Mongoliera

Juha Janhunenen sailkapenaren arabera (2003an argitaratu zen), ondorengo dialektoak daude, gehienak Barne Mongolian mintzatuak:

• Tongliao taldea
  • Khorchin (Qurciv)
  • Jasagtu (Jasaqdu)
  • Jarut (Jarut)
  • Jalait (Jalajit)
  • Dörbet (Tuirbat)
  • Gorlos (Qhurlus)
• Juu Uda taldea
  • Aru khorchin (vAru Qurciv)
  • Baarin (Baqhariv)
  • Ongniut (vUvgniqhut)
  • Naiman (Naimav)
  • Aokhan (vAuqav)
• Josotu taldea
  • Kharachin (Qaraciv)
  • Tümet (Tuimat)
• Ulan Tsab taldea
  • Chakhar (Caqar)
  • Urat (vUrat)
  • Darkhan (Tarqav)
  • Muumingan (Muumivgqhav)
  • Dörben küüket (Tuirbav Gaugat)
  • Keshigten (Gasigdav)
• Xilingol taldea
  • Üdzümüchin (vUiczumuciv)
  • Khuuchit (Qaqhucit)
  • Abaga (vAbaqhe)
  • Abaganar (vAbaqhanar)
  • Sönit (Suinit)
• Kanpo mongolieraren taldea
  • Khalkha (Qalqe)
  • Khotogoit (Quduqhujit)
  • Darkhat (Tarqat)
  • Tsongol (Cuvgqhul)
  • Sartul (Sartaqhul)
  • Dariganga (Tariqhavgqhe)

Juha Janhunenek idatzitako «Mongolian» (euskaraz, «Mongoliera») liburuan, mongolieraren hizkuntza familia lau adarretan sailkatuta ageri da:

• daur adarra, daur hizkuntzak soilik osatua, Txinako Mantxuria lurraldeko ipar-ekialdean mintzatua, Morin Dawa Daur Bandera Autonomoan (Hulunbuir lurraldea) eta Qiqihargo Meilisi Daur Barrutian (Heilongjiang);
• mogoleraren adarra, mogol hizkuntzak soilik osatzen duena, Afganistanen mintzatua, baina ziur aski jada galdua;
• hegoaldeko mongolieraren adarra, zazpi hizkuntzak osatuta, Tibeteko Amdo lurraldean mintzatuak;
• mongoliera arrunta edo erdialdeko mongolieraren adarra, sei hizkuntzak osatua, Mongolian mintzatuak, gehienbat, baita herrialde haren ekialdean ere (Mantxuria eta Barne Mongolian), iparraldean (Siberian), mendebaldean (Dzungarian) eta hegoaldean (Ordosen).

Mongolieraren hizkuntza-familiaren edo mongoliar hizkuntzen taldearen barnean, hegoaldeko mongoliera adarra dago; ondorengo zazpi hizkuntzez osatuta dago, eta hurrengo azpitaldeetan sailkatuta:

• Shira Yughur
• Monguor taldea
  • Mongghul
  • Mongghuor
  • Mangghuer
• Bonan taldea
  • Bonan
  • Kangjia
  • Santa

Mongoliako mongolierak zazpi bokal ditu, laburrak edo luzeak; azken horiek hizkiak bikoiztuz adierazten dira. Beste hizkuntza eranskari askok bezala, singarmonismoa du.[12]

Hitzaren erdian dauden azentu gabeko bokal laburrak ez dira inoiz ahoskatzen: болох «izan» [болх], мэдэх «jakin» [мэдх].

Mongolierazko bokal guztiak bi taldeotan banatzen dira: «gogorrak» (а, о, у) eta «bigunak» (э, ө, ү); и bokal berezia da eta ez du talderik. Hitz guztiek bokal «gogorrak» bakarrik edo bokal «bigunak» bakarrik izan behar dituzte; и bokala bi taldeetako bokalekin nahas daiteke. Lehen silabak у duenean bigarrenak а izan behar du: хурал «biltzar»; lehenengo silabak о edo ө dituenean, bigarrenak ere о edo ө izango ditu: орох «sartu», өвөл «negu».[13]

