Napoli
Napoli edo Napoles[1] (italieraz Napoli) Italiako Campania eskualde eta probintziako hiriburua da. Italiako hirugarren hiria da biztanle kopuruari dagokionez, eta biztanle-dentsitate handiko (Italiako eta Europako jendetsuenetako) metropoli-eremu bateko bihotza da.[2]
| Napoli Napoli | |||
|---|---|---|---|
| Italiako udalerria | |||
 | |||
| |||
| Administrazioa | |||
| Estatu burujabe |  Italia | ||
| Eskualdea |  Campania | ||
| Italiako hiri metropolitarra | Metropolitan City of Naples | ||
| Alkatea | Gaetano Manfredi (en)  | ||
| Izen ofiziala | Napoli | ||
| Jatorrizko izena | Napoli | ||
| Posta kodea | 80121, 80122, 80123, 80124, 80125, 80126, 80127, 80128, 80129, 80131, 80132, 80133, 80134, 80135, 80136, 80137, 80138, 80139, 80141, 80142, 80143, 80144, 80145, 80146 eta 80147 | ||
| ISTAT kodea | 063049 | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 40°50′N 14°15′E | ||
 | |||
.svg.png.webp) | |||
| Azalera | 119.02 km² | ||
| Altuera | 17 m | ||
| Mugakideak | Arzano, Casavatore, Casoria, Marano di Napoli, Melito di Napoli, Mugnano di Napoli, Pozzuoli, Quarto, San Giorgio a Cremano, San Sebastiano al Vesuvio, Volla, Casandrino, Portici eta Cercola | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 913.462 (2023ko urtarrilaren 1a) −52.682 (2018) | ||
| Dentsitatea | 7.674,86 bizt/km² | ||
| Informazio gehigarria | |||
| Telefono aurrizkia | 081 | ||
| Ordu eremua | UTC+01:00 eta UTC+02:00 | ||
| Hiri senidetuak | Gafsa, Palma Mallorcakoa, Sighetu Marmației (en) , Călărași, Kragujevac (en) , Budapest, Atenas, Santiago, Nosy Be, Nablus, Benevento, Naples (Florida), San Frantzisko, Toronto, Milan, Kagoshima, Praga, Buenos Aires, Baku, Sarajevo, Marseilla, Zhengzhou, Córdoba, Valentzia, Grottammare, Formia, Mysłowice, Jidda, Honolulu konderria, Wenzhou, Ramallah eta Rio de Janeiro | ||
| Katastro kodea | F839 | ||
| Sailkapen sismikoa | 2 (Ertaina) | ||
| Matrikula | NA | ||
| Hizkuntza ofiziala | italiera | ||
| comune.napoli.it | |||
.svg.png.webp){kind=small}
Izen bereko golkoaren erdigunetik hurbil dago, Vesuvio sumendiaren eta Campi Flegrei deritzan eremu bolkanikoaren artean. Hiriaren ondare artistikoa eta arkitektonikoa oso aberatsa da; horregatik, 1995ean, UNESCOk gizateriaren ondare izendatu zuen Napoliko parte zaharra, Europako hirigune historikorik zabalena[3].
Italiako hirugarren udalerririk jendetsuena da, eta Europar Batasunean biztanleriaren dentsitaterik handienetakoa duten metropoli eremuetako bat du.
