Mitologia zelta

Zelta jainkoei buruzko iturri klasikoa Julio Zesarren Commentarii de bello Gallico delakoa da (K. a. 52-51; Galiako Gerrak). Han, Zesarrek Galian gurtzen diren bost jainko nagusiak izendatzen ditu (bere garaiaren ohitura legez, erromatar baliokidea duten jainkoak izendatzen ditu) eta berek rolak deskribatzen ditu. Merkurio zen jainko guztietan gurtuena eta bere irudikapen ugari aurkitu ohi izan dira. Merkurio arte guztien sortzailetzat ikusi izan da (eta arrazoi honegatik askotan Lugus jainkoaren baliokidetzat hartua izan da), abenturazale eta itsasgizonen babesle eta komertzioa eta etekinen inguruko boteretsuena. Gainera galiarrek Apolo, Marte, Jupiter, eta Minerva gurtzen zituzten. Jainko hauen inguruan, zeltak gainerako herriak bezala deskribatuak izan ohi dira: Apolok gaixotasuna uxatzen du, Minervak trebeziak suspertzen ditu, Jupiterrek zeruetan agintzen du, eta Martek gudan eragiten du. Bost hauetatik gain, galiarrak Dis Paterren leinutik datozela aipatzen du Zesarrek.

Zesarrek ez ditu jainko haiek beren zelta izenekin erregistratzen, parekatu zituen erromatar jainkoen izenekin baizik, hortaz, prozesu honek nabarmenki zailtzen du jainko galiar hauek zelta mitologietan zituzten jatorrizko izenen antzemate lana. Gainera bere garaiko literatura arruntean ohizkoa ez zen modu ezezagun eta bitsi batez, jainko bakoitza eta bere rola era zehatzeko eskema baten bidez irudikatzen. Halere, murrizketak alde batetara utzirik, bere amaierako zerrenda probetxuzko eta funtsezko behaketa zehatza da.

Bere deskribapena ahozko usadioa edota galiar ikonografiarekin orekatuz, norbera jainko hauen giro eta rolen bilduma egiteko prest egon daiteke. Zesarren aipamenek eta ikonografiak erlijio galiarraren aro nahiko ezberdinak ukitzen dituzte, eta hau dena ordezkatzen zuen erlijioa ez zen hain modu agerian azaldu, ez behintzat Erromarekiko galiar autonomiaren garaian zehar druidek (erlijio gizon ordena) mantendu zuten erlijioa bezain beste.

Alderantzizko moduan, ordena gura hura egia izan beharrean itxurakeria bat da. Adibidez, Galian testimoniatu izan diren ehunka izenetatik batzuk behin bakarrik azaldu dira. Horrek adituei pentsarazi die zelta jainko eta gurtzak lekuan lekukoak eta tribalak zirela, eta ez panzeltak. Iritzi horren defendatzaileek Lucanen erreferentzia aipatzen dute, Teutates jainko bat, eurek "izpiritu tribala"-ren itzulpena egin zutelarik (teuta, uste denez, «tribua» esanahiarekin interpreta daiteke protozelta hizkuntzaz). Halere, jainkozkoen izenen zerrenda nabaria modu ezberdinez justifikatu liteke: hauetako asko kultu panzeltan gurtutako jainko nagusiei ezarritako epiteto hutsak besterik ez izatea izan liteke. Bertako jainkoen kopuru handi baten kontzeptua beren kultuak ongi dokumentatuak dituzten zenbait jainkoekin kontraesanean jartzen da.

Irlandar panteoiko jainko nagusia Dagda izan zela dirudi. Jainko-Druida eta druiden jainkoa, elementuen eta jakintzaren jauna, legegile eta gerlari beldurgarria. Mag Tured-eko bigarren borrokaldian, Tuatha Dé Danann-tarrak garaipenera gidatu zituen Fomoré-tarren aurka. Dagda bezala izendatzen zaio "jainko ona" baita, ez da ona zentzu moralean, baizik eta gauza guztietan ona da. Eochid ("denon aita") ere deitu izan zaio, Lathir ("aita boteretsua") eta Ruadh Rofhessa ("zientzia handiaren gorria"). Dagda aitaren irudikapena da, tribuaren babesle eta beste gizonezko jainko bertsio edo aldaeren oinarrizko zelta jainkoa. Zelta jainko gehienak izaki ez espezializatuak ziren, eta beharbada benetako panteoi bat bezala baino klan baten antzera ikusi beharko genituzke. Zentzu honetan, zelta jainko eta jainkosa guztiak Apolo greziar jainkoa bezalakoak ziren, azken hau ez baitzen zer edo zeren jainko zehatza.

