Diru

Kontu unitateak duela 2.000 urte baino gehiago asmatu ziren, askotan, pisu unitateetatik eratorririk. Mesopotamian, Akadtar Inperioan (K.a. XXIV-XXII. mendeak), mina erabiltzen zen; Antzinako Egipton, kontu unitate batzuk asmatu zituzten, besteak beste, deben. Askoz geroago, aztekek ere kontu unitate bat zuten, quachtli izenekoa, 100 kakao leka edo kotoi pieza baten baliokidea.[8]

Alabaina, kontu unitateen zirkulazioa oso nekez gertatzen zen, gizarte oso estratifikatu haietan, ekoizleen askatasun eskasa baitzen, produktu kopuru urria, lan banaketaren antolamendua eskasa eta agintarien nagusitasuna erabatekoa, ekoizpena jasotzeko eta banatzeko araubidean. Antzinako Egipton trukea zen ondasunak legez eskualdatzeko modu bakarra. Azteken artean, berriz, kakao lekaren zirkulazioa ez zen hasi europarren konkista gertatu arte.[9][10]

Herodoto historialariaren arabera, Anatoliako lidiarrak izan ziren diru gisa urrezko eta zilarrezko txanponak erabiltzen lehenak.[11] Lehen txanponak K.a. 650-600. urte urte inguruan landu ziren.[12]

Lehen txanponak egiteko urrea eta zilarra erabili izan ziren, ez bakarrik metal horien edertasunagatik, korrosioarekiko erresistentziagatik eta balio ekonomikoagatik, baizik ere antzinako ohitura erlijiosoengatik Babilonian, esate baterako, sinesmen zabaldua zen harreman estua zutela, alde batetik, urreak eta eguzkiak; eta ilargiak eta zilarrak, bestetik. Horren ondorioz, Horrek metal horiekin egindako objektuei botere magiko bat eransten zitzaien. Urrezko eta zilarrezko txanponak trokelatzea mende luzez egin zen mundu osoan zehar, fabrikazioan erabilitako metalaren balio komertziala berezkoa baitzen. Hala, 20 gramoko urrezko txanpon baten truke, urre kopuru horren balio bereko ondasunak eskuratzen ahal ziren. Balio handieneko txanponak urrez egiten ziren, eta balio apalagokoak, berriz, zilarrez edo kobrez.

IV. mendeko solido bat, Ekialdeko Erromatar Inperioan aureus ordeztu zuena.

Diru kontuetan ere, Antzinako Erromaren eredua Grezia izan zen. Lehen txanponak zilarrezkoak eta brontzezkoak egin zituzten. Urrezko erromatar txanponen adibide bat da aureoa, Julio Zesar boterera iritsi aurretik nahiko modu irregularrean egin zena; dirudienez, lehenengo piezak K.a. 217. urtean egin ziren. Erromak zailtasun handi bat zuen, txanponak egiteko metal hobi nahikorik ez baitzeukan. Hispaniako Las Médulas meatzea bakarrenetakoa zenez, berehala agortu zuten, mertzenarioak ordaintzeko behar ziren metal kopuruak ateratzeko grina bizian. Meatzearen hondakinak UNESCOren Gizateriaren Ondare dira gaur egun.[13]

Gastu militarrak hain handiak zirenez, monetaren balio galtze asko egin behar izaten zituzten erromatar agintariek, txanponen zilar edukia mendeetan zehar erabat deuseztatu zen arte. Dioklezianok monetaren erreforma garrantzitsu bat egin zuen, hiru metaleko txanponak (urrea, zilarra eta kobrea) trokelatuz eta piezen kalitatea hobetuz.[14] Zenbait adituren iritziz, Erromatar Inperioaren gainbeheraren arrazoietako bat izan zitekeen moneta ortodoxiaren kanonak ez errespetatzea eta txanponen konposizioa eta, beraz, balioa etengabe manipulatzea. Alabaina, John Kenneth Galbraith ekonomialariak ironiaz erantzun zien halako argudioei, esanez erromatarrek mende luzez menderatu zutela mundu ezagun osoa, beharbada, hain zuzen ere, diruaren interes negatibo bat ezarri zutelako.[15][16]

