Mendigorria

Mendigorria euskal jatorri garbiaren toponimoa da, mendi (herriak mendi baten gainean duen kokapenari erreferentzia eginez) eta gorria (kasu honetan, inguruko landarediaren koloreari baino gehiago, "soildu" bezala ulertzen dela uste da, hau da, zuhaitzik gabea) hitzek osatua; beraz, herriaren izenak etimologikoki "mendi gorria" edo "mendi zuritua" esan nahi du.

Mendigorriko armarriak honako blasoi hau du:[5]

Armarria udaletxearen fatxadan dagoen armarritik sortzen da, Nafarroako antzinakoena, non Joan II.a erregearen armarria dagoen (Nafarroako eta Aragoiko armarriez osatua, bi erresumetako errege izan baitzen), eta bere azpian Mendigorriko jatorrizko armarria, non gaztelu bat agertzen den gerlari batekin. Armarri horrek, gainera, multzo osoaren gainean koroa bat eta bi lebrele ditu, tenante motaz.

Garai modernoetan, elementu guztiak espazio berean dauden Euskal Herriko gainerako armarriekin parekatzeko, bi armarriak bakar batean batzea ezarri da, hurrenez hurren goiko eta beheko zatiak hartuz, koroa eta lebreilak kenduz, nahiz eta Mendigorriko Udalak erabiltzen duen armarrian eta banderan agertzen den armarrian multzo osoa agertzen den.

Mendigorriko banderak Mendigorriko armarri osoa dauka hondo gorri baten gainean.

Herria, Nafarroa erdialdean kokatzen da, Erriberriko merindadeko ipar-mendebaldeko muturrean. NA-601 errepideak udalerria zeharkatzen du Gares eta Larragarako norabidean. Garesen A-12 autobiderako sarbidea dago Iruñea eta Logroñorekin komunikatuz. Horrez gain, NA-6030 errepideak Artaxoa eta Tafallarekin elkartzen du udalerria.

Udalerrian Mendigorria udalburua, Muruzabal Andion etxaldea eta Andion herri hustua daude.

Udalerriak klima mediterraneo kontinentala dauka, ezaugarri moduan negu hotz eta euritsuak, uda lehor eta nahiko sargoriak, euri irregularrak eta iparreko zierzo haizearen nagusigoa dituena. Urteko batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa, eta prezipitazioak 450 eta 550 mm bitartekoak dira (urteroko egun euritsuak 70 inguru izaten dira).

Nekazaritzarako lurren eta ikatza sortzeko beharrak batetik, eta suteek bestetik, udalerri gehienean aurki zitezkeen arteak desagerarazi zituen. Gaur egun Mendigorrian aurki daiteken landaredia, sastraka eta zuhaixkez gain, birlandatutako pinuak dira (batez ere, Austriatik ekarritako pinu beltza, eta Alepo pinua).

Mendigorrian ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.5	24.0	26.5	29.0	36.5	40.0	41.5	43.0	38.0	32.0	27.0	21.0	43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.7	11.6	15.4	17.0	21.8	26.6	29.6	29.6	25.3	19.6	13.3	9.9	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.4	6.4	9.6	11.5	15.6	19.8	22.5	22.6	19.1	14.4	9.0	5.9	13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	1.1	1.3	3.8	5.9	9.3	13.0	15.5	15.6	12.8	9.1	4.6	1.8	7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-7.0	-10.0	-8.5	-3.0	-0.5	2.0	7.0	5.0	3.0	-0.5	-6.5	-10.0	-10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	44.2	38.7	51.6	59.5	53.1	45.6	27.0	26.3	38.6	60.3	55.4	57.2	547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	39.0	29.0	33.6	62.0	42.2	38.5	33.0	85.0	61.5	46.0	59.0	39.0	85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	11.6	10.3	8.8	11.2	11.1	7.2	5.4	4.9	7.8	10.5	11.5	12.8	113.0
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.3	1.4	0.9	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.2	1.2	5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Antso VII.a Azkarra

1070. urtean Azeare Gartzeitzek eta bere emazte Fronila Aritzalak Iratxeko monasterioari Errezuko aldirian zeuden monasterioen eta Mendigorriko mahasti baten dohaintza egin zioten. Hala dago jasota Nafarroako Artxibo Orokorran dagoen dokumentuan. Antso VI.a Jakituna erregeak, herri honek Artaxoakoarekin izan zuen liskarrean, Santo Torrtat terminoaren jabetzari buruz, 1158an adierazi zuen dena Mendigorriarena zela, Antso IV.a Peñalengoa erregeak eman zion bezala, eta Antso V.a Ramiritz, Alfontso I.a eta Gartzia V.a erregeen garaian izan zuen bezala. 1182. urtean, Eneko Lopitzek eta bere emazte Benediktak Mendigorrian zuten etxaldea eman zioten Iratxeko monasterioari.

