Obanos

Mikel Belaskoren ustez, Obanos esanahi ilun eta zalantzagarriko toponimoa da. Azaldu duenez, ondoko Adios herrian ez bezala, oraindik ez da azalpenik aurkitu Obanoz formatik Obanos egungo formara igarotzeko. Aldaera hipotetiko hori edukiz gero, toponimoa -oz edo -otz moduan amaitutako herri-izen ugariekin erlaziona liteke, eta "Oban izeneko pertsona baten jabetzako lekua" esanahia proposa liteke.

Gainera, antzeko izen gehienek azken silaban tartekatutako -n- bat dute erromantzez (-n- euskaraz desagertzen da: Arellao < Arellano, Urdaitz < Urdaniz, Lemoa < Lemona), baina Obaos forma behin baino ez dago erregistratuta, eta horrek esan nahi du izen isolatua eta bakarra dela.[5]

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Obanos nolabait euskaratuta,[6] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Obanotze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Obanos aukeratu zuen arren.

Obanosko armarriak honako blasoi hau du:[7]

Obanosko banderak Obanosko armarria dauka hondo zuri baten gainean, "Obanos" izenako letreekin. Gainera, armarria armadura batez koroatuta dago eta banderaren ertzak triangelu gorriz eta urre-kolorez apainduta daude, eta goiko ezkerreko izkinakoa urdina da.

Nafarroa Garaiko erdialdean dago, Izarbeibarrean, Iruñeko merindadearen hegoaldeko muturrean. Arrizabalaga eta Obanos elkartzen dituen errepideak Iruñerriarekin komunikatzen du udalerria. Lau auzo ditu, San Juan, San Lorentzo, San Martin eta San Salbatore.

Obanosko klima mediterraneo-kontinentala da, Izarbeibarko gainontzeko herriek duten klima bera. Haraneko lurrak oso emankorrak dira, Errobo ibaiaren urei esker. Ibai horretan mendietatik datozen hainbat errekastoren urek egiten dute bat. Neguak hotzak dira eta udak beroak, dena den, ez hegoalderago dagoen Erriberan bezain beroak. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa eta prezipitazioak 500 eta 800mm bitartekoak dira (egun euritsuak aldakorrak dira garaieraren arabera, 70-90 egun batez beste).

Gizakia agertu aurretik, udalerrian ameztiak eta zumelak nagusi ziren. Ameztiak gunerik hezeenetan ziren. Baina, zoritxarrez, nekazaritzaren hedapena dela eta, gaur egun ez dago jatorrizko landarediaren arrastorik. Herriaren inguruko basoak, birlandaturiko pinu beltz eta lariziarren hektarea gutxi batzuek osatzen dituzte.

Obanosen ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]

Ia ez dago tokiari buruzko aipamen laburrik, 978. urteko lehena izanik, Antso II.a Gartzeitz Iruñeko erregeak, Aragoiko San Pedro de Siresa monasterioari "Obano" gatzaren hamarrena eman zionean. 1092. urtean, bere elizaren errentak Iruñeko katedraleko kalonjeei esleituta zeudela ezagutzen da, 1296. urtera arte bere ondarearen zati izanik.[10]

XI. mendean, berriz ere, Aragoiko monasterioen jabetzei buruzko berriak jasotzen dira Obanosen, hala nola Santo Tomas edo San Lorentzo elizak. Aldi berean, leku horretan 1093an zegoen gaztelua aipatzen da, Aragoiko eta Iruñeko errege Antso V.a Ramiritzen dokumentu batean aipatua. Baina Leireko monasterioak ere 1098an bere San Joan Bataiatzailearen elizak jasotzen zituen hamarrenen laurdena zuen, eta Iratxeko monasterioak edo Jerusalemgo San Joanen Ospitalekoek hainbat lursail zituzten udalerri barruan.

XI. mendearen amaieran, elizaren errentak Iruñeko gotzainarenak ziren, eta hark katedraleko kabildoari eman zizkion, jantzien gastuak ordaintzeko. Helburu hori zela eta, kameraren arkupeari esleitu zitzaizkion gero. Arbitraje-epai batek egoera hori berretsi eta auzotarren asmoak ukatu zituen, berreskuratu nahi zituztelako.