Txinan, metalezko lan tresnak (ganibetak, aitzurrak) aspaldidanik hasi ziren erabiltzen merkataritza trukerako, baita metalezko barratxoak ere, batez ere zilarrezkoak. Alabaina, metalezko piezak benetako diruaren ezaugarri guztiekin Qin Shi Huang enperadorearen erregealdian (K.a. 259 - K.a. 210) hasi ziren erabiltzen; Txina bateratu eta lehen Harresi Handia eraiki ez ezik, 1837ra arte bizirik iraundako kobrezko txanpon biribil erdian zulo karratu bat zutenen erabilera esklusiboa ezarri zuen.[17] Diru-dirua ziren txanpon haiek: tropak ordaintzeko erabiltzen ziren eta zergen ordainketa gisa onartzen ziren. Inoiz ez zen behar adina urre edo zilarrik izan txanponak metal horiekin egiteko, baina merkatari handiek leial eutsi zieten zilarrezko lingoteei mendeetan zehar, Txina baitzen metal horren helmugetako bat.[18]

Diruaren erabilerak beherakada izan zuen Europan Erdi Aroan, askatasun ekonomikoek eta merkataritzak ez baitzeukan leku lasairik sistema feudalean. Merovingiarrek antzinako txanpon berak erabili zituzten, eta pieza zaharren gainean trokelatzea ere utzi zuten. Karolingioek eta haien ondorengoek, berriz, txanpon propioak sortu zituzten. 781. urtean, Karlomagnok pieza zaharren ordez zilarrezko txanpon berriak ezarri zituen. Oinarrizko unitatea denierra zen oraindik, baina estandar berri bat agertu zen: libera frankoa, 240 denier balio zituena. Sosa, ospe handia zuena oraindik, ez zen independentea, denierraren multiploa baizik. Sistema hau zen: libera 1 = 12 denierreko 20 sos = 240 denier. Mila urtez indarrean egongo zen moneta sistema hari esker, merkataritza berrabiarazi eta ekonomia suspertzeko aukera egon zen. Ekialdeko Erromatar Inperioan, urrezko monetak iraun zuen.

Mundu musulmanak, Partiar Inperioan oinarri hartuta, hiru metalezko moneta sistema bat ezarri zuen; Siriako denarius aureus delakotik dator urrezko dinarra. Dirhama garai bateko drakma zen. Abd al-Malik ibn Marwan kalifak 696. urtean ezarritako erreforma handiak ekarri zuen lehengo txanpon guztiak galdatzea eta haien ordez hejira eta Korana aipatzen zituzten txanpon berriak zirkulazioan jartzea.[19]

Bimetalismoa moneta sistema bat izan zen, oinarria hartzen zuena, alde batetik, urrearen eta zilarraren trokelaketa askean ―lege arau batekin, bi metalen balioa finkatzen zuena (paritate bimetalikoa)―; eta, bestetik, metal horien ahalmen askatzaile mugagabean, edozein ordainketa bi metalekin egin baitzitekeen. Bimetalismo modernoa XVIII. mendean garatu zen Europan.[20]

Erdi Aroan, moneta unitate guztiak definitzen ziren urrearen edo zilarraren pisuaren arabera. Aleazioaren kontrolpean zeudelarik, monetak aldatu eta ordeztu zitezkeen urrearen eta zilarraren edukiaren arabera. IX. mendetik aurrera, merkataritza gora bidea hasten da, azoka gero eta garrantzitsuagoak antolatzen baitziren. Bankuak sortu ziren, hastapenetan diru trukatzaile soil gisa, baina azkar eboluzionatu zuten, zentzu modernoa hartu arte. Veneziako Errepublika munduko moneta plataforma bihurtu zen. Bere arrakasta oinarritu zuen, batez ere, Ekialdean eta Mendebaldean urreak eta zilarrak zeukaten prezioen aldean; Europa osora diru eskasia ekarri zuen veneziarren gailentasunak.[21] Horrek eragindako zailtasun ekonomikoek moneta manipulazioa erraztu zuten, txanponaren balio nominalaren eta urre edo zilar edukiaren arteko erlazioa desitxuratuz. Izan ere, azken batean diruaren historia da une bakoitzeko urre eta zilar produkzio ahalmenaren eta bi metal horien arteko truke tasen aldaketen historia. Europarrak Ameriketara iritsi zirenean urre kopuru handiak heldu baziren ere, zilarra izan zen txanponak egiteko metal nagusia Europan.[22]