Geografia
Mugakideak
Napolik honako udalerri hauekin egiten du muga:
Klima
 Datu klimatikoak (Napoles)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 12.5 | 13.2 | 15.2 | 18.2 | 22.6 | 26.2 | 29.3 | 29.5 | 26.3 | 21.8 | 17.0 | 13.6 | 20.4 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 8.1 | 8.7 | 10.5 | 13.2 | 17.3 | 20.9 | 23.6 | 23.7 | 20.8 | 16.7 | 12.3 | 9.3 | 15.9 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 3.8 | 4.3 | 5.9 | 8.3 | 12.1 | 15.6 | 18.0 | 17.9 | 15.3 | 11.6 | 7.7 | 5.1 | 10.4 |
| Pilatutako prezipitazioa (mm) | 104.4 | 97.9 | 85.7 | 75.5 | 49.6 | 34.1 | 24.3 | 41.6 | 80.3 | 129.7 | 162.1 | 121.4 | 1006.6 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1.0 mm) | 9.9 | 9.8 | 9.5 | 8.8 | 5.7 | 4.0 | 2.3 | 3.8 | 5.8 | 8.1 | 10.8 | 10.7 | 89.2 |
| Eguzki orduak | 114.7 | 127.6 | 158.1 | 189.0 | 244.9 | 279.0 | 313.1 | 294.5 | 234.0 | 189.1 | 126.0 | 105.4 | 2375.4 |
| Iturria: World Meteorological Organization (Nazio Batuen Elkartea),[4] eguzki orduak[5] | |||||||||||||
Auzoak
|
1. Pianura |
11. Montecalvario |
21. Piscinola-Marianella |
Historia
Kumasko biztanleek sortu zuten K.a. VIII. mendean, Parthenope izenarekin; K.a. VI. mendearen bukaeran, Kumasko oligarkek birsortu egin zuten Neapolis (hiri berria) izenarekin[6], bigarren Kumas bat izateko asmoz; baina, berehala, hiri berria nagusitu egin zitzaion "hiri ama"ri eta Magna Graecia delakoko hiri nagusietako bat bihurtu zen, Atenasekin zeuzkan harreman estuei esker; gainera, eragin handia eduki zuen inguruetako herri italikoengan eta Mediterraneo aldean, merkataritzaren, erlijioaren eta kulturaren ikuspegitik[7].
K.a. 326. urtean, erromatarrek konkistatu zuten, baina greziarren garaiko nortasun eta erakundeei eutsi egin zieten Bizantziopean geratu zen arte. Bitarte luze horretan, enperadoreen eta patrizio erromatarren oporleku bihurtu zen eta hiriak garrantzi handia eskuratu zuen kulturaren ikuspegitik, bereziki K.a. I. mendean eta K.o. I. mendean.
Erromatar inperioa erori ostean, hiriak dukerri bat osatu zuen VII. mendean, Bizantziar inperiotik aske; geroago, XIII. mendetik hasi eta seiehun bat urtez, Napoliko erreinuko hiriburua izan zen. Ondoren, Aragoiko inperioko gune politikoa bihurtu zen. XVI. eta XVII. mendeen bitartean, Napoli hiria 400.000 biztanle izatera heldu zen, eta, beraz, Konstantinopolis eta gero, Europako eta Mediterraneoko hiririk jendetsuena izan zen.
Napoliko Erresumako eta Bi Sizilietako Erresumako hiriburu izan zen, Italiako erresuma batu baino lehenago; batasunaren ondoren, hiriak halako gainbehera sozio-ekonomikoa izan zuen, Italiako hegoalde osoak bezala.
1857ko abenduaren 16an lurrikara batek 13.000 hildako inguru eragin zituen hirian.
Ondarea
Baliabide kultural eta monumentuei dagokienez, Napoli munduko dentsitaterik handiena duten hirien artean dago; alde zaharrean, arkitektura-estilo ugari topa daitezke, 2.800 urteko historian zehar bertan egondako hamaika zibilizazioen lekuko, eta, azalera ez oso handia izan arren, hainbat gaztelu, errege egoitza, jauregi monumental eta eliza historiko daude, besteak beste, bai eta garai klasikoko arrasto ugari ere. Ondare hori hiri osoan zehar ez ezik, inguruetan ere mirets daiteke eta horregatik esaten da, hain zuzen ere, Napoli "aire zabaleko museo" baten antzeko zerbait dela.
