Horma irudi

Horma izan da historiaurretik artelanen euskarri nagusia eta adierazpen erlijiosoak, estetikoak, politikoak, sozialak zein didaktikoak egiteko erabili izan da. Horma irudien lehenbiziko arrastoa Goi Paleolitoko kobazuloetako labar artea da. Leizeetan, landare eta mineraletako pigmentu naturalen bidez eta aglutinatzeko erretxinaren laguntzaz, ehizarekin lotutako animalia basatien irudiak agertu dira[4]. Adibiderik ezagunenetakoak Lascaux (Dordoina, Frantzia) eta Altamira (Kantabria, Espainia) kobazuloetakoak dira, eta Euskal Herrian, Santimamiñe (Kortezubi), Altxerri (Aia) eta Ekaingoak (Deba)[5].

Horrez gain, antzinako Egiptoko eta Mesopotamiako horma pinturak ere ezagunak dira. Egipton, bereziki, hilobietan agertu dira eta heriotzaren inguruko sinesmenekin lotutako irudiak dira (Nefertari erreginaren hilobia, adibidez). Hil ondorengo munduan bizirauteko tresnak eta baliabideak irudikatzen zituzten eta zenbait kasutan hieroglifikoak ere bai. Mesopotamian, jauregietan eta etxebizitzetan muralak egin arren, askok ez dute iraun gaur arte[6]. Ondoren, greziarrek eta erromatarrek bereganatu zuten horma irudien teknika eta Mediterraneoan zehar zabaldu zuten[2]. Erromatar Inperioan, Etruriako eskualdeko hilobiak dira batez ere aipagarriak, baina luxuzko etxebizitza ugaritako hormetan ere egin zituzten muralak (adibidez, Ponpeian). Erromako Inperioaren gainbeheraren eta inbasioen ondorioz, ordea, Europa mendebaldean horma pinturen ekoizpena nabarmen urritu zen.

Behin-behineko ahulaldiaren ondoren, erromanikoan indarrez berreskuratu zen horma irudien teknika. Garai honetan (XI. eta XII. mendeetan), elizetako hormetan Bibliako pasarteak irudikatu zituzten irakurtzen ez zekitenei Ebanjelioa hurbiltzeko, beraz, kutsu sinboliko eta erlijioso handiko margolanak ziren[6]. Gotikoan jarraipena izan zuten mota honetako artelanek, baina errenazimendua izan zen horma irudien gorengo unea[2]. Garai honetako lanik ezagunenak Leonardo da Vinciren Azken afaria eta Michelangeloren Kapera Sixtinoko freskoak dira. Barrokoan ere jarraipena izan zuten horma pinturek, sabaian eginek, bereziki.

Diego Riverak Jauregi Nazionalean eginiko horma irudia

Erromanikotik Barrokora arte, horma pintura erlijioari lotutako pasarteak eta elementuak irudietara eramateko erabili izan zen, xede erlijiosoetarako, alegia. XX. mendearen hasieran, baina, horma irudiak erro-errotik aldatu ziren Mexikon loratu zen muralismo izeneko mugimendu artistikoaren ondorioz. 1920an mugimendua sortzea ekarri zuten arrazoien artean daude, batetik, iraultza mexikarra eta, bestetik, Jose Vasconcelos Hezkuntza Publikoko idazkari izendatzea[7]. Mexikoko gizartearen gehiengoak irakurtzen eta idazten ez zekienez garai hartan, Vasconcelosek iraultzako balio eta idealak modu errazago batean helarazteko artista talde bat osatu zuen. “Hiru handiak” (Los tres grandes) izan ziren garrantzitsuenak, David Alfaro Siqueiros, Diego Rivera eta Jose Clemente Orozco. Mexikoko ohiturak, tradizioak eta iragan prehispanikoa islatu zituen mural sozial eta politikoak egin zituzten, adibidez, Riverak Jauregi Nazionalean egin zuena[8].

1923. urtearen amaiera aldera, iraultza errusiarrak eragina izan zuen Mexikoko muralismoan eta ideia komunistaz eta marxistaz jositako bigarren etapa abiatu zen. Horrez gain, abangoardien (futurismoa, kubismoa, espresionismoa…) eragina ere hauteman zitekeen estetikan, formetan eta konposizioan. Ondorioz, monumentaltasuna, pertsonaien ezaugarriak esajeratzea, eskortzo nabarmenak eta angeluen ugaritasuna bihurtu ziren muralismo mexikarraren ezaugarri bereizgarriak. 1933an hasi zen, batez ere muralismoa Mexikoz haratago zabaltzen eta berebiziko eragina izan zuen Estatu Batuetan eta Latinoamerikan[7].

