Murillo el Cuende (kontzejua)

Murillo el Cuende[1][lower-alpha 1] edo Murelu Konde[lower-alpha 2] (Murillete[lower-alpha 3] lagunartean) Aragoiko Erriberako Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Erdialdea eskualdean.

Murillo el Cuende
Murelu Konde
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia ekialdetik


Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Nafarroa Garaia
EskualdeaErdialdea
UdalerriaMurelu Konde
Administrazioa
Motakontzeju
Izen ofiziala Murillo el Cuende
Burua
(2015-2023)		Arcangel Vicente Azpiroz Garde
(kontzejuburua)
Posta kodea31383
Herritarramurillotar, mureluar
EzizenaMurillete
Geografia
Koordenatuak42°23′52″N 1°37′47″W
Azalera7,17 km²
Garaiera337 metro
Distantzia52,6 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria41 (2021:  −5)

2021 urtean 41 biztanle zituen.

Bertako biztanleak murillotarrak edo mureluarrak dira.

Izena

Murillo el Cuende edo Murelu Konde toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]

  • Murieyllo de Cuende (1257)
  • Murieyllo del Conde (1268)
  • Muriello Comitis (1280)
  • Murieyllo el Cuende (1330)
  • Murillet (1349)
  • Murieillo del Cuende (1366)
  • Murillo el Cuende (1800)
  • Murillete (1802)
  • Murillo el Cuende (1956)
  • Murelu Konde (1974)
  • Murelu Konde (1979)

Etimologia

Murillo el Cuende gaztelaniatzatutako bertsioa eta Murelu Konde bertsio euskaratua Muriello del Cuende nafar erromantzetik datoz.

Murillo lehen ertzak, Nafarroako beste hainbat harresik bezala, harresi batekin du zerikusia, eta ziurrenik herriko gazteluari egingo dio erreferentzia. Gaztelua IX. mendeko gotorleku garrantzitsua izan zen, hiribilduaren iparraldeko muino baten gainean eraikia, eta 1516an Cisneros kardinalaren aginduz eraitsi zuten arte iraun zuen, Nafarroako konkista berriari eusteko. Hormen eta dorrearen aztarnak geratzen dira.

Hain zuzen ere, izenaren bigarren zatiak, Cuende edo Konde izenak, konde egiten dio erreferentzia. Cuende hitza nafar erromantzetik dator, eta nik diptongazio analogikoa gordetzen dut, egungo gaztelania eta aragoiera ez bezala.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Arasatze edo Arasaltz nolabait euskaratuta,[3] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Harasatze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Murillo el Cuende aukeratu zuen arren.

Udalerri horren izen ofiziala Murillo el Cuende da, eremu ez-euskaldunean dagoenez, gaztelaniazko izena baino ez baita ofiziala. Euskaraz, Euskaltzaindiak dio euskarazko arauzko izena Murillo el Cuende dela. Hala eta guztiz ere, euskaldunen sektore handi batek Murelu Konde forma erabiltzen du.

Ezaugarriak

Armarria

Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriko armarriak honako blasoi hau du:[4]

« Hondo zuri batez eta aurrean hiru dorredun gaztelu batez osatuta dago, erdikoa alboetakoak baino handiagoa. Erdiko dorrearen gainean olibondoaren hiru adar daude.  »

Olibondo adarrek Olibako monasterioarena zela adierazten dute. Zigilu zaharrenetan hiru adarrak bakarrik agertzen dira.

Geografia

Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian.

Inguru naturala eta kokapena

Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erriberriko merindadeko herria da, Bardeatik iparraldera, eta Erriberritik hamar kilometro hegoaldera. Herrira heltzeko N-121 errepidea hartu behar da Kaparrotsu edo Erriberri abiapuntutzat harturik.

Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera eskualdean dago, hau da, Aragoi ibaiaren ibilguaren behereneko aldean.[5][6]

Klima eta landaredia

Herriak klima mediterraneo kontinentala dauka. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa (aldaketa termiko handiarekin) eta prezipitazioak 400 eta 500mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60-70 baino ez dira izaten. Prezipitazioak nahiko irregularrak dira urte osoan zehar (ekainekin abuztura hiru hilabete idor daude), eta orokorrean ugariagoak dira udaberri eta udazkenean. Haizerik ohikoena iparreko ziertzo haizea da; eta, uda garaian, hegoaldekoa.

Murillo edo Murelu iparraldean klima mediterraneoari dagozkion espeziak aurki daitezke, zumelak batez ere, eta hegoaldean, txapardi eta pinuak. Horrez gain, igeltsua ugaria den hegoaldeko lurretan, landare gipsikola eta halofiloak ageri dira.