Ш eta ж beti bigunak dira; г kontsonantea bokal «gogor»ren aurretik aho-gingilezkoa da eta bokal «bigun»en aurretik eta hitzaren amaieran ahoskabea bihurtzen da; н bokal laburren aurretik [n] gisa ahoskatzen da eta beste kasuetan [ŋ] gisa ahoskatzen da; б kontsonantea л, м, н ondoren [b] gisa ahoskatzen da eta beste kasuetan [w̜] gisa ahoskatzen da.[14]

Mongolierazko azentua lehenengo silaba, bokal luze bat edo diptongo batean dago.[13]

Mongolierazko izenek bi numero dituzte: singularra eta plurala, baina plurala adieraztea ez da beharrezkoa; pluralaren adierazleek izenen elkarteak adierazten dituzte sarri. Pluralaren adierazleak honako hauek dira: -нууд (-нүүд), -ууд (-үүд), -чууд (-чүүд), -д, нар (gizakiak adierazten dituzten hitzekin bakarrik erabiltzen da) eta -с.[16]

Atzizki horien erabileraren arauak honako hauek dira[17]:

• izenak -н, -р, -л, -й, -ь, -гч, -аач, edo -ч(ин) dituenean amaieran -д atzizkia erabil daiteke plurala adierazteko; atzizki hori gizakiak adierazten dituzten hitzekin erabiltzen da nagusiki: сурагчид «ikasleak», уншигчид «irakasleak»;
• izenak bokal labur bat edo diptongo bat dituenean amaieran -с atzizkia erabiltzen da (eta -й diptongo batean galtzen da): нохос «txakurrak», нялхас «haurrak»;
• izenak kontsonante bat (-н izan ezik) edo galtzen den bokal bat dituenean amaieran -ууд (-үүд) atzizkia erabiltzen da: буга «orein» (azkeneko -а galtzen da) — бугууд «oreinak», байшингууд «eraikinak»;
• izenak bokal luze bat edo diptongo bat dituenean amaieran -нууд (-нүүд) atzizkia erabiltzen da: тулаайнууд «untxiak», далайнууд «itsasoak»;
• -чууд (-чүүд) eta -чуул (-чүүл) atzizkiek elkarteak sortzen dituzte: залуу «gazte» — заалуучууд, залуучуул «jende gaztea», ядуу «behartsu» — ядуучууд, ядуучуул «jende behartsua»;
• нар (ez da hitzekin lotzen) atzizkiak ogibide berdina duten edo ahaidetasuna duten gizakien plurala adierzten du: эгч «arreba, ahizpa» — эгч нар «arrebak, ahizpak».

Mongolierak zortzi kasu ditu: nominatiboa, genitiboa, datibo-lokatiboa, akusatiboa, ablatiboa, instrumentala, adlatiboa eta komitatiboa. Izen guztiak «gogorrak» edo «bigunak» dira beren bokalen arabera (ikus «bokalak» atala).[18]