New Yorkeko metroan eginiko grafitiak, 1973an

Azken hamarkadetako horma irudiek kutsu urbanoagoa eta kaletarragoa dute. Mural garaikide edo moderno hauek 1930an sortu ziren Estatu Batuetako gobernu federalak W.P.A. (Work of Public Art) ekimena martxan jarri zuenean New Deal-en baitan. Garai hartako eraikin publikoetan agertu ziren horma irudietan muralismo mexikarraren eragina igartzen zen. Ondoren, hainbat muralista talde eta elkarte sortu ziren Bostonen, Baltimoren, Chicagon edo San Frantziskon, esate baterako. 60ko hamarkadan, New Yorken eta Los Angelesen pop artea loratu zen eta hurrengo hamarkadan, berriz, grafitia[9]. Gaur egun, kaleetako hormetan ez ezik, barne-diseinuetan ere egiten dira muralak eta horma irudiak.

Freskoa izan da horma pinturaren teknikarik erabiliena. Teknika honen gakoa intonacoa heze egotea da, kareak uretan disolbatutako pigmentuak xurga ditzan eta lehortzean, pintura gainazalaren parte bihurtu dadin. Oso iraunkorra da, ez du islarik egiten eta garbitu egin daiteke, baina aldi berean, trebetasun eta zehaztasun handia eskatzen du teknika honek, ez duelako ez akatsik ez zuzenketarik onartzen. Al fresco teknika erabiltzen zuten, besteak beste, Mesopotamian, Egipton, Grezian, Txinan eta Indian, baina erromatarren garaian garatu zen teknikoki, eta gerora, erromanikoan, gotikoan eta errenazimenduan erabilera areagotu egin zen[10].

Teknika honetan, horma irudia gainazal lehor batean egiten da eta pigmentuak aglutinatzaileetan disolbatzen dira (karea, tenpera edo olioan, esaterako) horman atxiki ahal izateko [2].

Teknika mistoa, berriz, freskoan hasi eta lehorrean amaitzen den teknikari deritzo[2]. Bi tekniken arteko konbinazioa efektu estetikoak lortzeagatik edo material batzuk kare hezean duten ezegonkortasunagatik erabiltzen da[11].

Pigmentuei dagokionez, Erroman eta Grezian enkaustika erabili ohi zuten, baina tenpera da horma pinturetako metodorik zaharrenetakoa. XVI. mendean, berriz, margo-oihal gaineko olio-pinturaren erabilera gailendu zen Europan. Olio-pinturak eta akrilikoak pintzelez edo aerosolez aplika daitezke. Gaur egun, pigmentu horiez gain, mural digitalak ere izan daitezke eta, bereziki, publizitaterako erabiltzen dira (publizitate estatikorako, esaterako)[12].

Muralismo mugimenduaren ondorioz, Mexikon horma irudiek berebiziko garrantzia hartu zuten. Hasieran, Iraultza mexikarrak, 1929ko Depresio Handiak eta Lehen Mundu Gerrak eragindako ondorioei erantzuteko sortu zituzten muralak David Alfaro Siqueiros, Diego Rivera eta Jose Clemente Orozcok, beste artista ugariren artean[13]. Batez ere, erlijio eta politika gaiak lantzen zituzten muralek, gaur egun, ordea, publizitaterako ere erabiltzen dira.

Muralismo mexikarraren eraginez, 1960 eta 1970eko hamarkadetan New Yorken eta Los Angelesen horma pinturak eta, bereziki, grafitiak ugaritzen hasi ziren. Filadelfian, 3.000 horma irudi daude eraikinetan eta Short North auzoa (Columbus, Ohio) bertako mural erraldoiengatik da ezaguna[14].

Valparaisoko (Txile) horma irudia

Horma irudiak egiteko tradizioa ez da oso oparoa izan Txilen, besteak beste, lurrikarek eragindako ezegonkortasunagatik eta artista talde faltagatik. Hala ere, Estatuak hainbat saiakera egin zituen 1920 eta 30eko hamarkadetan artistak herrialdean zehar muralak egitera bultzatzeko. Garai hartako mural artistarik ezagunenak Pedro Subercaseaux, Pedro Lira, Arturo Gordon eta Laureano Guevara ziren eta, bereziki, ikuspegi etniko eta kulturaletik egin zituzten horma irudiak. Dena den, Txilen horma pintura benetan suspertu zutenak muralista mexikarrak izan ziren eta nabaria egin zen beraien eragina bertako artistengan. Horren ondoren, etapa garaikidea iritsi zen Txileko horma pinturan, lehena baino indartsuago[15]. Txileko horma irudien adibiderik esanguratsuena Valparaiso hiria da.