XIX. mendean, bimetalismoak araua izaten jarraitu zuen, baina urre kopuru handiak zirkulazioan jartzeak eragina izan zuen sisteman. Alde batetik, Kalifornian eta Klondiken meategi berriak aurkitu ziren, eta, bestetik, Australian eta Hegoafrikan erauzketa teknika berriek errendimendua izugarri hobetu zuten; horrela, urre ekoizpenak nabarmen egin zuen gora: 1851tik 1860ra doazen bederatzi urteetan, lurraren urre guztiaren erdia ekoitzi zen 1.500 urtean (2000 tona 1851era arte, 4.000 tona 1860an).[23]

Urrearen fluxu ikaragarri horrek zailtasun handiak eragin zizkion bimetalismoari, urreak balioa galdu baitzuen zilarraren aldean. Erantzun gisa, Latindar Moneta Batasuna zilarrezko txanponen ekoizpena mugatzen saiatu zen. 1870eko hamarkadan, ordea, zilarraren produkzioa biziki handitu zelarik, balioa galdu zuen. Horren ondorioz, Latindar Moneta Batasunak eten egin zuen 1878an zilarra trokelatzeko askatasuna eta haren ahalmen askatzailea. Horrela, bimetalismoa amaitu zen eta urre patroia ezarri zen, birik izan zena 1914ra arte.[24]

Urre patroia trukaneurri finkoko sistema bat izan zen: herrialde bakoitzak igortzen zuen dirua bere urre erreserben mende zegoen, eta bankuen diru paperak urre bihur zitezkeen banku zentralean. Lehen Mundu Gerra hasi zenean, ordea, sistema bertan behera gelditu zen, ezin baitzitzaion erantzun zirkulazioan zegoen diru guztiaren urre balioari, gobernuek beren urre erreserbak baino diru masa askoz handiagoa jaulki baitzuten. Gerra amaitu zenean, hein batean urre patroira itzuli zen moneta sistema, baina ez zen berreskuratu erabateko bihurgarritasuna, eta horren ordez sistema mugatuago bat ezarri zen, urrezko txanponik gabekoa.[25]

1922an, Genovako biltzarrak urrea aldatzeko Gold exchange standard eredua hartzea gomendatu zuen, Britainia Handiak eta Estatu Batuek urre patroia hartu zuten, dolarraren eta libera esterlinaren erabateko bihurgarritasuna bermatuz; orduan, gainerako herrialdeek onartu zuten erreserbak edukitzea edo dolarretan edo libera esterlinatan. Britainia Handiak urre patroia utzi zuen 1931n.[26] Bigarren Mundu Gerraren ostean, Bretton Woodseko batzarrean dolarrean oinarritutako eredu berri bat finkatu zen, Estatu Batuen konpromisoarekin dolarra urre bihurtzeko. Sistema horrek 1971ra arte iraun zuen, Vietnamgo gerraren gastuek Richard Nixon presidentea dolarraren bihurgarritasunari amaiera ematera behartu zutenean.[27]

Dolarraren bihurgarritasuna lortzeko, egungo nazioarteko moneta sistema dibisen arteko trukean oinarritzen da, Nazioarteko Diru Funtsak Jamaikan 1976an hartutako akordioaren arabera. Sistemak ezegonkortasun handia ezartzen du trukaneurrietan, nahiz eta gobernuek esku hartzeari uko egin ez dioten.[28]