Hala ere, arreta eskasaren eta zaharberritze lanak egiteko inbertsiorik ezaren ondorioz, ondare horren zati bat hondatuta edo hondatzeko bidean dago (alde zaharrean, adibidez, 160 eliza baino gehiago eta beste hainbeste jauregi daude egitura-arazo larriak dituztenak; eta berdin gertatzen da iturri, obelisko eta eraikin zahar askorekin ere). Egoera larri horri aurre egiteko asmoz, hainbat elkartek UNESCOren esku hartzea eskatu du.
Eraikin militarrak
Greziarren garaietatik, hiriak bazituen harresi batzuk, egitura karratu batez eginak gaur egungo hiriaren erdialdea den lekuan eta honako muga hauekin: iparraldean, via Foria; hegoaldean, corso Umberto I; mendebaldean, via San Sebastiano; eta ekialdean, via Carbonara. Erromatarren garaian ere existitu ziren; baina aldaketa handi samarrak egin behar izan ziren K.o. 79. urtean, Vesuvioaren erupziotik ihes egindakoei harrera egiteko, bai eta geroago ere, Valentiniano III.a enperadorearen garaian ere.[8]
Napolik atzerritar jatorriko hainbat agintari-leinu ezagutu ditu historian zehar, eta horregatik gotorleku sendoak eraiki behar izan ziren. Hiriko lehen bi gazteluak, dukerriaren garaikoak dira: haietako bat Castel dell'Ovo, itsasoaren gainean bertan eraikia, Licinio Luculloren villaren hondakinen gainean, hiriko kostaldea babesteko, kostaldeko marraren erditsuan egonda; bigarrena, Castel Capuano, 1153an eraikia, Gilen I.a Siziliakoaren borondatez, errege-egoitza izateko, baina baita barrualdeko lurraldea defenditzeko ere.
Anjoutarren garaian, hiriko harresiek 4,5 km-ko perimetroa zuten, 200 hektareatako eremu batean, non 30.000 biztanle bizi baitziren. Aldaketa batzuk egin ziren XIII. mendean, Karlos I.a Napolikoaren garaian, Castel Nuovo gazteluraino; baita geroago ere, 1484an, aragoitarren garaian, Castello del Carmine sartuz. Garai hartan, beste hiru gaztelu eraiki ziren: Maschio Angioino edo Castel Nuovo delakoa, errege-egoitza bihurtu zena; Castel Sant'Elmo, gain batean egonda, hiria kontrolatzeko betekizuna zuena; eta Castello del Carmine izenekoa.
Espainiarren erregeordetzaren garaian, beste harresi-lan batzuk egin ziren, eta, horrela, 1656rako, 400.000 biztanle bizi ziren harresien barruko eremuan. Garai hartakoak dira, orobat, Nisidako gaztelua eta Viglienako gotorlekua. Caserma Garibaldi izenekoa da hirigunean eraikitako azken gotorlekua, Italiaren batasuna baino apur bat lehenagokoa. Badira harresietatik kanpo eta inguruetan ere beste gaztelu, konbentu edo jauregi gotortu batzuk ere.
Gerrako teknika berrien garapenaren ondorioz, harresiak balioa galduz joan ziren, erabat desagertu ziren arte. Jatorrizko harresietan, bazeuden zenbait dorre ere txandaka, hasieran toba harriz eginak eta geroago laba-harriz; era berean, harresiek hainbat ate ere bazituzten, zeinen hondakinen bat geratzen den oraindik, hala nola Porta Medina (1640), Montesanto aldean; porta San Gennaro (1573), piazza Cavour delakoan; porta Capuana eta Porta Alba (1625), gaur egungo piazza Dante delakoan. Dorretatik batzuk iritsi dira gaurko garaira: Ranieri dorrea eta San Domenico dorrea.
Eraikin erlijiosoak
Harresitik kanpoko katakonba kristauek Napoliko arte, historia eta arkitektura kristauaren lehenengo lekukotasuna ematen digute. Napolik historian zehar jasandako atzerritarren menderakuntzek ere eragin nabarmena izan zuten hiriaren erlijiozaletasunean, Anjoutarren eta Aragoitarren erreinaldiek bereziki; hurrengo mendeetan hiria oso lotuta egon zen Kontrarreformarekin, Espainiako Habsburgotarren menpe baitzegoen.
