune txiki bat da, bere etxeak ibarreko arkitektura tipikoari jarraitzen diote, fatxadak erabat pilatutako harriez osatuta daudela.
Bertako biztanleak orisoaindarrak dira.
Izena
Orisoain toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Orísoain
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Orissoin (1198)
- Orissoain (1268)
- Orissoayn (1366)
- Oriziain (1366)
- Orisoain (1534)
- Orissoayn (1587)
- Orisoayn (1591)
- Orisoain (1802)
- Orisoain (1945)
- Orisoain (1996)
Etimologia
Mikel Belaskok adierazten du bere esanahia ziurrenik "Oriso izeneko pertsona baten jabetzakoa" (oriso + ain) dela, lehenengo elementua identifikatu gabeko pertsonaren izena izanik eta bigarrena jabetza adierazten duen atzizkia. Julio Caro Barojak herriaren izena Oriso(n) pertsona-izenarekin lotzen du. Gainera, Diodoro aipatzen du, orestarren Orisses errege baten izen bezala ematen zuena.
Ezaugarriak
Armarria
Orisoaingo armarriak honako blasoi hau du:[5]
« | Hondo gorri batez eta aurrean Kristoko monogramaz, J. H. S. (Jesus Hominum Salvator), osatua dago, urrezko letretan. | » |
Bandera
Orisoaingo banderak Orisoaingo armarri dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
Orisoain Erdialdea eskualdean dago, Orbaibar ibarrean.
Inguru naturala eta kokapena
Herria, Nafarroa erdialdean kokatzen da, Erriberriko merindadearen ipar-ekialdean, Orbaibarrean. Udalerria 581 metroko altueran kokatzen da batez beste, altuera maximoa 963 metrokoa delarik.
Orisoainek Oloritz eta Leotzekin egiten du muga iparraldean, Leotzekin ekialdean, Garinoainekin mendebaldean, eta Leotzekin hegoaldean.
Klima eta landaredia
Orisoaingo klimaren ezaugarriak klima mediterraniar eta azpimediterraniarraren arteko nahastea dira, urteko batez besteko prezipitazioak 600 eta 900mm artekoak eta tenperaturak 12 eta 13 gradu bitartekoak dira. Udak nahiko lehorrak, eta neguak hotzak dira. Urteroko egun euritsuak 80 eta 100 inguru izaten dira.
Udalerriaren gehiena estaltzen zuten jatorrizko basoen azalera asko gutxitu da, eta gaur egun apenas aurki daiteke haritz eta arterik herrigunetik gertu.
Estazio meteorologikoa
Orisoainen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Barasoain pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 524 metrora, Nafarroako Gobernuak 1975ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
Datu klimatikoak (Barasoain, 1975-2020) | |||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 20.0 | 22.0 | 27.0 | 29.0 | 36.0 | 40.0 | 42.0 | 41.0 | 37.0 | 31.0 | 25.0 | 18.0 | 42.0 |
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.2 | 10.9 | 14.3 | 16.1 | 20.6 | 25.3 | 28.4 | 28.7 | 23.8 | 18.6 | 12.6 | 9.5 | 18.2 |
Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.4 | 6.4 | 9.1 | 10.7 | 14.7 | 18.8 | 21.4 | 21.8 | 17.9 | 13.8 | 8.6 | 5.7 | 12.9 |
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.6 | 1.9 | 3.9 | 5.3 | 8.7 | 12.2 | 14.4 | 15.0 | 12.0 | 8.9 | 4.6 | 2.0 | 7.5 |
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -7.5 | -9.0 | -10.0 | -3.0 | 0.0 | 2.0 | 7.0 | 7.0 | 2.0 | -3.0 | -7.0 | -11.0 | -11.0 |
Batez besteko prezipitazioa (mm) | 44.2 | 34.6 | 41.8 | 66.6 | 55.1 | 42.6 | 25.3 | 28.8 | 43.9 | 54.3 | 59.9 | 51.7 | 548.8 |
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 46.0 | 22.0 | 44.0 | 40.0 | 42.0 | 38.5 | 39.0 | 86.0 | 95.0 | 44.0 | 53.0 | 40.0 | 95.0 |
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 10.5 | 9.0 | 8.0 | 10.7 | 10.5 | 6.4 | 5.1 | 4.9 | 5.4 | 9.8 | 11.4 | 10.9 | 102.5 |
Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.9 | 1.1 | 0.9 | 0.3 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 1.2 | 4.7 |
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] |
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
1407an, Nafarroako koroak Orisoaini eman zizkion hamar urteko lehen sariak, San Martin elizako kanpandorrea konpontzeko.
1568. urtean, Orisoaingo bizilagunak jauregiko jaunarekin eztabaidatzen ari ziren jauregiaren pribilegio batzuen balioaz, haiek umiliatzen baitzituzten. Pribilegio horietako bat zen jauregiko jaunak mahats-bilketa lehenago hasi ahal izatea, zeinak, kalterik eta onurarik eragin ez arren, lehentasuna ematen baitzion jauregiari.[8]
1811ko apirilean, Iberiar Penintsulako gerrapean, Frantzisko Espotz Minaren gerrilariak Orisoaindik joan ziren, Galipentzutik, Garesera bidean.
