Murillo el Cuende

Murillo el Cuende[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri-konposatu bat da, Murillo el Cuende edo Murelu Konde, Traibuenas eta Arrada herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 59,4 kilometrora. Altuera 301 eta 427 metro artekoa da, eta 59,40 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 685 biztanle zituen.

Murillo el Cuende
Murelu Konde
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Murillo el Cuende bandera
Bandera

Murillo el Cuende armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Erriberri
EskualdeaErdialdea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofiziala Murillo el Cuende
Alkatea
(2015-2023)		Miguel Angel Enciso Martinez
(Nafarroako Alderdi Sozialista)
Posta kodea31391
INE kodea31178
Herritarramurillotar, mureluar
Geografia
Koordenatuak42°21′00″N 1°35′30″W
Azalera59,4 km²
Garaiera301-427 metro
Distantzia65,9 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria685 (2023:  21)
alt_left 322 (%47)(2019) (%50,1) 343 alt_right
Dentsitatea11,53 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 30,69
Ugalkortasuna[1]‰ 53,57
Ekonomia
Jarduera[1]% 79,8 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 14,24 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 3,30 (2018: %2,7)
Datu gehigarriak
Sorrera1845. urtean
Webguneawww.murilloelcuende.es

Udalerriak lehenengo herriaren izena hartzen du, eta, gainera, Udalaren egoitza mantentzen du. Hala ere, gazteena da Arrada, 1960ko hamarkadan sortua, hiruetan jendetsuena eta udalburu aritzen dena. Aragoi ibaiaren bi ertzetan dago udalerria, Aragoiko Erribera izeneko eremuan. Arrada Zaharra nabarmentzen da, karrika bilbadura eta babeserako harresia dituen Erdi Aroko herri hustua.

Bertako biztanleak murillotarrak edo mureluarrak dira.

Izena

Murillo el Cuende toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Udalerriak Murillo el Cuende izena hartzen du, berau osatzen duten kontzejuetako bat.

Etimologia

Murillo el Cuende gaztelaniaratutako bertsioa nafar erromantzetik datoz.[erreferentzia behar]

Murillo lehen ertzak, Nafarroako beste hainbat harresik bezala, harresi batekin du zerikusia, eta ziurrenik herriko gazteluari egingo dio erreferentzia. Gaztelua IX. mendeko gotorleku garrantzitsua izan zen, hiribilduaren iparraldeko muino baten gainean eraikia, eta 1516an Cisneros kardinalaren aginduz eraitsi zuten arte iraun zuen, Nafarroako konkista berriari eusteko. Hormen eta dorrearen aztarnak geratzen dira.

Hain zuzen ere, izenaren bigarren zatiak, Cuende edo Konde izenak, konde egiten dio erreferentzia. Cuende hitza nafar erromantzetik dator, eta nik diptongazio analogikoa gordetzen dut, egungo gaztelania eta aragoiera ez bezala.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Arasatze edo Arasaltz nolabait euskaratuta,[4] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Harasatze forma proposatzen zuen, eta 1990ean Murillo el Cuende aukeratu zuen arren.

Udalerri horren izen ofiziala Murillo el Cuende da, eremu ez-euskaldunean dagoenez, gaztelaniazko izena baino ez baita ofiziala. Euskaraz, Euskaltzaindiak dio euskarazko arauzko izena Murillo el Cuende dela. Hala eta guztiz ere, euskaldunen sektore handi batek Murelu Konde forma erabiltzen du.

Ezaugarriak

Armarria

Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriko armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo zuri batez eta aurrean hiru dorredun gaztelu batez osatuta dago, erdikoa alboetakoak baino handiagoa. Erdiko dorrearen gainean olibondoaren hiru adar daude.  »

Olibondo adarrek Olibako monasterioarena zela adierazten dute. Zigilu zaharrenetan hiru adarrak bakarrik agertzen dira.

Bandera

Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriko banderak herriko armarri dauka hondo urdin baten gainean.

Geografia

Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.

Inguru naturala eta kokapena

Murillo el Cuende edo Murelu Konde Erriberriko merindadeko udalerria da, Bardeatik iparraldera, eta Erriberritik hamar kilometro hegoaldera. Herrira heltzeko N-121 errepidea hartu behar da Kaparrotsu edo Erriberri abiapuntutzat harturik.