XVII. mendean ehun bat komentu eta monasterio zeuden Napolin, eta XVIII. mendean 500 eliza inguru; hori dela eta, 500 kupulen hiria goitizena jarri zioten. Garai modernoagoan, lurrikarek eta batez ere Bigarren Mundu Gerran izandako 181 bonbardaketek hiriko 60 elizatik gora suntsitu zituzten.
Gaur egun, oraindik ere Napoli da munduan eliza, komentu eta bestelako eraikin erlijioso kopuru handiena duen hiria. Eliza historikoak soilik kontuan hartuta, kopurua bereziki handia da: 448, guztira. Eliza asko, ordea, itxita daude beti, aspaldi-aspalditik, edo bertan behera utzita daude, inolako zainketarik gabe, nahiz eta askotan balore artistiko handiko obrak eduki (via Costantinopoli-ko Santa Maria della Sapienza elizak, esaterako, Luca Giordanoren margolanak eta barrualde barroko aberats bat ditu).
Errege egoitzak
Napoli hiriak benetako eta berezko bi errege egoitza ditu: Palazzo Reale delakoa eta Capodimonte jauregia, nahiz eta badiren beste leku batzuk errege eta estatu buruen egoitza izandakoak. Palazzo Reale izeneko jauregiak Piazza del Plebiscitora darama eta Europako errege jauregi baten ohiko modura eraikita dago. XVII. mendean hasi ziren eraikitzen eta errege egoitza ofiziala izan zen, baita Savoia etxearen erregealdian ere, 1946ra arte. Jauregi barruan hainbat estilo arkitektoniko eta artistiko elkartzen dira; garrantzi monumentala aipagarria dute dutenak marmolezko ohorezko eskailerek eta 1841eko lorategi exotikoak. Aurrealdea XIX. mendekoa da eta hiria zuzenean edo zeharka gobernatu duten monarka garrantzitsuenen estatuekin dago apainduta: Ruggero Normandiakoa, Frederiko II.a Suebiakoa, Karlos I.a Anjoukoa, Alfontso I.a Aragoikoa, Karlos V.a Habsburgokoa, Karlos III.a Borboia, Joachim Murat eta Viktor Emanuel II.a Savoiakoa.
Karlos III.a Borboiak bigarren errege egoitza bat eraikitzeko agindu zuen, Capodimonten. Jauregia Ilustrazioaren oinarriekin bat zetorren hiri plangintza bati jarraituz eraiki zen eta hiriko berdegunerik handiena du inguruan. Bertan, Fernando IV.a eta Joachim Murat ere bizi izan ziren; azkenik 1950ean, Museo Nazional bihurtu zen eta pinakoteka garrantzitsua eta portzelana bilduma aipagarria ditu.
Gazteluak
Napolik Erromatar Inperioko hiriburuaren babes paregabea jaso zuen luzaroan (batez ere hiriburutik hurbil egoteari esker), baina aro klasikotik Erdi Arora igarotzean, berriz ere bere kabuz defendatu behar izan zuen bere esparrua. Kostako hiria izanik, barrualdean defentsa naturalik gabea, gainera, setio ugari jasan zituen, batez ere dukerri autonomoa izan zen garaian; izan ere, garai hartan, hiria gerra andana jarrai eta ia etengabe batean sartuta egon zen (gehienak defentsarako) Benevento, Salerno eta Capuako printzerri lombardiarren aurka, bizantziar inperioen aurka, aita santuen aurka eta, azkenik, Normandiarren aurka, horiek 1137an hiria guztiz konkistatzea lortu zuten arte.