Ernest Zacharevicen horma irudia, Penangen

Azken urteetan horma irudiek berebiziko oihartzuna lortu dute Malaysian, bai bertako nahiz atzerriko artistek egindako lanei esker. 2012an hartu zuten muralek garrantzia, Ernest Zacharevic lituaniarrak Georgetown-eko (Penang) kultura festibalean sei horma irudi egin zituenean. Lituaniarrak Malaysiako eguneroko bizitzako eszenak eta bertako bizilagunak irudikatu zituen eta, geroztik, beste hainbat herritan ere areagotu da horma pinturen ekoizpena[16].

Egipton horma pinturak tradizio luzea du, antzinako tenpluetatik eta hilobietatik hasi eta gaur egun artekoa. Nahiz eta hamarkada luzetako errepresioaren ondorioz motelduta egon den horma irudien ekoizpena, Hosni Mubaraken ondoren, adierazpen askatasunaren eta aldarrikapen politikoen isla bihurtu dira. Edozein txokotan aurki daitezkeen arren, Kairoko Mohamed Mahmoud kalea da gunerik ezagunena eta bertako horma irudiek ia kronologikoki kontatzen dituzte jazotako gertaerak.

Apartheid garaian, zeuden horma irudi gutxiek askatasuna aldarrikatzen zuten baina nahiko modu mendekarian, ondorioz, oso egoera arriskutsua zen artistentzat . 1970 eta 80ko hamarkadetan, ordea, arte urbanoa edo arte hiritarra loratu zen eta, ordutik, kutsu politikoa alde batera utzi eta funtzio dekoratibo, sozial eta komertzialagoetara daude bideratuta muralak. Oso koloretsuak, jai-girokoak eta umoretsuak dira, baina askok azpian daramate afrikar identitatearen aldarrikapena ere, horregatik, horma irudi ugaritan agertzen dira Afrikako mapak[17].

East Side Galleryko horma irudia, Berlingo harresian

Alemaniako hormarik ezagunena Berlingo harresia da, mural ugariren euskarria, hain justu ere. 1989an eraitsi ondoren, 1990ean, 21 herrialdetako 118 artistek harresia aire libreko arte galeria bat bihurtu zuten (East Side Gallery). 1.316 metroko horma puska da eta 103 horma irudi ditu guztira, Gerra Hotza amaitu osteko euforia, askatasuna eta itxaropena ospatzeko margotuak. Urteen joanarekin, faktore klimatologikoekin eta turisten joan-etorriarekin, ordea, kalte ugari jasan ditu eta, horregatik, mantentzeko eta zaharberritzeko eta ahaleginak egiten ari dira[18].

Ipar Irlandako horma irudiak artistikoki kalitate handikoak dira eta ezagunenak Belfast eta Derrykoak dira. Oro har, gai sozial, kultural eta politikoak jorratzen dituzte: kultura zeltaren tradizioak eta Erresuma Batutik bereiztearen gatazka politikoa, besteak beste. Nolanahi ere, azken urteetako horma irudiak ez dira hasieretakoak bezain gogorrak eta mehatxariak (unionistek egindako armatutako paramilitarren irudiak, esaterako). Aitzitik, gisa horretako muralak urritu (edo kasu batzuetan ezabatu) eta kulturarekin zerikusia duten irudiekin ordezkatu dituzte[19].

New Yorken hasitako mugimendua laster zabaldu zen Britainia Handian ere —1980ko hamarkada inguruan—, baina estilo eta forma ezberdina hartu zuen leku bakoitzean: Manchesterren, Bristolen, Birminghamen eta Londresen, esaterako[20]. Britainia Handiko artistarik ezagun eta garrantzitsuenetako bat Bansky da. Bere identitatea ezezaguna da eta bere horma irudi eta grafitiak politikari, pop kulturari eta etikari egindako satira eta kritikak dira. Banskyren hitzetan, “Horma bat, arma oso boteretsua da. Norbait kolpekatzeko existitzen den gauzarik desatseginena”[21].

Italiako horma irudirik ezagunenetakoak Dozza (iparraldean), Satriano di Lucania eta Diamante (hegoaldean) herrietakoak dira. Horrez gain, Sardinian ere horma irudien ale ugari ikus daitezke, bereziki, Orgosolo herrian, 400 irudi inguru baitaude. Sardiniako muralak gai politikoak lantzen dituzte, baina badaude historikoak eta herrikoiak ere, besteak beste, langile borroka, artzainen bizimodua, edo zentral nuklearren eta okupazio militarren aurkako pasarteak kontatzen dituztenak[14].