Geografiaren aldetik, Aragoiko Erribera eskualdean dago, hau da, Aragoi ibaiaren ibilguaren behereneko aldean.[6][7]

Klima eta landaredia

Udalerriak klima mediterraneo kontinentala dauka. Urteko batez besteko tenperatura 14 gradukoa (aldaketa termiko handiarekin) eta prezipitazioak 400 eta 500mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 60-70 baino ez dira izaten. Prezipitazioak nahiko irregularrak dira urte osoan zehar (ekainekin abuztura hiru hilabete idor daude), eta orokorrean ugariagoak dira udaberri eta udazkenean. Haizerik ohikoena iparreko ziertzo haizea da; eta, uda garaian, hegoaldekoa.

Murillo edo Murelu iparraldean klima mediterraneoari dagozkion espeziak aurki daitezke, zumelak batez ere, eta hegoaldean, txapardi eta pinuak. Horrez gain, igeltsua ugaria den hegoaldeko lurretan, landare gipsikola eta halofiloak ageri dira.

Estazio meteorologikoa

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Kaparrotsu pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 303 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]

    Datu klimatikoak (Kaparrotsu, 1953-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 20.0 23.0 28.0 32.0 38.5 42.0 47.0 43.0 41.0 33.0 27.0 21.0 47.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.8 12.1 16.2 18.3 23.0 28.3 31.4 31.0 26.6 20.6 14.0 10.2 20.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.5 6.9 10.2 12.3 16.7 21.2 23.9 23.7 19.9 15.1 9.4 6.1 14.2
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.3 1.7 4.2 6.3 10.3 14.2 16.4 16.4 13.2 9.5 4.9 2.0 8.4
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.0 -7.0 -7.0 -3.0 1.0 5.0 8.0 7.0 4.0 -1.0 -8.0 -13.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 27.7 22.9 25.9 50.9 48.3 31.6 22.1 25.0 42.4 47.7 41.1 35.8 421.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 32.5 26.6 31.0 44.2 50.6 42.2 35.8 83.0 84.2 45.5 42.5 41.2 84.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.1 8.2 7.7 10.3 9.7 6.4 4.6 4.7 5.8 9.6 10.9 9.7 97.6
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.7 0.8 0.4 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.6 2.7
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Banaketa

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriak 3 kontzeju ditu:

Gainera, udalerrian herri hustu bat da:


Historia

XIX. mendearen erdialdean egungo udalerria eratzen hasi zen. Traibuenas XIX. mendearen lehen erdian desagertutako jaurerrien jurisdikzioaren mende egon zen. 1846an, Traibuenas Murelu Konde udalerrian sartu zuten, eta biak udalerri berriko kontzeju bihurtu ziren, Murillok Traibuenas baino gehiago bazuen ere. 1855ean Nafarroa Garaian 13 000 hildakotik gora eragin zuen kolera izurriak Murillon izandako eragina, txikia izan zen.

Arradako kontzejua, 1972an sortu zen, Nafarroako Foru Aldundiarekin sinaturiko akordioaren ondorioz. Kontzejua Traibuenasko lurretan sortu zen. Kontzeju berriak 2609 hektareako azalera izango zuen, Espainiako Kolonizazio Institutuak herrigune berriak kolonizatzeko eginiko politikaren barnean. Arradako kontzejuko lehen bizilagunak 1960ko hamarkadaren hasierakoak dira, garai hartan hasi zirelako bertan etxeak eraikitzen. Kontzeju independentea eratu arte, Traibuenasko kontzejuko juntaren menpe izan ziren.

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 685 biztanle zituen Murillo el Cuende edo Murelu Konde herriak.[10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
259 400 458 361 393 375 353 404 478 464 384 380 324 636 598 657 646 683 673
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

Udalerrikoko jarduera ekonomiko nagusiak bi dira: industria eta batez ere nekazaritza. Biztanle gehienak nekazaritzarekin zerikusia duten lanetan aritzen dira, gehienbat Murelu Konde eta Traibuenasko kontzejuetan. Azken horretan, mahasti ugari dago landaturik, eta eskualdeko ardogintza enpresa garrantzitsu bat bertan dago.

Arradako egoera desberdina da, betan bizi diren familia bakoitzak, IRYDA elkarteari erositako lur zati bat dauka, baina gaur egun, lur horiek, ortu osagarriak baino ez dira. Zerri eta ardi abere-lurren ustiategiak nagusi dira bertan, guztira lau ustiategi daudelarik. Horrez gain, 25 pertsona enplegatzen dituen elementu elektromagnetikoak ekoizten dituen lantegi bat dago. Orokorrean, biztanle gehienak, Kaparrotsu eta Tafallan dauden lantegietan egiten dute lan.

Politika

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko udaletxea Arrada kontzejuan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Miguel Angel Enciso Martinez da, Nafarroako Alderdi Sozialistako hautagai gisa aurkeztu zena.