Dagda-ren izaera partikularra dela eta, txantxa irri-egingarriaren pertsonaia da irlandar mitologian, zenbait autoreen ustetan hari buruzko txantxak egitean, jainko hau behar zen onbera (edo ustela) izateko sortua izan.

Irlandar ipuinek Dagda boteredun pertsonaia bat bezala irudikatzen dute, bere sabelkoikeria izugarria eta gainezka egiten duen sexualitateaz. Amaiezina den pertz bat darama, Grialaren prototipoa; bai eta samin, amets, heriotza edo barre doinuak bere kabuz jo dezakeen harpa magikoa. Mailu handi bat ere badu; bere muturretako batekin norbait joz gero, hil egiten du; beste muturrarekin joz gero, birjaio egiten da. Hortaz, bizitza eta heriotzaren jainkoa da, erabat anbiguoa, onak edo txarrak izan litezkeen indar izugarria duena. Dorset-en Cerne Abbas-eko erraldoia izenez ezagutzen den erraldoi itifaliko baten irudi bat bada, mailutzar bat duelarik. Nahiz eta hau erromatarren garaian egina izan, denbora askoz Dagda-ren irudia izan zela uste izan da, halere, hau azken aldian gainbegiratua izan da, oraintsuko ikerketa batzuk agerrarazi duten moduan, irudiaren beso horizontalean zintzilikatzen den zapiaren irudikatze soil bat ahal izan zitekeen, benetan Nemearen Leoiaren larrua gainean zuen eta hiltzeko mailua zeraman Herkules (Herakles) jainkoaren irudia izango zela susmatzen delarik. Galian, Dagda eta Sucellos-en kidekotasun bat zegoen (mailua eta kopa duen ekazaritza, basoa eta edari alkoholdunen jainkoa).

Oraintsuko kontakizun epikoetan, bai eta nobela arturikoetan, Dagda-ren pertsonaia "Basoko Gizona"-ren moduan agertzen da, mailutzar bat daraman alproja bat eta animalia basatien jauna dena.

Balar, Balor edo Bolar, Fomoré erraldoi arrazako kidea zen irlandar jainkoa zen. Begi bakar bat zuen kopetan eta beste bat garezurraren atzekaldeko aldean, txarra zen eta ia beti itxita mantentzen zuen. Irekitzean, bere begirada kokatzen zuen biziduna hil egiten zen. Tuatha Dé Danann-tarren, Nuada buruzagia hiltzeagatik ezaguna zen.

Mórrigan, bere izenak literalki "mamuen erregina" esan nahi du eta antzinako zelta irlandarren gerraren jainkosa tripartita bat zen, gerlariak borrokarako bultzatzen zituen. Orokorki Morrigu bezala ezagutzen zen, baina bere nortasunak ezberdinak zien: Nemhain (panikoa edo beldur-ikara), bere itxura beldurgarria hiltzera zihoazenen aurrean agertzen zuen bakarrik; Macha (bataila), bele emearen irudiaz agertzen delarik eta Badh, bere izena bodbh ("bele emea") protozeltatik eratorria delarik, gerlariak batailara bultzatzen zituzten ezaugarria. Azken hau Táin Bó Cúailnge-en barnean egoteaz ezagutzen da, honetan Cúchulainn heroiaren laguntzaile eta oztopoa da. Askotan bele edo bele eme bat bezala irudikatzen da nahiz eta beste animalia batzuez ere irudikatu izan den: behia, otso edo angira.

