Miliario

Milia erromatarrak adierazten zituzten bidarriak, gehienetan, zutabe zilindriko edo obalatuak dira, batzuetan paralelepipedoak, kareharrizkoak, hareharrizkoak, granitozkoak edo basaltozkoak. Zutabeen oinarria kubikoak eta irtenak dira, sendoago sustraitzeko. Altuera 2 m-tik 4 m-ra bitartekoa izaten da,eta diametroa 0,5etik 0,8 m-ra bitartekoa. Baina bidarri hauen zutabeak arroka edo eraikuntza baten kontra ere ager daitezke, eraikin bateko pilareak ere izan daitezke, poste adierazleak, zaldizkoei aulkian jartzen laguntzeko harriak, zuhaitz-enborrak...

Miliario gehienek zuzenean grabatutako inskripzioak zituzten, galtzadaren garrantziaren arabera, Erromatik hurbil edo urrun egotearen arabera, edo jatorrizko eta helmugako hirien arabera. Inskripzioak ondo definitutako zenbait zati zituen beti:

1. Agintaldian zegoen enperadorearen titulu osoa, galtzada egin edo aldatzen zuenarena. Titulu inperiala oso erabilgarria da miliarioaren eraikitze-data zehazteko, oso zehatza baita. Goi Inperioaren garaian, nominatiboan idatzita dago; Behe Inperioan, berriz, datiboan[2] idatzita egoten da maiz, eta enperadorearen omenezko monumentu bihurtzen du bidarria.
2. Erromarainoko distantzia edo bideko beste leku nagusirainokoa.
3. Lanak zuzentzen zituen gobernadore eta unitate militarraren izena.
4. Refecit (eraiki) edo reparavit (konpondu) aditza, segun ze lan-mota egiten ari ziren.

Miliario erromatarra (Artaxoa, Nafarroa)

Miliarioen paper zehatza eztabaidatua izan da. Ezbairik gabe, boterea irudikatzeko eginkizuna ziurtatzen zuten, eta haren ekintza adierazten zuten. Batzuetan propaganda hedabideekin parekatu dira. Benjamin Isaacen aburuz, miliarioak objektu utilitarioak ez badira, komunikazio-funtzioa Inperioa zen monarkia autokratikoaren testuinguruan kokatu behar da. Hala, Inperioko ekialdean, miliarioek enperadorearen titulua latinez dute, eta distantzia-adierazpenak, berriz, grekoz dira maiz: azken zati hori ondo irakur dezakete biztanleek, lehenengoak ez bezala, ez baitu probintzietako biztanleek irakurtzeko balio. Azken horrek ez du ezagutzen, oro har, latina, armadaren eta administrazio inperialaren hizkuntza. Baina, haren arabera, mezua ez zen hainbeste soldaduentzat, haien hierarkiak enperadoreari leialtasuna adierazteko baino[3].

Benjamin Isaacen arabera ere, hainbat probintziatan, Britainian, Judean eta Panonian, lehen miliarioak Hadrianok eskualde horietara egindako bidaiakoak dira: armadak eta bere ofizialek subiranoarekiko fideltasuna eta bere agintepean jarritako lurraldeen administrazio ona adierazten dute. Beraz, miliarioek Inperioak bere menpekoei bere potentzia adierazteko duen borondatea baino, enperadorea eta arduradunen arteko harremana argituko lukete[4]. Miliarioak errepideetan zehar jartzeak ez luke logika partikularrik ekarriko, eta miliarioak leku berean pilatzeak soilik adieraziko luke zedarriztatze baten errepikapen mekanikoa, leialtasun-bermeak emateko balio duena. Hala ere, Benjamin Isaacek adierazi du mugek ere zeregin zehatzagoa izan zezaketela, esleipen fiskalak adierazten dituena.

H. Kisselek berriki sakondu du du ideia hori, eta esan du miliarioek zeregin instituzional eta fiskal garrantzitsua zutela. Izan ere, errepide erromatarren mantentze-lan erregularra inguruko komunitateen ardura zen, eta ez zegoen immunizatzeko aukerarik[5]. Mantentze-lanen baldintza zehatzak oso ezezagunak dira, baina egia da kostua oso astuna zela[6], eta miliario batzuek galtzaden eraikuntzan edo mantentze-lanetan parte hartu zuten komunitateak aipatzen dituzte[7], nahiz eta maizago aipatzen duten enperadorearen ekintza, Inperioko errepideen azken arduraduna. Azken horrek, batzuetan, lanak finantzatu ditzake edo soldaduei eman diezazkieke. Miliarioek lurralde-informazioa emateko ere balio zuten: Frigiako lurralde-gatazka batean, miliarioek erreferentzia gisa balio dute bakoitzak kudeaketaren eskakizunen aurrean dituen erantzukizunak zehazteko[8]; miliarioek mugatzen zituzten probintziek eraiki edo mantendu beharreko errepide-sekzioak[9].