• Mongoliera zaharrean nominatiboak -н adierazlea zuen: morin «zaldi», modun «zuhaitz», čilaγun «harri». Gaur egun mongolierazko nominatiboak ez du adierazle zehatzik, baina izenak kasuen (genitiboa, datibo-lokatiboa, ablatiboa eta instrumentala) arabera aldatzen direnean -н adierazle zaharra agertzen da batzuetan. Nominatiboan -аа partikula erabiltzen da eta hori bokatiboaren adierazlea da: Халиун аа! Чамд толь бичиг байна уу? «Haliun! Ba al duzu hiztegirik?».[19]
• Genitiboaren galderak «Nolako?» eta «Norena?» dira eta haren adierazleak -ын, -ийн, -ы, -н eta -ий dira. Izenak bokal «gogorrak» dituenean eta kontsonante batekin amaitzen denean -ын atzizkia erabiltzen da: улс «herrialde» — улсын «herrialdearen, publiko»; -ы atizkia hitz «gogor»retan -н ondoren erabiltzen da: орон «lurralde, herri» (-o- galtzen da) — орны «lurraldearen, herriaren»; -н diptongo baten ondoren erabiltzen da: орой «arrats» — оройн «arratseko»; -ийн hitz «gogor»retan erabiltzen da -г, -ь, -ш edo -ч amaieran dituztenean, baita hitz «bigun»etan ere: өвөл «negu» — өвлийн «neguko»; -ий hitz bigunetan erabiltzen da -н amaieran dutenean (-н hori hitz aldatzerakoan agertu daiteke): хэл(эн) «hizkuntza» — хэлний «hizkuntzaren». Genitiboaren adierazlea duen hitza beti aurretik jartzen da euskaran bezala: байгшийн ном «irakaslearen liburua».[20]
• Datiboaren adierazlea -д (-с, -г eta -р ondoren -т bihurtzen da) da eta -н- «galdua» (nominatiboaren adierazle zaharra) agertzen da beti: Энэ хүнд битгий хэл «Ez esan gizon honi». Datiboa higitzea adierazten duten aditzekin erabiltzen da sarri. Lokatiboak zein tokian ekintza bat jazo den adierazten du: фабрикад ажиллах «lantegian lan egin».[21]
• Akusatiboaren adierazleak -г, -ыг eta -ийг dira; izenak bokal luze bat edo diptongo bat amaieran dituenean -г erabiltzen da: дуу — дууг; -ыг hitz «gogor»retan kontsonante eta bokal laburren ondoren erabiltzen da: ном — номыг; hitz «bigun»ek -ж, -ч, -ш, -г, -и edo -ь amaieran dituztenean -йиг erabiltzen da: эх — эхийг, засаг — засгийг. Azkeneko bokal laburrak galtzen dira: гэрэл — гэрлийг.[22]
• Ablatiboaren galderak «nondik?» eta «zergatik» dira eta haren adierazleak -аас, -ээс, -оос eta -өөс dira: Ээж ажлаас ирэв «Ama lanetik itzuli da», Энэ надаас болсон хэрэг «Niregatik jazo da hori»; kasu hori alderatzerakoan erabiltzen da ere: Дорж Болдоос сайн сурдаг «Dorj Bold baino hobeto ikasten du». Kasu horrek н «galdua» gordetzen du.[23]
• Komitatiboaren adierazlea -тай, -тэй, -той dira eta haren galderak «norekin? zerekin?» eta «zenbat?» dira; «eduki» aditza adierazteko erabiltzen da ere: Би хүүхэдтэй «Seme-alabak ditut» (hitzez hitz: «Seme-alabekin nago»), Би хорин настай «Hogei urte ditut».[16]
• Instrumentalaren galdera «nola?, zeren bitartez?» da eta haren adierazleak -аар, -ээр, -оор, -өөр dira: зам «bide» — замаар, өвөл «negu» — өвлөөр. Izenak bokal luze bat amaieran duenean adierazleen aurretik -г- jartzen da: бараа «salgai» — бараагаар. Izenak bokal labur bat edo kontsonante bigun bat amaieran dituenean instrumentalaren adierazleak -иар eta -иор dira: тамхи «tabako» — тамхиар, морь «zaldi» — мориор. Kasu horrek erak, bitartekoak, zerbait ekoizteko erabiltzen diren gaiak eta ekintza baten zergatiak eta helburuak adierazten ditu.[24]

Izenekin egiten den ukapena биш hitzaren bidez osatzen da: Энэ ном биш «Ez da liburu bat».[25]

Mongolierazko aditzek hiru forma nagusi dituzte: aditzakoa, partizipiokoa eta ekintza osagarrikoa. Hizkiak aditzen erroei gehitzen zaizkie, adibidez, явах aditzak яв- erroa, -а- bi zati lotzeko erabiltzen den bokala da eta -х infinitiboaren adierazlea ditu.[26]

Etorkizuna adierazteko infinitiboa erabiltzen da: Багш маргааш явах юм «Irakaslea bihar etorriko da»; eragozpenak daudenean юм partikula aditzaren ondoren jartzen da: Би Монгол явах юм «Mongoliara joango naiz (baina ez nago ziur)»; юм байна hitzek halabeharrezko ekintza bat adierazten dute: Тэр хүн ирэх юм байна «Gizon hori etorriko da (eta ziur nago)».[27]

Etengabeko ekintzak -даг, -дэг, -дог eta -дөг atzizkien bidez adierazten dira: Би энд байдаг «Hemen bizi naiz».[28]

Irauten duen orainaldia байна hitzaren bidez adierazten da: Би ажил хийж байна «Lan egiten ari naiz».