Antso VII.a Azkarra erregeak Mendigorriko petxa guztiak murriztu zituen 1194an, urtean 520 marabedi izatera, eta bizilagun bakoitzak bere ondasunen arabera lagundu zuen. Hilketek eta kalumniek izan ezik, beste inori ezer ez ordaintzeko agindu zuen; Mendigorrian lursailak zituzten beste herri batzuetako biztanleek auzoekin proportzioan ordain zezatela; armadari etxe bakoitzeko bat eta abizenari armak har zitzaketen guztiak; lanik egin ez zezaten; eta zaldi, ezkutu eta burdinazko kapiloa zutenek ostatu-kosturik ez zezaten. 1208an, erregeak berak 3640 soldatara jaitsi zuen Mendigorriko petxa, 3000 soldatara erregearen esku ohorea zuen errikontearentzat, 10 kaberiatan, eta gainerako 640ak erregearentzat; gainerakoan, aurreko kontzesioa berretsi zuen, eta Tibalt I.a erregeak berretsi egin zuen 1234an. Luis I.a Nafarroakoa erregeak 1307. urtean Mendigorriko foru guztiak berretsi zituen. Novenerako forua deiturikoaren indarraldian sartu ziren.[9]

Ez da aipatzen gaztelua zuenik, baina bai trantzeak eta etsaigoak, batzuetan muga jurisdikzionalengatik, beste batzuetan atzerriko inbasioengatik eta askotan agaramondarren eta beaumontarren bandoek eragindako gerra zibilengatik. Bere harresiak izan zituen, eta haien atzean auzokoek lasaitasunaren eraso asaldatzaileetatik babestu zuten beren burua. Mendigorriko kontzejuak 1276ko maiatzaren 5ean zin egin zien fideltasuna eta obedientzia Joana I.ari, Nafarroako erreginari, eta Erresumako gobernadore Eustache de Beaumarchais, eta pozik agertu zen erreginak Frantziako erregearen semearekin izandako ezkontzarekin. Alkateak, maioralek, zinpekoek eta Mendigorriko kontzeju osoak, 1277ko martxoaren 7an, omenaldia egin zioten Joana erreginari, Eustache de Beaumarchais erresumako gobernadoreari, eta Mendigorriko hiribildua eta gotorlekua errenditzeko konpromisoa hartu zuten, hala eskatuz gero. Harresi horiek eraikitzeko harlanduak ez ziren erabili eta agortu egin ziren baserri modernoaren eraikuntzan, eta ez zen harresi-horma-atal bat ere kendu defentsa-elementu haren forma, antolaketa eta almenaren lekuko izateko.

