Miranda Arga

Miranda izenaren esanahia "lursail handia aurkitzen den paraje altua" da, nahiz eta adituen artean adostasun orokor bat dagoen ahotsaren esanahia gutxi gorabehera "talaia" dela esatean, etimologiari dagokionez ez dago halakorik. Espainiako Errege Akademiak miranda latinetik datorrela defendatzen du, eta Joan Corominesek, berriz, Paul Lebeli jarraituz, jatorri zelta bat defendatzen du miro-randa (ranga "muga" da). Eztabaida horiek alde batera utzita, Miranda Erdi Aroko tipikoa da, bai Iberiar Penintsulan (Miranda Ebro, Miranda Douro...), bai Frantzian (Miranda Autxoa...).

Arga edo de Arga eranskinak, gainerako Miranda herrietan bezala, populazio hori izen bereko gainerako herrietatik bereizteko balio du. Kasu honetan, Arga ibaia herria zeharkatzen duen ibaia da. Gehigarri hau oraintsukoa da, eta bere bokazioa gainerako Mirandekin nahasteak saihestea da, nahiz eta Euskal Herrian Petilla, Villabuena eta Lapuebla herriekin batera kasu bakarra den gehigarri hau sartzeko, oso ohikoa Espainian eta Frantzian baina arraroa Euskal Herrian.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Arga Miranda nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Talaieta edo Talaieta Arga formak proposatzen zituen, eta 1990ean Miranda Arga aukeratu zuen arren.

Mirandako armarriak honako blasoi hau du:[6]

Armarri hau 1512ko otsailaren 21ean eskaini zuten Nafarroako errege-erreginek, Joanes Albretekoa eta Katalina Foixkoa, Tuteran egindako agiri baten bidez.

Miranda Arga herriak gaur egun erabiltzen duen armarria, gaztelua bi lehoik eusten dute. Horrela ageri da Nafarroako Jauregiko beirateetan, hala ere, tronuaren aretokoa ez da zuzena.

Mirandako banderak Mirandako armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Arga ibaiak bi eremu bereizitan banatzen du udalerria: eskuinaldeko ertz estua, non hiri-multzoa dagoen, izaera malkartsua duena, eta ezkerreko ertza, laua eta ureztaketarako oso egokia.

Udalerrian Miranda Arga udalburua, Vergalijo etxaldea eta Kahoze herri hustua daude.

Klimaren ezaugarriak mediterraneo kontinentalarenak dira. Aldaketa termikoa handia da, prezipitazioak urriak eta irregularrak dira urte osoan, eta iparreko ziertzo haizea da haizerik ohikoena. Urteko batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa da; eta prezipitazioak, 450 eta 500 mm bitartekoak. Urteroko egun euritsuak 55-65 inguru izaten dira.

Jatorrizko landaredia arteek osatzen zuten arren, gizakiaren eragina dela eta, ia erabat galdu dira gaur egun. Herrigunearen inguruan, gizakiak eraldaturiko laborantza lurrak baino ez daude gaur egun. Inguruko landaredia mediterraneo motakoa da, eta arteek osatzen dute nagusiki. Arteen azalera oso txikia da, ekintza antropogenikoa dela eta.

Miranda Argan dagoen, itsasoaren mailatik 345 metrora, Nafarroako Gobernuak 1982n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

Datu klimatikoak (Miranda Arga, 1982-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	25.0	27.0	30.0	36.0	42.0	43.5	42.0	38.0	31.0	25.5	19.0	43.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.5	11.7	15.2	17.5	22.0	27.0	30.1	29.8	25.6	20.0	13.4	9.9	19.3
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.6	7.0	9.8	12.0	15.9	20.4	23.2	23.1	19.4	14.8	9.4	6.1	13.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.7	2.2	4.3	6.4	9.8	13.8	16.3	16.3	13.2	9.6	5.3	2.4	8.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-8.0	-8.0	-4.0	0.0	4.0	8.0	8.0	4.0	-1.0	-7.0	-11.0	-11.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	34.8	29.4	40.1	46.9	48.2	39.6	23.7	20.2	37.0	42.4	49.1	33.1	444.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	49.0	33.0	48.0	37.0	55.0	80.0	65.0	150.0	78.0	56.0	52.0	32.0	150.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	8.0	6.3	6.9	8.5	7.9	5.3	3.9	3.7	4.9	7.4	8.1	6.9	77.8
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.6	0.6	0.3	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	0.5	2.2
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]