Zelta erlijioan Lug jainkoaren hedapena (irlanderaz Lúgh zen pertsonaia mitologikoarekin zerikusia duena) bere izena agertzen den leku ugarietan datza, zelta mundu osoko kokapenetan, Irlandatik Galiaraino. Hauetako ospetsuenak Lugdunum hiriak dira (Lyon hiri frantziarra adibidez) , Lugdunum Batavorum (gaur egungo Leiden) eta Lucus Augusta (gaur egungo Lugo hiria), gainera Lug sustraia Kantauri itsasoko kostalde guztian agertzen da, adibidez "Lugones"-tarrak Astur tribua edo Kantabriako lurretan eguzkiaren izpiak laino artean barneratzen diren unea deskribatzeko Lugas izendapena. Zelta mitoetan Lug jainkoen zerrendara atxikia bezala agertzen da, eta normalki gizon gazte bat irudikatuz. Nahiz eta irlandar mitologiaren jainko garrantzitsuena izan, ez da jainko nagusiena, "eginkizunik gabeko jainkoa" baizik, eginkizun guztiak baititu. Lug jainkoa Tuatha Dé Danann-tar arrazako kide da bere aitaren aldetik, baina Fomoré-tar arrazaren kide ere bada amaren aldetik eta Mag Tured-eko bigarren batailan, Tuatha dé Danann-tarren buruzagi izendatzen du bere burua eta garaipenera gidatzen ditu, eta bere aitona Balar erail, begi gaiztoduna. Haren izena "txuri" edo "argitsu" esan nahi duen indoeuropar hitzetik dator, baina baita "bele"-tik, hortza, azken abere hau jainko honekin erlazionatuta dagoela usnatzen da. Eguzki itxura du, baina ez da eguzkiaren jainkoa, zelten artean eginkizun hau emakumezkoena baitzen. Bere armak xabalina eta harri jaurtigailu edo honda ziren, eta Irlandan bere ohorezko jaia Lughnasa (gaur egungo irlanderan lúnasa) zen.

Brigid (edo Brigit), sua eta olerkigintzaren jainkosa handia. Dagda alabatzat hartzen da eta Tuatha Dé Danann-tarren arrazakoa. Bere izena "garaiera", "txit gorena" hitzetatik dator, bere nagusitasuna adierazten duelarik. Irlandar usadioan izen ezberdinekin agertzen da, hauek bere eginkizuna sinbolizatzen dute, eskematikoki bera hirukoitza da, indoeuropar gizartearen hiru mailetakoa da; inspirazio eta olerkigintzaren jainkosa (maila erlijiosoa), errege eta gerlarien babesle (gerlari maila) eta tekniken jainkosa (artisau, artzain eta nekazarien maila).

Epona zaldien jainkosa, Galiar edo Erromatar-Galiar jainkosa. Antzinako jainkosa-moxalaren irudia da eta galiar hizkuntzan du bere jatorria (epo = zaldi; haren sinonimo da grezierazko hippos), gainera Tailtiu eta Macha izenekin ere agertu izan da.

Gizonezko jainkoen artean Goibniu dago, Tuatha Dé Danann-tarren jainko errementaria. Artisauen jauna da, gerlarien armak lantzen ditu eta hilezkortasunaren oturuntzaren buru nagusia da. Honetan jainkoek beren biziberritzea lortzen dute Manannan-en "urde magikoak" janez. Goibniu izena, zeltaz "errementaria" esan nahi duen hitzetik eratorria da.

Diancech, sendagarri edo medizinen jainkoa irlandar usadioan. "Mag Tured" borrokan parte hartu zuen eta "osasun iturri" bat irekitzen du. Horretan gerrari zauritu edo hildakoak berpizteko helburuarekin, belar ugari nahasten ditu.

Angus, maitasunaren irlandar jainkoa, "Mac Oc" (seme gaztea) ezizena du. Dagda-ren semea eta Manannan-en seme ordea. Ikusiezinezko oihal bat du. Horrekin babestu nahi dituenak estaltzen ditu.

Cernunnos (Adarduna), antzinatasun handikoa da nonbait, baina oso gutxi dakigu berari buruz. Ziurrenik bera da I. edo II. mendeko Danimarkako Gundestrup-eko pertxan nabarmendua agertzen den pertsonaia. Oparotasun jainkoa eta abere basatien nagusia dela uste da. Haren izaera lurtarra da. Handia irudikatzen da, orein belarriekin eta adarrekin, eta tork edo galiar eraztun antzeko bat darama. Batzuetan ahuntz burudun suge batez lagundurik agertzen da. Lurtar animalia basatien eta lurtarren nagusitzat ageri da. Dudarik gabe indarra, boterea eta betikotasuna (adar sail batekin) irudikatzen ditu. Jateko, pasteltxo eta txanponez hornitutako saskidun aldare baten emaile bezala irudikatzen da.

Belenus eskualdeko jakin bateko jainko bat zen, nagusiki Italiaren iparraldean eta Galiako mediterraneo kostaldean gurtzen zuten. Nekazaritzaren jainkoa zen. Beltaine izeneko jaia berarengan oinarrituta dago. Oraindik batzuek benetako jainko bat ote zen eztabaidatzen dute. Bere izenak "argitsu eta dizdiratsu" esan nahi du eta batzuen ustetan "berak" Beltaine jaietako su erraldoiak besterik ez ditu irudikatzen. Beltaine jai egunari San Joan irudiak ordezkatu zion, egun honetan ospatzen baitzen udako solstizioaren hasiera.