Dirua trukeak egiteko abantaila eta beharrarekin sortzen da. Trukerik gabeko gizarte batean ez da dirurik behar. Trukeak egitea, ordea, baditu abantailak: ekoizle guztiak ez dira berdinak eta batzuk lan batzuetan trebeagoak direnez, kostu txikiagoak dituzte besteek baino, hau da, abantaila konparatiboa dute; horri esker, bakoitza espezializaturik dagoen produktuak ekoitziz eta merkaturatuz eta horien trukean beste gai eta produktuak eskuratuz, baliagarritasun edo probetxu handiagoa ateratzen du. Ekoitzitako gaiak eta produktuak trukatuz, ekoizleek nahiz kontsumitzaileek soberakina eskuratzen dute. Trukea egiteko bi agente ados jarri daitezen, ordea, zenbait baldintza bete behar dira: produktuei, kopuruei, denborari eta truke tasei buruz kointzidentziak gauzatu behar dira batera. Adibidez, hiru liburu bi sagarrekin trukatu nahi baditugu, sagarrak dituen pertsona bat, bi liburu nahi dituena eta trukean sagar hiru eskainiko dituena bilatu behar dira une jakin batean. Baldintza horiek aski gogorrak dira, eta hortik sortzen da dirua bitarteko gai likido moduan trukeak errazteko.[29][30] Horrela, dirua ekonomiaren eboluzio natural edo espontaneo baten emaitza litzateke. Diruaren jatorriaren teoria hau Austriako eskola ekonomikoaren sortzailea Carl Menger ekonomialariak planteatu zuen, eta gerora eskola horretako beste ekonomialari batzuek, Friedrich Hayek eta Ludwig von Misesek kasu, hartu zuten oinarri moduan, diruaren gaineko teoriak eratu eta fintzeko. Mengerrek, ordea, ez zuen estatuaren rola guztiz baztertu, eta dirua osatu behar duen gai likidoa finkatzean eta diru sistema ezarri eta kudeatzeko ezinbestekoa zela aldeztu zuen, Austriako eskolako beste ekonomialari batzuek ez bezala.[31]

Kartalismo izeneko teoria Georg Fredrich Knapp alemaniar ekonomialariak garatu zuen XX. mendearen hasieran. Knappek ez du ukatzen diruaren sorrera gizarteak sortutako truke bitarteko gisa, baina estatuak dirua jaulkitzeko ahalmena bere gain hartzean, dirua zer den eta zer ez den erabaki eta gizarteak hori onartzen duenean, diruaren balio materiala kontuan hartu gabe, jauzi kualitatiboa gertatzen da diruaren izaeran. Balio materialik ez duen baina herritarrek zorrak kitatzeko erabiltzen duten diru horri diru kartala deitzen dio Knappek. Bere ustez, dirua kontrolatzeko Estatuak duen interesa zerga bilketan datza: estatuak zergak kobratzeko ezartzen du dirua eta estatuari zergak ordaintzeko modu bakarra delako onartzen dute herritarrek estatuak ezarritako diru hori. «Dirua Estatuaren izakia da» adierazi ohi da ideia hori laburbiltzeko. Horrela, dirua aztertzeko ikuspuntu egokienak politikoa, juridikoa eta kulturala dira.[32]

Dirua ondasunak eta zerbitzuak trukatzeko erabiltzen denean, eginkizun bat betetzen ari da truke bitarteko gisa. Horrela, truke sistema baten eraginkortasunik ezak saihesten ditu, hala nola «desiren bat etortzea» etengabe bermatzeko ezintasuna. Adibidez, truke sistema bateko bi zatiren artean, baliteke zati batek ez izatea edo fabrikatzea besteak nahi duen artikulua, eta horrek adierazten du desiren bat ez datorrela bat. Elkartrukerako bide bat izateak arazo hori arindu dezake, lehenengoak bere denbora beste artikulu batzuei eskaintzeko askatasuna izan baitezake, bigarrenaren beharrei bakarrik erantzutera behartuta egon beharrean. Bitartean, bigarrenek truke bidea erabil dezakete nahi duten artikulua emango dien norbait bilatzeko.[39]

Kontu unitatea zenbakizko neurketa estandar bat da, ekonomian, ondasunen, zerbitzuen eta bestelako transakzioen merkatuko balioa neurtzeko.[40] Balio erlatiboaren eta ordainketa geroratuaren «neurri» edo «estandar» gisa ere ezaguna denez, kontu unitate bat zorraren merkataritza hitzarmenak formulatzeko beharrezko aurrebaldintza da. Dirua neurri estandar gisa eta merkataritzaren ohiko izena da. Hori dela eta, prezioen aipamen eta negoziazioaren oinarria da. Beharrezkoa da kontabilitate sistema efizienteak garatzeko.