Eneko Arista

Musulmanen egonaldian zehar, lurren ureztatzerako ubide sistema berria eta gaztelua eraiki ziren. 778. urtean mirandarrek Karlomagnoren armada garaitu zuten Orreagako guduan hartu zuten parte. 780. urtean Abd ar-Rahman I.ak herria suntsitu zuen, baina ondoren Eneko Arista Nafarroako erregeak Miranda berreraiki eta birpopulatu zuen. 995an herriak forua jaso zuen Antso III.a Garzeitz erregearen eskutik. Antso III.a Nagusia erregeak Nafarroako Erresumara gehitu zuen Miranda, eta herriaren goialdean gotorleku bat eraikitzea agindu zuen. 1080an musulmanak garaitzea lortu zuten, eta ospatzeko gazteluko baseliza eta Andre Mariaren zurezko irudi bat egin zuten.

Antso III.a Nagusiaren erregealdian Iruñeko Erresumak penintsulan zuen nagusitasunak Mirandako inbasore musulmanak behin betiko kanporatzea ekarri zuen. Nafarroako Erresumak, gainera, bere garai bikainena ekarri zion Mirandari, bere eliza eta sail ureztatua eraikitzea ahalbidetu ziona. Gotorleku baten ezarpena eta errege nafarren errekonozimendua ere berreraiki ziren, foruak eta kaparetasun kategoria eta gorteetan jartzearen bidez. Hala ere, Miranda herriak ere garai txarrak bizi izan zituen, XIV. mendeko gerra eta epidemien ondorioz.

Antso V.a Ramiritz erregeak 1086an Montearagongo abadiari eman zizkion elizetako hiribilduen artean dago jada. 1124az geroztik, erresumako korridoreetako baten buru gisa agertzen da. Artaxoarekin eta bertze toki batzuekin batera, Antso III.a Gaztelakoaren esku egon zen 1153 eta 1158 artean.

1162an Antso VI.a Jakitunak foru berriak eman zizkion: mirandarrak zerga jakin batzuen ordainketa ordaintzetik salbuetsita geratu ziren. Antso VII.a Azkarrak pribilegio eta eskubide berriak eman zizkion herriari XIII. mendea amaieran. Novenerako foruaren indarraldiaren esparruan inskribatu zen. 1198ko udaberrian, Alfontso VIII.aren gaztelar armadaren erasoa jaso zuen, baita okupaturik geratu ere Nafarroako Erresumaren 1199-1200eko inbasioan. Nafar eta gaztelar erregeek egindako posizioen elkartrukean 1201n nafar eskuetan geratu zen berriz.

Administrazio musulmanaren garaikoa izanik, 1236an Tibalt I.a erregeak ahalmena eman zion Mirandari herritarren eta erregearen onurarako ureztatze bat egiteko, eta agindu zuen haietakoren batek obraren exekuzioan kalteak erreklamatzen bazituen, Artaxoako eta Faltzesko bortz gizon onen iritziaren arabera erabaki zezala. Karlos III.a Nafarroakoak 1413an ureztatze trazadura berri bat baimendu zuen. Mirandak monarkari eman zion bere elizaren patronatu-eskubidea 1263an, baina Filipe II.a Nafarroakoak 1320an eman zion Iruñeko katedralari.

