Monopolio

Hertsiki, ekoizle oro da monopolista bere merkatuan. Adibidez, kale batean dagoen okindegiak kale horretan monopolio bat osatzen duela esan daiteke. Monopolioaren definizioa operatiboa izateko, ordea, merkatuan gertuko ordezko ondasunik ez dagoela edo ez direla aise eskuragarri ezartzen da baldintza gisa. Horrela, okindegiaren adibidean, bezeroa ogia erostera beste okindegi batera erraz joan daitekeenez, ogia ezberdina izan daitekeen arren, egoera ez da monopoliotzat hartzen.

Ordezko ondasunak daudenean ere, enpresak monopolioaren antzeko merkatu-egitura sortzeko estrategia eraman dezake aurrera, merkatua segmentatuz edo zatituz. Enpresak merkatuko kontsumitzaile jakin batzuei bereziki zuzenduriko produktua merkaturatzen duenean eta kontsumitzaileek fideltasunez erantzuten badute, monopolio egoera baterantz abia daiteke. Epe luzera, ordea, monopolioa iraunkortasuna produktuaren ordezgarritasunaren mendean izango da.

Ordezko produktuen inexistentzia eta ondoriozko monopolioaren merkatu-boterea eta indarra eskariaren elastikotasunaren bitartez neur daiteke. Elastikotasunak eskariaren aldakortasuna neurtzen du prezioaren aldaketen ondorioz. Ondasunak ordezkorik ez badu edo behar beharrezkoa bada, bere eskaria inelastikoa izango da (hau da, prezioak igo arren, eskaria ez da nabarmen aldatuko produktua beharrezkoa bada) eta monopolistak bere prezioak inposatu ahal izango ditu. Ondasuna behar beharrezkoa ez bada edo horren ordezko ondasunak badaude, enpresaren eskaria elastikoagoa izango da eta aukera handiak daude merkatu egoera monopoliotik baino konkurrentziatik gertuago izateko. Beraz, ordezteko ezintasuna erabatekoa eta betierekoa izaten ez denez, monopolio garbiak arraroak direla esan daiteke.

Sektorean sartzeko egin beharreko inbertsioaren tamaina handiak (irudiko burnigintza sektorean bezala) enpresa lehiakideen sarrera eragotzi eta monopolio baten sorrera eragin dezake.

Monopolioak une jakin batean sektore batean enpresa bakar batek jarduten duelako sortzen dira. Baina monopolioak iraunkorra izan dadin sarrera hesiak izenekoak daude, beste enpresak sektore horretan sartzea eragozten dutenak, hala nola egin beharreko inbertsioaren tamaina handia eta patenteak. Jarraian, monopolio-egoera sorrarazi ohi duten sarrera hesien sailkapena egiten da, horietako batzuk loturik egon badaitezke ere:[1]

• Ekoizpen faktore baten kontrola: Produktu bat ekoizteko beharrezkoa den ekoizpen-faktorea edo baliabidea enpresa bakar baten esku dagoenean, enpresa horrek beste enpresen sarrera eragozteko aukera du, baliabide hori eskuratzea eragotziz. Adibidez, mineral bat meategi bakar batetik erauzten bada eta mineral hori ordeztuko lukeen bestelako gairik ez badago, meategia ustiatzen duen konpainiak monopolio egoera batera bideratu dezake bere jarduera.

• Inbertsio handi baten beharra: Jarduera batzuetan, hala nola energia-sektorean eta siderurgian, ekoizpen-prozesuek azpiegitura handien beharra dute. Azpiegitura horiek eskala-ekonomiak sorrarazten dituzte: zenbat eta ekoizpen handiagoa izan, enpresaren batez besteko kostu totala orduan eta txikiagoa da. Horrek sektorera sartu nahi duten enpresa txikien sarrera eragozten du: hasieran behar den tamainako inbertsioa egin ezinik, azpiegitura txikiagoa izango dute eta batez besteko kostu totala handiagoa. Horrela, azpiegitura handiko jarduerek enpresa txikiak batzertu eta monopolioak edo oligopolioak eratu ohi dituzte. Monopolioa monopolistak dituen batez besteko kostu txikiagoengatik sortzen denean eta, beraz, enpresa asko egonda baino kostu txikiagorekin ekoizten badu, monopolio naturala dagoela esaten da.

• Enpresen arteko itunak: Merkatu batean enpresa askok jardun arren, beraien artean itun bat adostu eta bateratuta aritzen badira, de facto monopolio bat sor daiteke. Horrela, trust eta kartelak monopolio egoera batera eraman dezaketen itunak dira.