Tribuen jainko gerlari eta babeslea zen. Erromatar Marte jainkoa eta irlandarren Dagdarekin parekatzen zen. "Gauaren jainkoen" taldean zegoen Esus eta Taranis-ekin batera, druidengandik sakrifizio ugari jasotzen zituelarik. Galia osoan eta erromatar Bretainian gurtzen zuten.

Trumoi, ekaitz eta zeruaren jainkoa. Taranis izua eragiten zuen jainkoa zen, Galia eta Bretainiaren zati batean gurtzen zuten. Batez ere, Teutatesen gurmenaren antzekoa zen, bere haserrea lasaitzeko sakrifizioak eskaintzen baitzitzaizkien eta bi jainko hauek eta Esus jainkoarekin batera hirukotea osatzen zuten. Thor jainkoarekin erlazionatzen zaio, bere tximista eta trumoien ahalmenegatik, eta erromatarrek Jupiterrekin parekatzen zuten.

Basoetako jauna eta jainko odoltsua. Lukano, Teutates eta Taranisekin laukotea osatzen zuten galiarren jainko garrantzitsuenak bezala. Jainko basati eta odolzalea zen; beldurrez, sakrifizioak eskaintzen zitzaizkion.

Manannan (edo Mannawydan) ab Llyr (Llyr-en semea), irlandar pertsonai mitologikoa da. Tuatha Dé Dannann-tarren kide da. Azti boteretsua da, zenbait tresna magikoen nagusia da: etsaiak sorgindu eta sugarretan dagoen kasko bat, ezkutu suntsiezin bat, oihal ikusezin bat eta arraun nahiz oihalik gabe itsasoak gurutzatzen dituen itsasontzia. Man Uhartekoa da jaiotzez, honengandik hartzen du bere izena; han oraindik bere hilobi erraldoia uste denaren aztarnak ikus litezke, Peel gazteluarengandik hurbil.

Hitz-jarioa ordezkatzen du, erabat zimurtutako agure bat da, lehoi larruz jantzia; mailutzarra darama, baita arkua eta buiraka ere. Belarrietatik urrezko katea loturik duten gizon talde handiengandik tiratzen du, kate honen beste aldea bere mingain zulatutik igarotzen delarik. Ogmios bere botereaz erabat ziur dagoen hitz-jarioa da, magiaren bitartez sinestunak erakartzeko gai dena. Gizonezkoen mundua jainkoenarekin lotzen duen hitz erritualaren boterearen sinboloa da. Bere izenean lagunen aldeko bedeinkapenak eta etsaien aurkako madarikazioak jaulkitzen dira.

Irlandan "Ogma" deitzen diote. "Ogam"-en sortzailea da, etsaia geldiarazteko bezainbesteko botere handia duten ikur magikoen multzoa. "Mag Tured" gudan bikain parte hartzen duen gerlaria ere bada.

Bere izenak "zilarrezko besoa" esan nahi du eta Tuatha Dé Danann-tarren kide da. "Mag Tured"-eko lehendabiziko gudan zehar beso bat galdu eta ezin izan zuen errege izan, hortaz, Diancecht jainkoak zilarrezko beso bat egiten dio eta honela errege funtzioa berreskuratzen du eta Tuatha Dé Danann-tarrak "Mag Tured"-eko bigarren gudan gidatzen ditu.

Emakumezko galestar heroia da, bere izena "Rigantona"-tik dator: erregina nagusia. Amazona eran agertzen da eta Pwyll hautatzen du senartzat. Bere seme Pryderi jaiotzean kentzen diote eta haurra desagertarazteaz salatzen dute, bere senarraren gotorlekua bisitatzera datozen bisitari guztiak bere bizkar gainean eramatera kondenatzen dute.

Galestar usadioaren heroi ospetsuenetakoa da. Dana-ren semea eta Lleu Llaw Gyffes-en aita da. Ziurrenik bere izenak "jakintsu" esan nahiko du. Antzinako druidetatik jarauntsitako botere magikoa irudikatzen du.