Ordainketa geroratuko estandarra testuen bidez bereizten den bitartean,[38] bereziki zaharrenak, beste testu batzuek beste funtzio batzuen menpe ezartzen dute. «Ordainketa geroratuko estandarra» zorra finkatzeko modu onargarri bat da, zorrak izendatzen dituen unitate bat, eta kontzeptu horri erabiltzen duten jurisdikzioko dirua legezkoa den moduan, zorrak ezabatzeko funtzioa bete dezakeela ezartzen da. Zorrak dirutan izendatzen direnean, zorraren benetako balioa inflazioa eta deflazioa dela eta, zorpetze subiranoaren eta nazioarteko zorraren eta debaluazio bidez aldatu daiteke.

Balio gordailu gisa jarduteko, dirua modu fidagarrian gordetzeko, biltegiratzeko eta berreskuratzeko gai izan behar du, eta berreskuratzean truke bide gisa erabilgarria izan behar da. Diruaren balioa egonkor mantendu behar da denboran zehar. Zenbaitek inflazioa, diruaren balioa murriztuz gero, diruak balore depositu gisa duen gaitasuna gutxitu egiten dela argudiatu dute.

Brontzezko okpoho bat, Mendebaldeko Afrikan gauzazko diru gisa erabili zena 1940ko hamarkadara arte.

Objektu asko gauzazko diru gisa erabili izan dira, hala nola metal preziatuak, berez urriak, animalia maskorrak, garagarra, kontuak, etab., baita konbentzio sozialak balioa dutela dioen beste gauza asko ere. Gauzazko diruaren balioa bera egiteko beharrezkoa den materialetik dator. Gauza bera da dirua osatzen duena, eta dirua da salerosten den gauza.[41] Hona hemen gauzako diru gisa erabili diren merkantzien adibideak: urrea, zilarra, kobrea, arroza, wampum, gatza, piperbeltz aleak, harri handiak, gerriko apainduak, maskorrak, alkohola, zigarroak, kanabisa, gozokiak eta abar. Artikulu horiek batzuetan balio handiko metrika batean erabiltzen ziren, beste batzuekin batera, salgaiak baloratzeko hainbat ekonomiatan edo prezio sistemetan. Gauzazko diruaren erabilera trukearen antzekoa da, baina gauzazko diru batek kontu sinple eta automatikoko unitate bat ematen du diru gisa erabiltzen den salgaiarentzat. Nahiz eta urrezko txanpon batzuk, Krugerrand adibidez, legezko erabileratzat jotzen diren, ez da haien balio nominala monetaren alde bakar batean ere erregistratzen. Horren arrazoia zera da, urre fineko edukiaren indarreko balioarekin duen lotura zuzena azpimarratzen dela.[42] Arrano amerikarrek urrezko edukia eta legezko erabilerako aurpegi balioa dituzte inprimatuta.[43]

Diru formatu bat baino gehiago da, hau da, herrialde jakin batzuetako banku zentralek edo moneta etxeek, hala nola, autoritate edo gorputzek emandako ahalmenak emandako moneta guztiak. Lege dirua komunitate baten kide guztiek onartzen dute eta, gainera, agintariek babestu egiten dute. Legez kanpoko dirua da, laguntza hori falta duen edonork eta gutxieneko fabrikazio jarraibideak betetzen ez dituena. Erabilera legaleko dirua legez hartzekodun batek ordainketa moduan onartu behar duen duen dirua da, ordainketarako uko egin ezin diezaiokeena. Historian, erabilera legaleko dirua herrialdeko txanponak eta billeteak izan dira.[44]

Agirizko dirua (txekea)

Agirizko dirua txekez edo beste agiri batez ordainketa ziurtatzen duen agiria da, bereziki bankuko gordailu baten bermeaz. Banku dirua banku gordailuetan dagoen diru guztia da; aukeratutako definizioa zein den kontu korronteak eta berehalako likidezia duten beste gordailuak soilik edo eperako gordailuak ere sartzen dira banku diruaren definizioan.

Bankuek, erakunde finantzarioek edo pribatuek sortzen dute, ia beti barneko logikaren pean eta momentu jakin batzuetan bezeroek kontratatutako kredituak irudikatzen dituena.

XX. mendeko azken hamarkadetan bankuko gordailuak eta horien gaineko eragiketak informazio teknologien bitartez antolatzen hasi ziren. Diru elektronikoak, mendearen bukaeran, berrikuntza nabarmena ekarri zuen: diru balioa gailu elektronikoetan (txipa duten txartelen bitartez edo software egokia baliatuz online ordenagailuak baliatuz) gorde eta baliatzeko ekarri zuen, ordainketak diru elektroniko horren jaulkitzaileak ez diren pertsona eta erakundeei zuzenean egiteko aukera emanez.[45] Erabilera legaleko diru unitateetan neurtzen da.