• Sektoreko enpresa kopurua: Definizioz monopolioa enpresa bakarra duen merkatua da. Merkatu batean, zenbat eta enpresa gehiago izan, orduan eta zailagoa izango da, enpresa batek lidergoa hartu eta beste enpresak merkatutik kanporatzea edota sektoreko enpresak ados jartzea batera ekin eta monopolio bat osatzea. Sektorean enpresa gutxik jarduten dutenean, oligopolio egoeran alegia, errazagoa da enpresa batek, liderrak alegia, besteak kanporatu edota denak batera aritzea monopolio bat sortzeko.

• Teknologian nagusitasuna: Sektore batean enpresa batek duen nagusitasun teknologikoak monopolio-egoera batera eraman dezake. Adibidez, XX. mendeko azken hamarkadetan Intel ekoizleak txip sektorean monopolista izan zen, bere teknologiak zituen abantailei esker. Hala ere, nagusitasun teknologikoak epe laburrerako monopolio egoera sorraratzen du gehienetan, teknologiaren hedapen azkarrak eta lehiakideen inbersioek monopolio hori hautsi egiten baitu. Beste alde batetik, ordea, nagusitasun teknologikoak ez du ziurtatzen monopolioaren sorrera: batzuetan merkatuan nagusitzen den enpresa ez da teknologian nagusia dena, baizik eta bere produktuaren inguruan kontsumitzaile gehien biltzen dituena, kontsumitzaileen arteko harremanak erraztuz. Horren adibide moduan, Microsoft enpresaren sistema eragileak aipatzen dira, aurreratuenak ez diren arren, bere inguruan erabiltzaile gehien bildu eta sektore horretan ia monopolista izatera heldu zena.

• 'Estatuak ezarritako hesiak: Estatuak ezarri eta babestutako patenteek eta egile eskubideek monopolio-egoerak sorrarazten dituzte. Oro har, monopolioak kontsumitzailearen interesen aurkakoak badira ere, estatuen arabera asmatzaile eta artisten mozkinak babestuz berrikuntza eta sormen intelektuala sustatzen dira hesi horien bitartez.

Konkurrentzia perfektuan ez bezala, monopolistaren eskari-kurba beherakorra da: enpresa bakarra dagoenez, bera da merkatua eta bere eskari-kurba merkatuko eskari-kurba izango da. Horrela, erabakitzen duen prezio-aldaketa orok eragina izango du kontsumitzaileen aldetik eskatzen den kopuruan: prezioaren merketzeak eskariaren handitzea ekarriko du. Ez dago garbi, ordea, prezio-eskari konbinazio berriak enpresaren sarrerak gehituko dituen: sarrera marjinala, beraz, aldakorra izango da eta negatiboa ere izan daiteke, prezioa merketzean.

Unitateko prezioa Eskatzen den kopurua Sarrera totala Sarrera marjinala 20 0 0 - 18 1 18×1=18 18 16 2 16×2=32 32-18=14 14 3 14×3=42 42-32=10 12 4 12×4=48 48-42=6 10 5 10×5=50 50-48=2 8 6 8×6=48 48-50=-2 6 7 6×7=42 42-48=-6 ... ... ... ... Goiko taulako lehen bi zutabeetan monopolista batek duen eskari-funtzioa agertzen da: prezio bakoitzeko, eskaria zein den. Sarrera totala prezio eta eskariaren kopurua bidertuz eskuratzen da. Sarrera marjinalak, berriz, prezioaren gehikuntza bakoitzean, sarrera totalaren aldaketa adierazten du. Monopolistak prezioa gehitu egin dezake, baina eskaria jeitsi egingo zaio horren ondorioz. Grafikoan, taulako prezio-eskari konbinazio diskretuak modu jarraituan azaltzen dira: goiko grafikoan, eskari-funtzioa (p: prezioa, q: eskari-kopurua) q=10-p/2 da (beste era batera, p=20-2q) azaltzen da. Sarrera totala (beheko grafikoan) pq da: 20-2q×q=20q-2q^2. Sarrera marjinala horren deribatua da, eskariaren aldaketa txikien ondorioz nola aldatzen den sarrera totala alegia: 20-4q. Sarrera marjinala eta eskari-funtzioa, goiko grafikoan, puntu beretik abiatzen dira: prezio altuenean saltzen den lehen unitateak prezio altueneko sarrera gehigarria ematen dio monopolistari. Sarrera marjinala negatiboa denean, sarrera totalak jeisten ari direla esan nahi du: monopolistak sarrera maximoak ditu (beheko grafikoko gailurra) sarrera marjinala 0 denean. Ohartu eskariaren lerroak batez besteko sarrera ere ematen duela: Bbs=pq/q=p, q desberdinetarako.