1379an gaztelarren esku erori zen Karlos II.a Nafarroakoaren eta Henrike II.a Gaztelakoaren arteko gerran. Jarraian sinatutako Brionesko Itunak, Miranda, beste herri eta gaztelu batzuekin batera, hamar urtez atzerriko boterean egotea ezarri zuen. 1387an erregeak barkatu egin zion herri horri 30 000 florineko laguntzan ordaindu behar zuen zatia, 6 florin izan ezik; izan ere, hiru auzotar baino ez ziren geratu bertan, besteak beste leku batzuetara ihesi, lehor handia zegoelako eta Frantziako arma-jendea, Gaztelara igarotzean, hiru egunez bertan geratu zelako, parean dena suntsituz.

1447an, Karlos Vianako printzeak Mirandako petxak, jaurerria eta jurisdikzio baxu eta ertaina, zibila eta kriminala eman zizkion Gaston IV.a Foixkoari, erregek, printzeak eta Gorteek konde horren emazteari eskainitako ezkonsariagatik zor zitzaizkion 20 000 florinen ordainetan.

1466an, Leonor I.a Nafarroakoak kaparetasun eta zintzotasun pribilegioa eman zien bere etxeetarako Migel Otxoari eta beste mirandar batzuei, 1463an heroikoki portatzeagatik, gaztelarrak kanporatuz. Hala ere, Leringo kondeek alkatea eta probestua izendatzen zituzten. Arrazoi beragatik, 1512. urtean Joanes III.a eta Katalina I.a erregeek Mirandari kaparetasuna eta infanzonia eman zioten bertako biztanleentzat, baita hiribildu onaren grazia ere, Nafarroako Gorteetarako eserlekuarekin, zortzi eguneko azoka frankoa eta aurrerantzean izan behar zituzten armak edo armarria.[9]

1512ko abuztuaren erdialdean, Fernando Katolikoak Nafarroa konkistatu zuenean, eta ia Nafarroa Garai osoa menderatu ondoren, Mirandak, Erresumako beste plaza gutxi batzuekin batera, eutsi egin zion. Abuztuan bertan, Albako dukearen gaztelar armadaren nagusitasunari men egin behar izan zion. 1512ko irailaren 21ean iritsi ziren Logroñora Mirandako ordezkariak, Fernando errege gisa aitortzeko eta leialtasuna hitzemateko. Fernandok, bere aldetik, ohiturari jarraituz, herri honetako eta Nafarroako beste herri batzuetako foruak berretsi zituen.

1514ko abuztuan Fernando Katolikoak, bertze pribilegio batzuekin batera, Mirandako hiribilduko zergak Luis Beaumontekoa beaumontarren buruzagiari eman zizkion, Nafarroako Erresuma konkistatu zuenean eman zion laguntza irmoaren sari gisa. Leringo kondeek Mirandaren gaineko eskubide erreberentzialak erabili nahi izan zituzten, mirandarrek aurkaratu eta onartzeari uko egin ziotelarik. 1630ean, jurisdikzio kriminala zilarrezko 7000 dukerritan erosi zuten, eta, hala, lotura horretatik libratu ziren. 1590ean, hiribilduak auzi garrantzitsu bat izan zuen Lerintarrekin; izan ere, 1634. urteko exekuzio batean, Miranda hiribilduak kuartel bakoitzeko 85 400 mirari ordaintzen zituela jasotzen da, baita urtean 15 000 alkabala mirari eta San Migel egunean 5 031 mirari ordaintzen zituela ere. Errota Juan Arteta Garesko bizilagunari alokatuta zegoen, urtero 500 gari-lapurretatan.[10]

1764. urtean, Mirandako alkateak, bikarioak eta beste batzuek baimena eman zioten Ondikola harginari gazteluko harria gazteluko basilikarako erabiltzeko. Herritarren sektore batek gogor egin zuen protesta, "hiribilduak bere ohorea lotuta duen" tokiko loria bat suntsitu behar ez zela esanez. Gainera, gaztelu zaharraren defendatzaileek argudiatzen zuten partikularren eskuzabaltasunak beti mantendu zuela baseliza.