1122. urtea baino lehen, Alfontso I.a Aragoiko eta Iruñeko erregeak aipatu zuenean, Gares hiribildu berria sortu zen. Erregeak gatzagak zituen hiribilduan, koroaren esku geratu zirenak Karlos IV.a Bianako Printzeak 1448an Menaut Donamarikoari eta Joan II.ak Mattin Nabaskozekoari eman zizkion arte.[11]

Obanos 1665. urtean bihurtu zen hiribildu, baina jada XIII. mendean monarkiaren gehiegikeria salatzeko bilduriko nobleen "Infantzoien Biltzarra" delakoa herrian bildua zen. Erakunde hori, Nafarroako Erresuman eta Euskal Herrian izandako lehen erakunde "demokratikotzat" hartua izan da. XIII. mendearen hasieran Antso VII.a erregeak erakundea onartu eta bere konpetentziak zabaldu zituen eta gaizkileak harrapatu eta zigortzeko eskubidea eman.

Infantzoien Biltzarrak, nobleziako behe-estamentuetako kideak ziren, goi-burgesiaren azpian. Dena den, nobleez gain, nekazari, artisau, abade, eta merkatariek ere osatzen zuten elkartea, euren pribilegioak defendatzeko asmoarekin. Partaideak ez ziren soilik obanostarrak, inguruko herrietako biztanleek ere hartzen zuten parte bertan, eta Obanosez beste eskualdeetan ere bildu izan ziren. Dena den, Obanosen kokapen geografiko estrategikoa zela eta, bilera gehien egiten zen herria izan zen eta horregatik erlazionatzen da erakundea udalerriarekin gaur egun.

Fernando Katolikoak 1512tik aurrera Nafarroa konkistatu ondoren, Izarbeibarreko hiribildu gisa mantendu zen. Agintari propioak eta bereiziak zituen. 1665ean hiribildu mailara igo zuten, eta Izarbeibarreko udalerritik bereizi zen. Hala ere, ez zuen lortu Nafarroako Gorteetan esertzea.

Obanosko kontzejuak Udal ordenantza berriak onartu zituen 1538. urtean. Erredakziorako, Iruñeko Mikel Ozkaritz eta Sebastian Lopez Gareskoa batxilerrak deitu ziren. Ordenantza berri horiek hiribilduaren bizitzaren alderdi guztiak hartzen zituzten, arau ekonomikoetatik hasi eta erlijiosoetaraino.

Filipe IV.a Espainiako erregeak hiribildu onaren titulua eman zion Obanosi, Gorteei esertzeko eskubidea ematen ziona, 7000 errealeko dohaintzaren truke, gehi beste 2500 erret etxalde hondaturako. Pribilegio hori 1665. urtean eman zen, baina 1676. urtean Karlos II.a Espainiakoa erregeak aipatutako pribilegioa desegin zuen, Nafarroako bertze hiribildu onen eskariaren aurrean. Obanosek, orduan, emandako dirua itzultzeko eskatu zuen, eta oraingoz hiru mila erreal baino ez zituen lortu. 1693an, obanostarrek hiribildu onaren titulua lortu zuten berriro erregeordearengandik, San Valeroko markesarengandik, 1000 dukat eman ondoren, baina huts egin zuten pribilegioa behin betiko deuseztatu zitzaielako.[12]

1810eko martxoan, Iberiar Penintsulako gerrapean, Xabier Minaren gerrillariek Iruñetik Obanosera zihoazen bostehun granadari eta berrogeita hamar zaldizkok osatutako destakamendu frantziar bati eraso zioten. Gerrilariek franziarrak inguratu eta errenditzea lortu zuten, baina hauek armak entregatzera zihoazenean, 700 zaldizko agertu zitzaizkien laguntzera. Mina, muniziorik gabe, Subitzako gainetara erretiratu zen bere jendearekin, eta hamalau zauritu galdu zituen. Subitzatik gerrilariak Gerendiainera abiatu ziren.

1812ko urriaren 13an, Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien dibisioko zalditeria Obanosen zegoen, eta Mañerura joan zen gainontzeko dibisioarekin biltzera, egun horretan bertan frantziarrei erasotzeko asmoz. 1812ko abuztuaren erdialdean, Espotz Minako gerrillarien dibisioko hirugarren batailoia Obanosen zegoen, Espotz eta lehen batailoia Garesen zeuden bitartean. Espotz Abbé jeneralak abuztuaren 16an Zizur Zendeara bere burua hornitzeko espedizio bat egin behar zuela jakin ondoren, bi batailoiekin eta 160 zaldizkoekin irtetea erabaki zuen.