Monopolistak sarrera marjinala eta kostu marjinala berdintzen diren punturaino ekoizten du mozkina maximotzeko. Goiko grafikoan mozkina sarreraren eta kostuaren arteko diferentziaz kalkulatzen da: mozkina maximoa da bi kurben arteko aldea maximoa denean, hau da, malda berdina dutenean, sarrera eta kostu ohiko funtzio hauetarako. Maldak sarrera marjinala eta kostu marjinala dira, hurrenik hurren. Beraz, mozkina maximoa izango da sarrera marjinala eta kostu marjinala berdinak direnean. Beheko grafikoan irudikatzen dira malda hauek: sarrera marjinala gutxitzen doa, goiko grafikoaren sarrera totalaren kurban ikus daitekeenez; halaber, kostu marjinala gehitzen doa. Batez besteko sarrera bat dator eskariaren lerroarekin: Bbs=pq/q=p, q balio desberdinetarako. Batezbesteko kostuaren kurba mikroekonomian hartzen den ohiko kurba da: kostu marjinalak gora egin arren, batez besteko kostuak behera egiten du, kostu finkoak unitate gehiagoren artean banatzen doazelako; puntu batetik aurrera, ordea, kostu marjinalaren gehikuntza unitateko kontu finkoa baino handiagoa da eta batezbesteko kostua gehitzen doa. Mozkin maximoa dakarren ekoizpena sarrera marjinala eta kostu marjinala berdintzen diren puntuan gertatzen da. Ekoizpen-maila horretarako, mozkina batezbesteko kostuaren eta batezbesteko sarreraren arteko diferentzia bider ekoizpen-kopurua izango da, laukizuzen urdineko azalera alegia.

Analisi marjinalaren printzipioaren arabera, monopolistak ekoizten duen produktuaren azken unitatearen sarrera marjinala unitate horren kostu marjinalaren berdina izango da bere mozkina maximotzeko. Baldintza honetatik abiatuz honela frogatzen da ezarri beharreko prezioa, monopolistak bere etekinak maximotzearren.

Enpresak unitate gehigarri bat ekoiztu eta merkaturatzea erabakitzen duenean eskuratzen duen sarrera marjinalak bi osagai ditu:

• unitate bat gehiago saltzeagatik eskuratzen duena, unitate horren P prezioa alegia;
• unitate gehigarria eskaintzean, merkatuan produktu-unitate bat gehiago dago (gehitzen direnak unitate bat baino gehiago badira, ∆Q) eta beraz, kontsumitzaileek unitate horiek eskuratzeko gutxiago ordainduko dute: ∆P prezio beherakada bat dago Q unitate guztietan (gehitzen direnak unitate bat baino gehiago badira, ∆P/∆Q) eta, ondorioz, monopolistaren sarrerak gutxitu egingo dira. Eskariaren aldetik gertatzen den efektu hau honela kalkula daiteke, non E_d eskariaren elastikotasuna den:

${\displaystyle Q{\frac {\Delta P}{\Delta Q}}=P{\frac {Q}{P}}{\frac {\Delta P}{\Delta Q}}=P{\frac {\frac {\Delta P}{P}}{\frac {\Delta Q}{Q}}}=P{\frac {1}{E_{d}}}}$

Beraz, sarrera marjinala, prezio eta kopuru-efektuak gehituta, honela kalkulatzen da:[2]

${\displaystyle SM=P+P(1/E_{d})=P{\Big (}1+1/E_{d}{\Big )}}$

Mozkin maximoko puntuan kostu marjinala eta sarrera marjinala berdindu egiten dira:

${\displaystyle KM=SM\rightarrow KM=P{\Big (}1+1/E_{d}{\Big )}}$

Eta orduan hau izango da monopolistak mozkinak maximotzeko ezarri beharreko prezioa hau izango da:

${\displaystyle P={\frac {KM}{1+1/E_{d}}}}$

Ikusten denez, monopolistak ezarri beharreko prezioa ez dago guztiz bere mendean, merkatuak inposatzen dion elastikotasunaren mendean baizik. Elastikotasuna oso handia (zenbaki negatibo handia, -100 esaterako) bada (monopolistaren produktuak ordezkoak baditu, esaterako)[3], ezarri beharreko prezioa kostu marjinaletik zertxobait handiagoa izango da soilik, konkurrentzia perfektuan bezalatsu[4]. Merkatuak ezarritako elastikotasuna txikia bada (zenbaki negatibo txikia, -2 esaterako), monopolistak merkatu-botere handia duenean alegia, prezioa kostu marjinaletik oso gora jarri ahal izango du monopolistak.

Arestiko emaitzetan oinarrituz, monopolistak prezioak finkatzeko duen merkatu-boterea neurtzeko Lerneren adierazlea erabiltzen da:

${\displaystyle L={\frac {P-KM}{P}}={\frac {-1}{E_{d}}}}$

Konkurrentzia perfektoan aritzen den enpresa batean jarri beharreko prezioa bat dator kostu marjinalarekin (P=KM) eta beraz, L=0 beteko da. Lerneren adierazlea zenbat eta handiagoa den, orduan eta merkatu-botere handiagoa izango du monopolistak.