Lehenaldia adierazteko atzizki asko erabil daitezke: -в, -лаа (-лээ, -лоо, -лөө), -жээ (-чээ) eta -сан (-сэн, -сон, -сөн). Liburuetako hizkuntza eta galdegiterakoan -в atzizkia erabiltzen da: Таа сайхан амрав уу? «Atseden ona hartu al duzue?»; -лаа atzizkiak duela gutxiko ekintzak adierazten ditu, horrelako ekintzak orainalditik hurbil daude: Би явлаа «Alde egin dut», atzizki hori ekintzaileak berak egin edo ikusi zuen ekintzak adierazteko erabiltzen da; -жээ atzizkiak aspaldeko ekintzak adierazten ditu: Эрт урьт цагт эмгэн өмгөн судаг байжээ «Duela urte asko gizon zaharra eta bere emaztea bizi ziren», atzizki horrek ekintzaileak berak egin edo ikusi ez zuen ekintzak edo ustekabean jazo ziren ekintzak adierazten ditu: Би үзэг мартажээ «Bolaluma ahaztu dut / nuen»; -сан lehenaldiaren atzizki neutralena da, юм hitzarekin nagusiki erabiltzen dena: Багш ирсэн юм «Irakaslea etorri da / zen».[29]

Inperatiboa adierazteko aditzen erroak behar dira: явах «ibili, joan» — яв! «zoaz!».[30]

Aditzekin erabiltzen den ukapena -гүй atzizkiaren bitartez adierazten da: Би явахгүй «Ez naiz joango»; битгий eta бүү partikulak debekatzeko erabiltzen dira: Бүү ярь «Ez esan (esateko baimenik ez duzu)»; indikatiboan aditzaren aurretik эс eta үл partikulak ere jar daitezke: Би үл мэднэ «Ez dakit».[31]

Aldi berean jazotzen diren bi ekintza daudenean horietako bat ekintza osagarria bihurtzen da eta -ж (-ч) atzizkia jasotzen du: Би ном ушиж сууна «Eserita nago eta liburua irakurtzen dut».

Mongolierazko izenondoak ez dira inoiz aldatzen: сайн ном «liburu ona» — сайн номыг (akusatiboa).[32]

Orainaldiko mongolierazko partizipioak -аа, -ээ, -оо eta -өө atzizkien bitartez osatzen dira; aditzaren erroak bokal bat edo erdi-bokal bat amaieran duenean -г- gehitzen da: байх «egon» — байгаа «egoten den».[33]

Mongolierazko esaldiek hitz ordena zehatza izan behar dute. Aditzek esaldiak amaitzen dituzte eta subjektua aditzaren aurretik jartzen da beti; izenondoak izenen aurretik jartzen dira eta aditzondoak aditzen aurretik jartzen dira. Adibidez, Оуютан ном сайн уншина «Ikasleak liburua ondo irakurtzen du»: оуютан «ikaslea(k)», ном «liburu», сайн «ondo», уншина «irakurtzen du».[32]

Galdegiteko partikulula bereziak erabiltzen dira, esaldien amaieretan beti jartzen direnak: Энэ ном уу? «Hori liburu bat al da?», Энэ ширээ юү «Hori mahai bat al da?»; бэ (м, н eta л ondoren) eta вэ partikulak galderazko hitzak dituzten esaldietan erabiltzen dira: Энэ хэн бэ? «Nor da hau?»; «edo» hitza duten galderazko esaldiak partikulak berresateaz osatzen dira: Энэ ном уу, дэвтэр үү? «Liburu bat edo koaderno bat da hori?».[34]

Mongolierak, beste hizkuntzak bezala, bere lexikoan hitz jatorrak eta maileguak ditu: bere garapenaren bidean hizkuntza askotatik hartu ditu hitzak. turkiar hizkuntzetatik: оточ «sendagile», шат «eskailera», буурцаг «ilar»; sankritotik: тив «kontinente», чавганц «moja», хийд «monasterio»; tibeteratik: даваа «astelehen», лхагва «asteazken», аравнайлах «argitu»; txinerazko maileguak hainbat garaitan etortzen ziren: цай «te», байцаа «aza», лууван «azenario», жанжин «gudarostearen buruzagia» eta besteak. Beste hizkuntzetatiko maileguak ere badaude, adibidez, errusieratik, persieratik, arabieratik.[35]

Aditzen erroetatik -л, -лт eta -дал atzizkiak erabiliz izenak sortzen dira: явах «ibili, joan» — явдал «gertaera, jazoera».[22]

Hitz askok esanahi bat baino gehiago dituzte: татах «tiratu», татвар татах «zerga bildu», ус идээ татах «jateari edo edateari utzi».[36]