Baldintza fiskalen konponketa edo birdefinizio bakoitza miliario berri bat izan zitekeen, lehenari erantsitako miliario berri bat. Beraz, nahiko ohikoa da garai desberdinetako miliario aurkitzea leku berean. Hala, Rijswicken, Hagatik gertu, Antonino Pio, Karakala, Filipo Arabiarra eta Dezioren agintaldietako lau miliario aurkitu ziren 1997an[10].

Errekaleorreko miliarioa (Gasteiz, Araba)

Lehendabizikoak Erromatar Errepublikaren amaieran kokatu ziren baina gehienak Goi Inperiokoak dira, nahiz eta gutxi batzuk III. eta IV. mendekoak izan.

IV. mendean, miliarioek adierazpen-funtzionaltasuna galdu zuten, eta enperadoreen propaganda politikoaren elementu bihurtu ziren.

Milliarium Aureum Foro Erromatarrean, Italiako galtzada erromatarren abiapuntua eta abiapuntua zena.

Mendebaldeko Erromatar Inperioan, azken miliarioak Teodosio I, Honorio eta Arkadio enperadoreen izenean egin ziren, eta, barbaroen inbasioekin eta Inperioaren desintegrazioarekin, ez ziren gehiago landu galtzaden mantentze-lana desagertu zenean.

Ekialdeko Erromatar Inperioan, bideak mantendu egin ziren VI. mendera arte, nahiz eta miliarioak gero eta bakanago bihurtu ziren, harik eta eraikitzeari utzi zitzaion arte; izan ere, latinez idatzita zeudenez, funtzionaltasuna galdu zuten batez ere grekoa zen populazio baten artean.

Erromatar foroan zegoen Milliarium Aureum, Italiako galtzada guztien abiapuntua.

Urrezko miliarioa (latinez, Milliarium aureum) Oktavio Augusto enperadoreak eraikitako monumentua izan zen, Antzinako Erromako Foro Nagusian, Saturnoren tenplutik gertu. Galtzada guztiak monumentu horretan hasten zirela esaten zen, eta Erromatar Inperioko distantzia guztiak haren arabera neurtzen ziren[11]. Agian, haren gainean inperioko hiri nagusi guztien zerrenda bat zegoen eta haietarainoko distantzia[12], nahiz eta monumentuaren kokaleku zehatza eta haren inskripzioa eztabaidagai diren oraindik ere. Gaur egun, Erromako Foroan dagoen marmolezko egitura baturrezko miliarioaren oinarria dela esaten da.

1. «Le Gaffiot numérisé» www.prima-elementa.fr (Noiz kontsultatua: 2022-05-21).
2. Christian Landes, «Naissance et mort d'une voie romaine», L'Archéologue, 47 zk.,‎ 2000, 6 or.
3. B. Isaac, The Limits of Empire. The Roman Army in the East (revised edition), Oxford, 1993, 304-309 or. (« it is conceivable that the imperial titulature appeared on milestones to convince the monarch and his entourage of the loyalty of the provincial governor and his army»)
4. B. Isaac, The Limits of Empire. The Roman Army in the East (revised edition), Oxford, 1993, 308 or. : «they are the symptoms of a system that makes any official suspect who does not produce mechanical declaration of obedience».
5. Digesto 50, 4, 1 eta 12 eta 18 Th. Kisselek aipatua, "Road-Building as a munus publicum" dans P. Erdkamp dir., The Roman Army and the Economy, Amsterdam, 2002, 135-136 or.
6. Th. Kissel, op. cit., 130-133 or.
7. Adibidez, CIL III, 199 , CIL III, 7195, CIL VIII, 10322 eta CIL VIII, 10327 .
8. Th. Kissel, op. cit., 140-141 or.
9. Th. Kissel, op. cit.,159 or.
10. «� Gemeente Den Haag - De vier mijlpalen van het Wateringse Veld» archive.wikiwix.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-21).
11. Dion Kasio 54.8.4; Plutarko, Galba 24.4; Plinio Zaharra, Naturalis Historia 3.66; Tazito, Historiae 1.27; Suetonio, Oton 6.2.
12. Ez dago interpretazio horren zuzeneko ebidentzia zaharrik: Z. Mari, 'Miliarium Aureum', in E. M. Steinby (ed.) Lexicon Topographicum Urbis Romae (1996) vol. 3, 250-251 or. (italieraz). ISBN 88-7140-096-8; 'Miliarium Aureum,' in L. Haselberger (ed.) Mapping Augustan Rome 67 or.