Konbentzioaren gerraren hasiera iragartzean, 29 mirandarren aurka borrokatzeko izena eman zuten, eta gero 39 gehiago batu zitzaizkien.

1810eko martxoan, Iberiar Penintsulako gerrapean, Xabier Minaren gerrilariek Miranda Argako goarnizio frantziarrari eraso zioten, eta hamar hildako eta berrogei zauritu eragin zituzten. Gerrilariek 16 baja izan zituzten. Hiribilduko biztanleek, okupatzaileek eskatutako zergen ondorioz, beren herriko gauzarik onenak saldu behar izan zituzten. Minaren gerrillarien partida Mirandara etorri zen 1810eko urtarrilean, Tafallatik, non, lortu gabe, frantziar goarnizioa ustekabean harrapatzen saiatu zen. Gaua Mirandan eman zuen, biharamunean Sesma hiribildurako bidea hartuz, oso goiz. 1811ko ekainaren hasieran, Frantzisko Espotz Mina jaunaren gerrilariak Mirandatik joan ziren, Andosillatik Mendigorrira. Gainera, 1811ko urriaren 2an Luis Blas Gomez apaiz mirandarra fusilatu zuten Iruñean, herria matxinadara bultzatzea egotzita.[9]

XIX. mendearen hasieran alkate batek gobernatzen jarraitzen zuen, erregeordeak izendatua eta jurisdikzio zibil eta kriminalean ziharduena, eta sei errejidorek. Gero, 1835-1845eko udal-erreformekin, Miranda zuzenbide komuneko udal gisa geratu zen. Mendearen amaieran kalamua, lihoa, frutak eta barazkiak ekoizten zituen. Lehorreko ganbaran mahatsondo pixka bat eta gari asko biltzen zen. 1807an, hiribilduak ume-eskola bat zuen, ehun lagunekoa, eta bertako maisuak berrogei dukat jasotzen zituen urtean; neskato-eskolak, berriz, hirurogeita hamar dizipulu eta hogei dukat dotazio zituen. 1847an irakasleak urtean 3592 erreal jasotzen zituen 76 ikasleri irakasteagatik, eta maistrak 1374, 82rekin.

Nafarroan eta Hego Euskal Herriko gainerako herrialdeetan bezala, nekazaritzaren arazoa Bigarren Errepublikarako konpondu gabe geratu zen, nekazaritza-erreforma baten zain, nahiz eta erreforma onartu eta gauzatu, ez zituen espero ziren emaitzak izango. Hala ere, 10 eta 20ko hamarkadetan sortutako haztegiak herrian sozialismoa eta anarkismoa bezalako ideologia obreristak sartzea ahalbidetu zuen. Mirandako Zentro Katolikoa eta Kasino Nagusia, non mirandarrek gaurkotasuneko gaiei buruz eztabaidatzen zuten, alderdi eta sindikatuen sorreraren abiapuntua ere izan ziren, Errepublikan zehar Mirandako bizitza politikoan parte hartuko zutenak. 1932an, Alderdi Errepublikano Erradikal Sozialista sortu zen Mirandan, 205 afiliaturekin, eta 1935ean Union Republicana bihurtu zen. 1932an UGTko Lurraldeko Langileen Atala ere sortu zen Mirandan. Bestalde, Kasino Nagusiak CEDAren eskuineko alderdiaren jarraitzaileak biltzen zituen. Mirandako hauteskundeek, 1931tik 1936rak, zatiketa hori nabarmendu zuten. 1931n, botoen ia % 50eskuineko blokeen eta alderdi errepublikar-sozialistaren artean banatu ziren, eta 1933tik aurrera eskuineko alderdien alde egin zuten.