Orbaibar ibarraren zati izan zen XV. mendetik 1847 arte. Orduan, udalerri propioa eta bereizia osatu zuen. Erreforma horiek egin arte, Orisoain Iruñeko merkatuko alkatearen jurisprudentziaren mende egon zen; horietatik, erregimen komunaren mende. Elizari dagokionez, parrokia Jerusalemgo San Joanen mandatukoa izan zen XIX. mendean desagertu zen arte, eta, beraz, parrokoa eta zegoen onuradun bat komendadorea hornitzeko ziren. 1847an, eskolak 110 gari-lapurreta zituen, eta irin-errota bat zuen, herriarena.[9]
1936ko uztailaren 18tik aurrerako errepresioan, Adrian Luquin orisoaindarra hil zuten.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 74 biztanle zituen Orisoainek.[10]
1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
245 | 266 | 266 | 221 | 278 | 280 | 242 | 198 | 228 | 208 | 200 | 188 | 153 | 106 | 76 | 102 | 89 | 90 | 87 |
Politika
Orisoaingo udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Garinoaingo, Oloritzeko, Puiuko eta Untzueko Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta zinegotzi batek osatzen dute. Egungo alkatea Alexandre Duró Cazorla da, Amarraingo hautagai gisa aurkeztu zena.
Udal hauteskundeak
Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
Amarrain | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 2 | 2 |
Orisoaingo Talde Independentea | 5 | 5 | 5 | 5 | - | - | 3 | - | 3 | - | - |
Orisoaingo Udalarako Presidentea | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - |
Roblar | - | - | - | - | 5 | - | - | - | - | - | - |
Ezkerren Nafar Batasuna | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
|
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.
Elizatik gertu dagoen oinarri laukizuzeneko eraikina da. Kanpoaldeko hormak harlankaitzezkoak dira, eta plazara begira dagoen ate nagusian, dobela handiko erdi puntuko arkua dauka. Eraikuntzaren gainontzeko hormak, harlankaitz arruntekoak dira, harlanduzko ertzekin. XX. mendearen amaieran, eraikinaren eraberritze txiki bat burutu zen, 22 milioi pezetako aurrekontua izan zuena. Lanek Nafarroako gobernuaren diru-laguntza izan zuten.
- HELBIDEA: Kale Nagusia z/g
Egungo banaketa
Orisoaingo Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Alexandre Duró Cazorla da, Amarrain zerrendakoa. Zinegotzi bakarra da:
- Sara Labiano Sevigné (Amarrain)
Alkateak
1979tik, Orisoainek 4 alkate izan ditu:
Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[11] | |
Herminio Recalde Salinas[12] | 1979 | 1995 | Orisoaingo Talde Independentea | |
Teresa Pedrosa Sarasola[12] | 1995 | 1999 | Roblar | |
Maria Victoria Labiano Alvarez[13] | 1999 | 2003 | Orisoaingo Udalarako Presidentea | |
Maria Victoria Labiano Alvarez[13] | 2003 | 2007 | Orisoaingo Talde Independentea | |
Maria Victoria Labiano Alvarez[13] | 2007 | 2011 | kudeaketa-batzordea | |
Alexandre Duró Cazorla[14] | 2011 | 2015 | Orisoaingo Talde Independentea | |
Alexandre Duró Cazorla[14] | 2015 | jardunean | Amarrain |
Garraioa
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 331 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bat du Tafallarantz eta Uzkitarantz.
|
Autobus zerbitzuak lan egin dezan, 331 linea eskariaren araberako linea baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.
Kultura
Euskara
XVI. mendearen amaieran (1587) lurralde euskaldunean sartuta zegoen. Bi mende geroago ere (1778) ohikoa zen euskara.
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Orisoain atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[15]
Koldo Zuazok, 2010ean, Orisoain ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[16]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Orisoain eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %4,60k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 4,60k eta 2018n % 6,70k.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Orisoain) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[17]
Jaiak
- San Pelaioko eguna, ekainaren azken asteburuan
- San Martingo jaiak, abuztuaren bigarren asteburuan
- Orbaibarreko Boilurreko Azoka, abenduaren bigarren igandean
Ondasun nabarmenak
- San Martin eliza, XII. mendean eraikitako kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- San Pelaio baseliza, XVII. mendean eraikitako kristiau baseliza.
- Orisoaingo jauregia, Erdi Aroko jauregia.
Irudiak
- Enparantza
- Ibilbide mikologikoa
- Lorategi bat
Oharrak
- /oɾíso.ain/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza bigarren silaban
Erreferentziak
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- «Orisoain - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- .
- Barasoaingo estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- (Gaztelaniaz) «ORISOAIN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
- «Nafarroako Entziklopedia Handia | ORISOAIN» www.enciclopedianavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
- «Orisoain» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- (Gaztelaniaz) «ORISOAIN - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-28).
- María Victoria Álvarez Labiano, Orisoaingo kudeaketa-batzordeko presidente berria
- «Alexandre Duró Cazorla - Google Bilaketa» www.google.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-28).
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- Euskarakultur.com webguneko albistea.