1835-1845eko Udal erreformetara arte alkate batek gobernatzen zuen, herriak proposatuta erregeordea izendatzen zuena. Eta, erreforma horietatik, araubide komuneko udalerria izan zen.

1847an bi eskola zituen, bata haurrena, ehuneko bateko maiztasunarekin eta urtean 1280 erreal eta 130 gari-erregu jasotzen zituen maisu baten eta 1460 eta hogei kobratzen zituen laguntzaile baten laguntzarekin, eta bestea neskatoena, hirurogeita hamarretik laurogeira bitartekoa eta 621 erreal jasotzen zituena. Irin-errota batek funtzionatzen zuen eta lehortze bidezko gatza egiten zen, bosturteko bakoitzeko 3000 lapurreta inguru.

XIX. mendeko eliza-erreforma arte, parrokiako abadea Iruñeko ganbera-arkupea zen, arimak sendatzeko bikario bat izendatzen zuena; 1802an, gainera, lau onuradun zeuden.

1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazio Legea betez, herri honetan irin-errota bat saldu zen 1864an.

1920. urtearen inguruan, motor hidraulikoa zuen errota bat eta ospitale txiki bat zituen.

1936ko gerrako errepresioaren ondorioz, herri horretako 13 pertsona hil zituzten: Jose Alcala Gorriz, Roman Alcala Gorriz, Jesus Astrain Aget, Rogelio Astrain Aget, Rafael Gos Gosas, Santiago Guembe Redin, Teodoro Jaurrieta Beaumont, Santiago Jaurrieta Irurzun, Eugenio Lategui Santamaría, Santos Lategui Santamaria, Victoriano Munarriz Tabar, Cecilio Urue Gorozpe eta Benjamin Zabalegui Vallejos.[13]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udaletxea Foruen enparantzan dagoen hiru solairuko eraikina da.

• HELBIDEA: Foruen enparantza, 1

Obanosko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Arantxa Hernandez Lacalle da, Nekeas zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

• Joseba Oses Ardaiz (Nekeas)
• Fermin Idoate Ramirez (Nekeas)
• Iranzu Ardaiz Mañeru (Nekeas)
• David Torrecilla Sanz (Nekeas)
• Estibaliz Yoldi Guembe (Nekeas)
• Mikel Arbizu Napal (Nekeas)

Bere idazkaria, Adios, Eneritz, Legarda, Muruzabal, Tirapu, Ukar eta Uterga Udaletako idazkari ere bada.

1979tik, Obanosek 6 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Obanos sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Obanos ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Izarbeibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Obanos eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %5,97k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 5,99 eta 2018n % 12,10k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Obanos) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[18]

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

Obanosko Misterioaren irudikapen grafikoa

Elezaharrak dioenez, Filizia Akitaniakoak, Konpostelarantz zihoan erromes batek, Obanosetik igarotzean bere noblezia-bizitzari uko egin eta pobreei bizitza eskaintzeko Amokainen geratzeko erabaki zorrotza hartu zuen. Bere anaia, Gilen dukea, haren bila joan zen erabaki horren berri izan zuenean. Ahizpak sorterrira itzultzeari uko egin ziola-eta haserre, Filizia printzesari bizia kendu zion sastakai batez.

Dukeak, egin zuen ekintzagatik tristuraz eta damuz beterik, bere bekatua aitortu zuen Erroman. Horregatik, ezartzen dioten penitentzia Santiagora erromes joatea da. Erromesaldi horretatik itzultzean, uko egiten dio aurretik zuen bizitzari, eta nahiago du Obanosen geratu penitentzigile gisa, Ama Birjinaren baselizaren ondoan, Arnotegi mendian. Geroago, baseliza bere izenean dago, San Gilen.

Kondaira hau gaur egun herriko enparantzan antzezten da abuztuaren bigarren hamabortzaldian, 1962tik, Interes Turistiko Festa izendatuz. Baseliza hartako XIII. mendeko Ama Birjinaren irudia parrokian dago oraindik.[19][20]

• Obanosko Misterioko antzezpena, uztailaren 25eko astean, bi urtean behin
• San Joan Bataiatzailearen jaiak, abuztuaren 28tik irailaren 2ra