Egun, jatorrizko egitura bere horretan duten defentsa-gazteluak sei dira: hiriko alde zaharrean bost daude (Maschio Angioino edo Castel Nuovo (Gaztelu Berria), Castel Capuano, Castel Sant’Elmo, Castel dell’ovo eta Garibaldi kaserna, gaztelu gotortu moduan eraiki zutena), eta bestea kanpoaldean, Nisida gaztelua, anjoutarren garaiaren amaierakoa; gaur egun, adin txikikoentzako zentro bat dago bertan. Horiez gain, beste bi gaztelu daude: Viglienako gotorlekua eta Carmine gaztelua. Hirian badira beste eraikin batzuk gaztelu forma eta itxura dutenak (Aselmeyer gaztelua, adibidez), baina haien interes historikoa egituraren balio artistiko eta dekoratiboan baino ez datza. Azkenik, badira kasernaz osatutako hainbat eraikuntza militar ere, gehienak XIX. mendearen bigarren erdian eraikiak.
Napoliko lehen gazteluek gehienbat errege egoitzen funtzioa betetzen zuten: Karlos I.a Anjoutarrak Gaztelu Berria eraikitzea erabaki zuen batik bat bertan bizitzeko. Aragoitarren dinastiak haren egiturak berreraiki zituen, eta hala, anjoutarren eraikinetatik ez zen ezer geratu, Santa Barbara kapera izan ezik. Gazteluaren irudirik ez dagoenez, lehengo anjoutarren gaztelua gaur egun Frantziako ipar-mendebaldeko Anjou aldean dauden eraikinen antzekoa izango zela uste da.
Kirola
- SSC Napoli, futbol taldeak Stadio San Paolo estadioan jokatu ohi ditu etxeko partidak. Bi Scudetto, Italiako 6 Kopa, Italiako Superkopa bat eta UEFA Kopa bat dauzka[9].
Napolitar ospetsuak
- Gian Lorenzo Bernini (1598-1680), eskultorea.
- Karlos IV.a Borboikoa (1748-1819), erregea.
- Enrico Caruso (1873-1921), tenorra.
- Maurizio de Giovanni (1958), idazlea.
- Elena Ferrante (1943), idazlea.
- Luca Giordano (1634-1705), margolaria.
- Ruggero Leoncavallo (1857-1919), musikagilea.
- Roberto Saviano (1979), idazle eta kazetaria.
- Domenico Scarlatti (1685-1757), musikagilea.
- Paolo Sorrentino (1970), zine-zuzendaria.
- Bud Spencer (1929-2016), zine-aktore eta zuzendaria.
- Totò (1898-1967), aktorea.
- Viktor Emanuel III.a Italiakoa (1869-1947), erregea.
Iruditegia
Santa Maria della Sanità basilikaren kupula.
Il Duomo (katedrala).
Pizza Margherita, napolitar pizza tradizionala.
Chiesa del Gesù Nuovo eliza.
Capodimonte jauregi eta museoa.
Umberto I galeria._21.jpg.webp)
Santa Chiara elizako klaustroa.
Erreferentziak
- Euskaltzaindiak biak ditu onartuak (Euskaltzaindia: 157. araua: Europako hiriak).
- (Italieraz) «Città Metropolitane per densità di popolazione» Tuttitalia.it (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- (Gaztelaniaz) Centre, UNESCO World Heritage. «Centro del Patrimonio Mundial -» UNESCO World Heritage Centre (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- Weather Information for Naples. World Meteorological Organization (Noiz kontsultatua: September 7, 2012).
- Visualizzazione tabella CLINO della stazione / CLINO Averages Listed for the station Napoli Capodichino. .
- Daniela Giampaola, Francesca Longobardo. (2000). Naples Greek and Roman. Electa.
- «Virgil in Naples | naplesldm.com» web.archive.org 2017-04-02 (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
- Massimo Rosi, Napoli entro e fuori le mura, Roma, Newton & Compton, 2004, p. 22, 30, 33, 35, 44, 107, 117, 125, 132, ISBN 88-541-0104-4.
- (Gaztelaniaz) «Diego Maradona y el título con Napoli que marcó el inicio del fin - TyC Sports» www.tycsports.com 2022-05-18 (Noiz kontsultatua: 2024-03-10).
