Nada Naumović

Orduko matxinadari aurre egiteko, alemaniarren politika, hildako soldadu bakoitzeko ehun serbiar eta zauritu bakoitzeko berrogei eta hamar hiltzea izan zen, Franz Böhmek irailaren 16an eman zuen ordena baten arabera[7]. Kraljevo hirian, 1.736 herritar[8][9] hil zituzten urriaren 15 eta 20 artean, partisanoen eta txetniken eraso batek hamabost soldadu alemaniar hil ostean[10][11][12]. Pixka bat geroago, kragujevactarrei paratu zitzaien genozidioaren biktima izatea: urrian partisanoek eta txetnikek alemaniar armadaren 714 Dibisioaren aurkako eraso batean bederatzi soldadu eta hogei eta zazpi hil ostean alemaniarrek mendeku hiltzailea Kragujevaceko herriaren kontra zuzentzea erabaki zuten. Urriaren 18an Kragujevacen bertako judutar batzuk eta komunista ezagunak atxilotu zituzten alemaniarrek[13]. Urriaren 19an, lehen masakrea egin zuten herrixka batzuei su emanez eta 442 pertsona hilez: 234 Grošnica herrian, 103 Maršić herrian eta 78 Mečkovac herrian (egun, Ilićevo)[14][15]. Baina are gogorragoa izan zen urriaren 20tik aurrera Kragujevac herrian egin zutena, hiri horretan geratzen ziren hamasei eta hirurogei urteko gizonezko guztiak atxilotzeko agindua eman zuten alemaniarrek (Administrazio kolaborazionistako langileak, kolaborazionistek “beharrezkotzat” jotzen zuten pertsonala eta Zbor alderdi faxistako kideak izan ezik –eta noski, mendian erresistentzian zirenak ezin atxilotu zituzten-[10][14]), guztira zazpi mila bat atxilotu zituzten[16][17], eta Stanovija Zelaian, non jugoslaviar armadaren barrakoiak zeuden sartu zituzten[16]. Atxiloketok egiteko Kragujevac aukeratu zuten “hiri handia zelako eta behar bezalako kuota betetzeko hainbat jende zuelako”[18]. Atxiloketak nahiko baketsuak izan ziren, izan ere, antza denez alemaniarrek “ohiko kontrolak” zirela esan zuten eta fusilamenduak ez zituztela egingo[19][20]. Atxilotuen artean, langileak, irakasleak eta baita ere eskoletako umeak izan ziren[16][19][20][21], eta baita ere inguruetako eliza eta monastegietako moje eta apaizak[13][16]. Atxilotuei euren gauzak lapurtu zizkieten[16]. Egun horretan izan ziren lehen fusilaketak, aurreko egunetan –urriaren 18an- atxilotutako judu eta komunistak hil zituzten, 70 guztira, urriaren 20ko arratsaldeko seietan[15][16]. Baina hilketa gehienak hurrengo egunetik aurrera izan ziren.

Gaua enparantza publiko batean pasatu zuten atxilotutakoek. Exekuzioak hasi aurretik, Zbor alderdi faxistako bi zuzendari gerturatu ziren, atxilotuen azken errepasoa egitera eta horietatik “benetako abertzaleak izanagatik” zeinek salbatzea zukeen erabakitzera; guztira 3.000 bat apartatu zituzten zerrendatik (Jovan Byforden arabera, kolaborazionistentzat errekuperagarriak zirenak apartatu nahi zituzten hilketa zerrendetatik[17]). Urriaren 21ean, goizeko zazpiak eta eguerdiko ordu biak artean, Šumarice deitutako ingurura eraman zituzten, 50 eta 120 arteko pertsonen multzotan, kasu askotan ikasgela osoak mugitu zituzten irakaslearekin[22][23]. Urriaren 21 eta 22 artean bi mila zortzirehun bat pertsona[24][25][26][27][28], umeak baita ere, hil zituzten; nahiz eta iturri batzuek, adibidez John Coxek[29] edo Matteo Milazzok[30], zazpi mila hildakoren zenbakia ematen duten -beste iturri batzuek 2.300 bat hildakoren zifra ematen dute[10][17][22][31][32][33], zenbaki hau alemaniarrek onartutakoa ere bada[14]-. Hildako gehienak Hej Slaveni (“Aizue, eslaviarrok”) ereserki paneslavista –Jugoslavia Sozialistan Estatuaren ereserkia izango zena- abestuz hil ziren. Hiltzera zihoazen talde batean irakasle bat zegoen bere ikasleekin, zeinak ez zion bere azalpenak emateari utzi, exekutatzerakoan “klasea ematen ari naiz!” esan zuen[23]. Kragujevaceko Oroimen-parkearen arabera, 217 adin txikiko hil zituzten[15]; Ivan Tor kazetariaren arabera, 15 urtetik beherako 40 ume hil zituzten[20].

Hil ez zituztenak (Zborreko jendearen “aholkuz” hilketa zerrendetatik apartatutakoak), pixkanaka askatu zituzten, hain zuzen ere, batzuk bahitu bezala mantendu nahi zituzten lehen askatutakoak mendira joan ez zitezen. Hildakoak markatu gabeko tokietan ehortzi zituzten.

Kragujevaceko masakrean, alemaniarrez gain, Serbiako Indar Boluntarioak (SDKk) ere parte hartu zuen, presoen lehen atxiloketak, exekuzio-tokietara garraiaketak eta hauek mantentzeak SDKk egin zituen[20][34][35] (beste iturri batzuek, adibidez Djoko Slijepčevićek ukatu egiten dute, esaten dutenez, alemaniarrek SDKren Kragujevaceko basea eta errekrutatze zentrua blokeatu zuten SDK egun horretan bere instalazioetatik atera ez zedin. Hala ere Slijepčevićek ere onartzen du SDKren tokiko erregimenduko jeneral Marisav Petrovićek Kragujevaceko “komunisten” zerrenda bat eman ziela alemaniarrei “baina zerrenda hori pasa zienean komunista guztiak jada exekuzio bidean zeuden”[36]). Gainera, SDKko kideek, tartean Marisav Petrović berak, zenbait pertsona atxilotzeko aukeraketa prozesuan ere parte hartu zuten[37][38]. Jovan Byfordek esan zuen moduan, Zborreko kideek egin zuten aukeraketa, 3.000 atxilotu hiltzeko zerrendetatik apartatu zutenekoa “ez zen bizitzak salbatzeko, baizik eta kolaborazionistak errekrutatzeko asmoa zutelako baino” –hain zuen ere, aukeraketa hori ideologikoa izan baitzen, “susmagarriak” nahita uzten zituzten hiltzeko moduan[17]-. Horrez gain, urriaren 19an, Kragujevac ondoko herri batean, Grošnican, egindako sarraskian, Serbiako Gobernu kolaborazionistaren (Milan Nedić buru zuen Gobernuaren) hegazkinak pasa ziren herrian eskuorriak botaz, herritarrei etxean geratzeko eskatuz, hala eginez gero “ezer ere gertatuko ez zitzaiela” esanez[15].

Naumović urriaren 21ean, hil zuten[2]. Hurrengo egunean alemaniarrek hilketa iragartzeko Kragujevacen jarri zuten afixen arabera, beste hamabi emakumerekin batera hil zuten[39]. Hiltzerakoan “Gora Alderdi Komunista!” (Живела Комунистичка партија!) eta “Gora Sobietar Batasuna!” (Живео Совјетски Савез!) oihukatu zuen, bere azken hitzak horiek izan zirelarik[40].