Estazio meteorologikoa

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Kaparrotsu pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

    Datu klimatikoak (Kaparrotsu, 1953-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 20.0 23.0 28.0 32.0 38.5 42.0 47.0 43.0 41.0 33.0 27.0 21.0 47.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.8 12.1 16.2 18.3 23.0 28.3 31.4 31.0 26.6 20.6 14.0 10.2 20.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.5 6.9 10.2 12.3 16.7 21.2 23.9 23.7 19.9 15.1 9.4 6.1 14.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.3 1.7 4.2 6.3 10.3 14.2 16.4 16.4 13.2 9.5 4.9 2.0 8.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.0 -7.0 -7.0 -3.0 1.0 5.0 8.0 7.0 4.0 -1.0 -8.0 -13.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 27.7 22.9 25.9 50.9 48.3 31.6 22.1 25.0 42.4 47.7 41.1 35.8 421.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 32.5 26.6 31.0 44.2 50.6 42.2 35.8 83.0 84.2 45.5 42.5 41.2 84.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.1 8.2 7.7 10.3 9.7 6.4 4.6 4.7 5.8 9.6 10.9 9.7 97.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.7 0.8 0.4 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.6 2.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Historia

Bere eliza Petri Rodezkoa gotzainak eman zion Okzitaniako Santa Feko abadiari 1092an. Tokia Lope IV.a Diaz Harokoarena izan zen, Bizkaiko jauna, eta honek, 1277an, Gillen Marcel Iruñeko burgesari eman zion bahian. Hala eta guztiz ere, 1280an, hiribilduak 60 kahitzeko gari eta garagar eta olozko beste hainbateko urteko petxa bat zor zion Koroari, eta, ondoren, Karlos II.a Nafarroakoak Olibako monasterioari eman zion 1349an. Gaztelarekiko liskarren ondorioz (1378-1379), Karlos III.a Nafarroakoak bere kuota murriztu zuen 1418ko kuartelengatik, baina Nafarroako Gerra Zibilak erabat hondatu zuen. Hurrengo mendearen hasieran birpopulatu zen. Murillete ere deitu zitzaion.

Erregeak 1737an jurisdikzio kriminala Joan Bautista Iturralderi saldu zion. Eta 1802an Murilloko kondearena zen, alkatea izendatzen zuena eta herriarengandik 280 gari lapurreta eta 120 garagar lapurreta hautematen zituena.

XIX. mendean jaurerriak kendu ondoren, Murillete erregimen komuneko udaletxea zuen hiribildu gisa geratu zen. 1847an eskola bat zuen, urtean 840 erreal zituena, parrokiak priore bat eta onuradun bat zerbitzatzen zituen, erregeak edo gotzainak aurkeztuak, hutsik zegoen garaiaren arabera; tokiko bideak zituen, egoera onean, Erriberako errepide hurbilaz gain, eta horren gainean salmenta bat zuen.

1846an, Traibuenas udalerria haun sartu zuten, eta biak udalerri berriko kontzeju bihurtu ziren, Murillok Traibuenas baino gehiago bazuen ere. 1855ean Nafarroa Garaian 13 000 hildakotik gora eragin zuen kolera izurriak Murillon izandako eragina, txikia izan zen.

Demografia

2021 urteko erroldaren arabera 41 biztanle zituen Murillo el Cuende edo Murelu Konde kontzejuak.[9]

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
69 67 66 58 56 52 49 48 46 49 45 50 61 59 44 41 46 45 41 47 46
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Murillo el Cuendeko kontzejua kontzejuburuak osatzen dute. Egungo kontzejuburua Arcangel Vicente Azpiroz Garde da.

Kontzejua

Murillo el Cuendeko kontzejua kontzejukidek osatzen dute, demokratikoki hautatua. Kontzejuburua Arcangel Vicente Azpiroz Garde da.

Kontzejuburuak

2011tik, Murillo el Cuendek kontzejuburu bat izan du:

Kontzejuburu Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera
- 2011 2015
Arcangel Vicente Azpiroz Garde 2015 2019
Arcangel Vicente Azpiroz Garde 2019 jardunean

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 325 linea zerbitzua ematen dio kontzeju honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du NA-5332 errepidean, Arradarantz eta Tafallarantz.

 Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua  Hasiera  Ibilbidea  Amaiera ⁠
325TafallaErriberri • Murelu Konde • Traibuenas • KaparrotsuArrada

325 linea linea erregularra den arren, udalerriko hiru geldialdiak eskariaren araberako geldialdiak baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean. Autobusak honako ibilbidea egiten du:

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[10]

Koldo Zuazok, 2010ean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[11]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerria eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,63k zekien euskaraz, 2010ean % 0,60k eta 2018n % 3,30k.

Jaiak

Ondasun nabarmenak

Oharrak
  1. /muɾìʎo el kuénð̞e/ ahoskatua (laguntza)
  2. /muɾélu kónð̞e/ ahoskatua (laguntza)
  3. /muɾiʎéte/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
  1. Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
  2. «Murillo el Cuende - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  3. Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
  4. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  5. (Gaztelaniaz) Mairaga-Erdialdea Mankomunitatearen webgunean adierazten dute eskualde horretakoa dela.
  6. Euskaltzaindiak 151. arauan (5. orrialdea) dio Aragoi beherea (-a) izena duela Nafarroako eskualde geografiko horrek.
  7. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Kaparrotsu» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. Kaparrotsuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. «Murillo el Cuende» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  10. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  11. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.