Bristolpound, Ingalaterrako Bristol hiriko tokiko dirua.

Tokiko moneta antolakuntza jakin parte hartzen duten erakundeek leku jakin batean erabil daitekeela adosten duten diru mota bat da. Tokiko diruak moneta nazional baten txanpon osagarri gisa jokatzen du, ordezkatu beharrean, eta horietako bat da, adibidez, Euskoa, Ipar Euskal Herrian XXI. mendean zabalkundea lortu duen tokiko dirua. Tokiko diruaren helburua da komunitate baten barruan gastua sustatzea, batez ere tokiko enpresekin lotura eginez; euskoaren kasuan, euro baten baliokidea da, eta demagun, Lapurdiko adibidezko denda batean, Euskal Moneta erakundearen barruan bada, berdin ordain dezakezu produktu bat 10 eurotan edo 10 euskotan, baina jakin dakizu euskotan ordainduz gero, diru hori berriz ere tokiko beste zerbitzuetan edo produktuetan berrerabiliko dela.

Euskoaren erabilera sustatzeko afixa, 2014.

Euskoa zentimotan zatitzen ez den dirua da, eta euroaren balio bera du. Hala, erabiltzerako orduan, produktu baten prezioaren euro osoak euskoekin ordain daitezke, baina zentimoak eurotan ordaindu behar dira. Adibidez, 3,50 euroko produktu bat 3 eusko eta 50 euro zentimoren truke eskura daiteke.

Tokiko diruaren erabilera bultzatzea helburu, dirua eurotik eta euskora aldatzean 1 € = 1 EUSKO trukea aplikatzen da. Aldiz, euskotik eurora diru aldaketa egitean, balioaren % 5 kenduko zaio, hau da, eusko baten truke 0,95 euro eskuratuko ditugu. Hala, euskoa dirutzat erabiltzen jarraitzea bultzatu nahi da. Diru paperak ere baditu euskoak.[46]

Diru birtuala pertsona, talde edo erakunde batek asmatu eta kudeatutako dirua da, modu formal edo informalean komunitate baten baitan onartu eta erabilia; adibidez, beherapenak izan eta opariak jasotzeko paperezko kupoiak diru birtuala direla esan daiteke, egun diru birtual sistema gehienak digitalak badira ere. Kupoi horien kasuan, norabide bakarreko dirua da, dirua beherapenak eta opariak izateko soilik erabil daitekeelako, baina badira baino bada bi norabideko diru birtuala, non pertsonek diru birtuala eman eta jaso ere egin dezaketen. Beste irizpide bati jarraiki, diru birtuala itxia, komunitateko produktuak trukatzeko soilik erabil daitekeenean (adibidez, World of Warcraft jokoko dirua), eta irekia, komunitateaz gaindiko produktuak truka daitezkeenean, izan daiteke. Bihurgarria ere izan daiteke, beste txanpon batekin truka daitekeenean.[47]

Kriptodirua kriptografia erabiliz online sortu, baliatu eta balidatu egiten den diru birtuala da. Kriptodiruaren sorrera publikoa eta gardena da eta inongo erakundek edo pertsonak ezin du diruaren sorrera mugatu edo azkartu, diruaren sistema era independentean loturiko hainbat ordenagailuk kudeatzen baitute. Lehenengo kriptodirua bitcoin izan zen, 2009 urtean sortua, irekia eta bihurgarria. Bitcoin diru sistema ez dago zentralizaturik eta diruaren erabilera okerra eragiketak gehiengo baten onespenaz balidatu behar da. Bitcoin ondoren, beste hainbat kriptodiru sistema sortu da.[48]

El Salvador izan zen menduko lehen herrialdea kriptodirua (bitcoin) legezko moneta gisa onartu zuena, 2021eko irailaren 7an.[49]Geroztik, Afrika Erdiko Errepublikak 2023ko apirilaren 27an jakinarazi zuen bitcoin kriptodiruak legezko zirkulazioa izango zuela herrialdean.[50]