Gerlari eta aztia da, Cumhaill-en seme eta Oisin-en aita da. Gerlari beldurgarria, bere gurasoak gudan mendekatuko ditu eta "Fiana" guda-taldea berrosatuko du. Bere izenak "Zuri, eder, ilehori eta arraza onekoa" esan nahi du. Olerkari eta aztia, olerkigintzaren hamabi liburuak ezagutzen ditu eta argitasunaren doiaren jabe da hatz lodia hozkatzean.

Irlandar epopeiaren pertsonai ospetsuena da. Bere kondairaren zenbait bertsioek Lug jainkoaren seme dela diote. Bere benetako izena Setanta da (honetan bidearen izen britaniarra ezagutu dezakegu), Cu-Chulainn (Culann-en Txakurra) bere ezizena ulateen zakurra hil eta Culann-i bere babeslea ordezkatuko duela zin egin ostean lortuko du. Guduetan hain da handia haren amorrua, erabat desitxuratu eta munstro bilakatzen da, eta ez ditu adiskideak eta etsaiak bereizten.

Cúchulainn "argiaren heroia" da, heroi zibilizatzailea, osatzen duen gizartearen pertsonifikazioa baina berak jainkozko nortasun bat ematen dio. Gizonezko eguzki kultu bat ere irudikatzen du (zelten artean ez da eguzkiaren jainkorik existitzen.

Artur edo Artús zelta tradizioaren pertsonaiarik garrantzitsuena da. Jatorriz, ez zen buruzagi arrunt bat besterik, gure aroko 500. urtean uharteetako erregeei beren zerbitzuak alokatzen zizkien zaldunen burua zen, britoiek saxoi inbaditzaileen aurkako borroka etsian baitzeuden. Beren arrakastak hainen handia izan zen, zer kondaira pertsonaiaren gain nagusitu zen, bere papera eta botere handikiro gehiegituz eta dimentsio mitologiko bat emanaz. Honela Arturrek (hau ezizena zen benetan eta "hartzaren itxura duena" esan nahi du) bere jainkozko ezaugarri guztiak bereganatu zituen.

Beste zelta mito batzuk antzinako egiturari gehituz joan ziren eta Artur erregea ardatz moduan zuen zelta mundu ideal baten ikur bilakatu zen. Baina errege honek presente dagoen bitartean bakarrik du boterea, nahiz eta inongo ekintzarik ez egin. Mahai Borobilaren eleberri guztietan, Artur nolabaiteko pasibotasun batez nabarmentzen da. Bere zaldunak dira bere izenean dihardutenak, bai eta Ginebra erreginarenean ere, honek ere subiranotasuna mantentzen baitu.

Arturiar kondairako pertsonaia ezagunenetakoa da. Merlinek benetako izan omen zen eta Artur historikoa baino hirurogeita hamar urte beranduago bizi omen izan zen. Iparraldeko britoien errege koskor bat izan omen zen, Behe Eskozian, honek guda baten ondorioz bere zentzu edo sena galdu eta baso batean aterpetu zen profetizatzen hasiz. Kondaira pertsonaiaz jabetu zen eta honetan zenbait elementu mitologiko kristaldu ziren. Beragan jainkotasunak inspiratutako eroaren mitoa aurkitzen dugu, "gizon basatiarena", abereen jauna eta naturaren orekatzailea, jaioberria den haurra eta etorkizuna iragarlea, bai eta aztiarena.

Landutako kondairan, Merlin Belial Basatia izeneko deabru inkubo baten semea da, honek bere botereak azaladuarazten dizkigu. Vortigern errege usurpatzaileari aurka egiten dio, Aurelio Ambrosio-ri (Emrys Gwledig) zenbitzatu eta aholkatu egiten dio eta Uther Pendragon-en behin-behineko aholkulari eta azti titularra bihurtzen da. Honek Artur izan dezan lortzen du, Artur britoien errege onarrarazi dezan behartzen du, eta azken honi bere jarduera eta ekintzetan aholkatu eta laguntzen dio, Mahai Borobila ere ezartzen du.

Triskel edo zelta trinakria, hiru buruko lauburu antzeko irudi apaingarria.

Sarri esan ohi da zeltek inoiz ez zutela tenplurik eraiki, eta gurtza estalpetik kanpo egin ohi zutela, baso txikietan. Arkeologiak frogatu du hori gezurra dela, ezaguna den zelta munduan zehar tenpluen zenbait egitura aurkitu baitituzte. Zelta munduko zenbait zatiren erromatar konkistarekin fanum izeneko erromatar-zelta tenplu mota bat garatu zen.