1936ko gerraren hasierarekin batera, Mirandako nekazaritza arazoak konpontzeko aukerak zapuztu egin ziren. Altxamendu frankistaren garaipenarekin Nafarroan ez zen gerra fronterik izan, eta horrek ez zuen eragotzi indarkeria atzeguardian. Bando nazionalaren errepresioak Mirandari ere eragin zion, 26 bizilagun fusilatu baitzituzten: Luis Baztán Ibáñez, Zacarias Baztán Echarri, Felipe Elizalde Bueno, Anastasio Ezquerro García, Valentín Ezquerro García, Apolinar González Sesma, Felipe Guillén Echarri, Víctor Guillén Echarri, Marcelo Ibáñez Jaime, Angel Ibáñez Sesma, Joaquín Ibáñez Sesma, Víctor Ibáñez Sesma, Ramón Iradier Oses, Victorino Iturmendi Fernández, José Jaurrieta Beruete, Antonio Murugarren San Juan, Félix Murugarren San Juan, Nazario Murugarren, José Romano Irigoyen, Germán San Juan Beruete, Matías Tapiz Abrego, Manuel Tapiz Amézqueta, José Tapiz Tila eta Joaquín Ventura San Juan. Gainera, Mirandako hiru zinegotzi hautetsi hil zeuden: Manuel Tápiz Amézqueta, Arcadio Ibáñez Sesma eta Justo Sesma Zaratiegui. 2013an, errepresaliatuen eta fusilatuen omenezko monolito bat eraiki zen Mirandan. Udaletxean jarritako plaka batekin gogoratzen dira, beste kargu publiko eta udal langile errepresaliatuekin batera.[10]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

Udaletxea elizaren ondoan dago, herriko plaza nagusian. Eraikuntza bi zatitan banaturik dago, kanpoaldeko horma harri sendoz egina da, eta fatxada nagusia margoturik dago.

• HELBIDEA: San Benito etorbidea, 1

Miranda Argako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Francisco Gi Serantes da, Arga zerrendakoa. Zinegotziak 6 daude:[9]

• Marcelino Yeregui Garcia (Arga)
• Aingeru Perez Iradiel (Mirandaren aldeko Ekimena)
• Maria Mercedes Ochoa Leon (Mirandaren aldeko Ekimena)
• Oscar Aoiz Berango (Mirandaren aldeko Ekimena)
• Mariana Zarate Ganan (Navarra Suma)
• Guilermo Elcano Alfaro (Navarra Suma)

Miranda Argako Udalan 4 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[9]

• Nekazaritza, Abeltzaintza eta Industria Sustapena (Francisco Gil Serantes)
• Hirigintza, Ingurumena eta Etxebizitza (Francisco Gil Serantes)
• Aisia, Kultura eta Gizarte Ongizatea (Francisco Gil Serantes)
• Ogasuna eta Udaleko Ondarea (Francisco Gil Serantes)

1979tik, Miranda Argak 8 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Miranda Arga ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[13]

Koldo Zuazok, 2010ean, Miranda Arga ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[14]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Miranda Arga eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,80k zekien euskaraz, 2010ean % 2,81 eta 2018n % 3,40k.

• Herriko futbol taldea Castillo C.F. da, eskualde-maila lehenetsian diharduena.
• Miranda de Argako BTT/Running taldeak kirol horien praktika sustatzen du. Horretarako, hainbat kirol-ekitaldi antolatzen ditu: lasterketak, aldizkako entrenamendu-irteerak, BTT geralekuak, etab.
• 2013tik, urtero, abenduaren 31n, Miranda de Argako San Silvestre lasterketa egiten da herriko kaleetan zehar.

• San Benitoko jaiak, martxoaren 21etik hurbilen dagoen asteburuan
• Montebajorako erromeria: maiatzaren lehengo asteburuan
• Euskararen eguna, maiatzaren azken asteburuan
• Gazteriaren jaiak, uztailaren erdialdean
• Landa Munduaren eguna: uztailaren hirugarren igandean
• Gazteluko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren 23tik 30ra
• Ehiza eguna, urriaren 12tik hurbilen dagoen larunbatean