Udal hauteskundeak
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Nafarroako Alderdi Sozialista - 2 1 2 2 1 3 3 5 5 7
Nafar Herriaren Batasuna - - - 3 4 5 3 4 2 2 -
Independenteetako Independenteak - - - - - 1 - - - -
Nafarroako Independenteak - - - - - 1 - - - - -
Espainiako Independenteen Plataforma - - - - 1 - - - - - -
Arradako Independenteak 4 - - 2 - - - - - - -
Zentro Demokratiko eta Soziala - - 4 - - - - - - - -
Arradako Gurutze Saindua - - 2 - - - - - - - -
Aliantza Popularra-Alderdi Demokrata Popularra - 3 - - - - - - - - -
Traibuenasko Independenteak - 1 - - - - - - - - -
Murelu Kondeko Independentea 2 1 - - - - - - - - -
Zentro Demokratikoaren Batasuna 1 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafarroako Alderdi Sozialista 150 41,67 ▼ 4
 Navarra Suma 116 32,22 -
 Ahal Dugu 34 9,44 ▼ 17
 Geroa Bai 23 6,39 ▲ 2
 Vox 16 4,44 -
 Euskal Herria Bildu 5 1,39 ▼ 4
 Libertate Nafarra 2 0,56 ▲ 1
 Izquierda-Ezkerra 1 0,28 ▼ 5
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,28 ▼ 0
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafarroako Alderdi Sozialista 154 39,69 ?
 Nafar Herriaren Batasuna 115 29,64 ?
 Ahal Dugu 51 13,14 ?
 Geroa Bai 21 5,41 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 13 3,35 ?
 Euskal Herria Bildu 9 2,32  ?
 Izquierda-Ezkerra 6 1,55 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 5 1,29  ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 2 0,52 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,26 ?
 Libertate Nafarra 1 0,26  ?

Udala

Udalaren egoitza eta udaletxea Arrada udalburuan dago. Udaletxea XX. mendearen amaieran berriztu zen azken aldiz. Beheko solairua harriz eginda dago eta lehen solairuan balkoi korritu bat ageri da. Balkoirantz zabaldutako bi hutsalen artean udalerriko armarria dago.

  • HELBIDEA: Santa Fe Plaza, 5

Egungo banaketa

Murillo el Cuende edo Murelu Konde udalerriko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Miguel Angel Enciso Martinez da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:

Alkateak

1979tik, Murillo el Cuende edo Murelu Konde 4 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[11]
Santiago Hualde Ibiricu[12] 1979 1983 Arradako Independenteak
Santiago Hualde Ibiricu[12] 1983 1987 Alianza Popular-Alderdi Demokrata Popularra
Jesus Maria Mar Iturbide[12] 1987 1991 Arradako Gurutze Saindua
Angel Arnaudas Granell 1991 2011 Nafar Herriaren Batasuna
Jesus Maria Mar Iturbide 2011 2015 Nafarroako Alderdi Sozialista
Miguel Angel Enciso Martinez 2015 jardunean Nafarroako Alderdi Sozialista

Garraioa

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 325 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Udalerriak hiru autobus geldialdiak ditu: bat Murillo el Cuende edo Murelu Konde kontzejuan, bertze Traibuenasen eta bertze bat Arradan. Hirurek Arradarantz eta Tafallarantz zerbitzuak hartzen dituzte.

 Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua  Hasiera  Ibilbidea  Amaiera ⁠
325TafallaErriberri • Murelu Konde • Traibuenas • KaparrotsuArrada

325 linea linea erregularra den arren, udalerriko hiru geldialdiak eskariaren araberako geldialdiak baita, bidaia aurreko eguneko 19:00ak baino lehen erreserbatu behar da.

Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean. Autobusak honako ibilbidea egiten du:

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Murillo el Cuende edo Murelu Konde ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[14]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Murillo el Cuende edo Murelu Konde eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,63k zekien euskaraz, 2010ean % 0,60k eta 2018n % 3,30k.

Jaiak

Ondasun nabarmenak

Irudiak

Oharrak
  1. /muɾìʎo el kuénð̞e/ ahoskatua (laguntza)

Erreferentziak
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
  1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
  5. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. (Gaztelaniaz) Mairaga-Erdialdea Mankomunitatearen webgunean adierazten dute eskualde horretakoa dela.
  7. Euskaltzaindiak 151. arauan (5. orrialdea) dio Aragoi beherea (-a) izena duela Nafarroako eskualde geografiko horrek.
  8. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Kaparrotsu» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  9. Kaparrotsuko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  10. «Murillo el Cuende» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  12. (Gaztelaniaz) «MURILLO EL CUENDE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-25).
  13. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  14. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.