XIV. mendetik XV. mendera, Gaztelaren inbasioek, kalte handiak eragin zituzten herrian, horrela, 1378an Gaztelako ejerzitoak herria okupatu zuten, baina 1463an, mendigorritarrek erasoari eustea lortu, eta gaztelatarrak kanporatzea lortu zuten. 1463an, Joan II.a erregeak, Mendigorriko hiribilduak beaumontarren aurkako defentsan ahalegin osoz aurre egin ziola kontuan hartuta, ordaindu ohi zuen bularraren abolizioa eman zion, 153 florin eta 5 lodi baitzen urte bakoitzean, eta erregeak herrian zituen gainerako eskubide guztiena, aurrerantzean ezer ez ordaintzeko moduan. Erregeak zioen Gaztelakoak hiribildua hesitu eta borrokatu zuela, eta bertako bizilagunek ahalegin handiz defendatu zutela, eta, horregatik, petxa horretatik askatzeaz gain, Mendigorria hiribildu on egin zuela, baita bere auzokoak ere, frankoak, basatiak, inozoak, infantzoiak eta hijosdalgoa, Foru Orokorrera forudunduz, eta herria Uharte Arakil hiribilduaren ondoren Nafarroako Gorteetan jarrita eduki zezala. Baina Mendigorriko petxaren gainean Iruñeko katedralaren alde 80 libera esleituta zeudenez, erregeen arimek ospatzen zituzten urteurrenen nolabaiteko fundazioagatik, eta herria zama horretatik askatu ezin zuenez, betiko libre utzi zuen, haren saritzat, ardoaren gaineko aleben ezarpenetik, urtean 50 libratan tasatua zegoena. Hala ere, horren arabera, 1472an Joan Ezpeletak, erregearen txanbarlenak, Mendigorriko bularra betiko zeukan, katedraleko edo Iruñeko kapituluko 80 liberak izan ezik. 1474an, Joan II.ak Mendigorriari eman zion kuartel bakoitzeko 20 florin bakarrik ordaintzea betiko.[8] Urte berean Leonor I.a Nafarroakoak zioenez, Mendigorriko hiribildua Luis II.a Beaumontekoa Leringo kondeak setiatu zuen bere aldekoekin bi hilabetez, harik eta printzesa bera Piarres Azkoiengoarekin eta erregearen esaneko jendearekin joan zen arte, leku hura altxarazteko, eta garai hartan Luis jaunak, Gares, Larraga, Artaxoa, Mañeru, Obanos, Aniz eta Zirauki herriekin batera, Garesko bizilagunak izan ziren. Horregatik eta Mendigorriak erakutsitako fideltasunagatik, printzesak beste hitz batzuk eman zizkion, eta herri erasotzaile horietako zati bat bere jabetzapean ezarri zion betirako, jasotako kalteak ordaintzeko. Joan II.a erregeak pribilegio hori berretsi zuen 1476ko abuztuan Lizarran. 1494an Mendigorria hiribilduak kuartelen kontribuzioan 27 libera ordaintzen zituen kuartel bakoitzeko, baina emandako kuartelak esker onez ez ordaintzeko pribilegioa zuela alegatzen zuen.

1516. urtearen hasieran, gaztelarrek Mendigorriko gotorlekua suntsitu zuten, Nafarroa berriz konkistatzeko beste saiakera baten kasuan arriskuak ezabatzeko politikaren barruan.

Nafarroako Gorteetan Mendigorriko diputatuak esertzen ziren, Iruñea, Lizarra, Tutera, Zangoza, Erriberri, Agoitz, Viana, Elo, Aguilar, Kaseda, Uharte, Atarrabia, Torralba, Lesaka, Corella, Tafalla, Zuñiga eta Lakuntzako diputatuekin eta beso militarreko eta elizako ordezkariekin batera. 1561ean eztabaidak sortu ziren Nafarroako Gorteetan eserlekua zuten hirien eta hiribilduen artean, kokapen-ordenari buruz, eta Mendigorriari postu bat eman zioten Uharteren atzean eta Torralbaren aurrean, 1463. urtean emandako pribilegioari jarraiki.

1534. urtean Andion (Larraga, Oteitza, Bilatorta, Muruzabal eta Mendigorria mugakide zituena) eta Muruzabal (Larraga, Mendigorria eta Ziraukiren ondoan eta mariskalaren jabetzakoa) zeuden. 1800. urtean despopulatu berberak zituen: Andion (etxe bat eta baseliza bat kontserbatuz) eta Muruzabal Andion (hiru etxe, eliza bat eta etxeen hondakinak gordetzen zituen eta Granada Egako dukearenak ziren).[10]

Iberiar Penintsulako gerrapean, frantziarrek Mendigorria gotortu zuten, Nafarroako beste herri batzuekin batera, gerrilarien aurkako neurri gisa, Erresuma osoan zehar baitzebilen. Haietako batek, Andres Egiagirre bertakoak, 400 boluntario elkartu zituen, eta Frantziaren aurkako batailoi bat eratu zuen. 1809ko abenduaren amaieran, Xabier Minaren gerrilarien partida Mendigorria hirira etorri zen, Harispe jeneralaren agindupeko tropa frantziarrengandik ihesi, Lizarratik gertu borroka egin baitzuen haiekin. Meategiak Arga eta Ega ibaien zubiak mozteko agindu zuen, baina Garesko zubia moztean, frantziar abangoardia agertu zen.

1811ko martxoaren amaieran, Espotz Minaren gerrilarien partidako bi batailoi eta zalditeria Mendigorritik igaro ziren, Aguilarretik zetozenak eta Zangozara zihoazenak. 1811ko urtarrilean, Gregorio Krutxagaren agindupean, Espozko gerrillarien aldeko infanteria Mendigorritik igaro zen, Zangozatik Gesalatz ibarrera zihoala, non Espotz Minarekin eta partitzeko zalditeriarekin elkartu behar zuen. 1811ko ekainaren hasieran, Espozko gerrillarien partida Mendigorrira etorri zen, Andosillatik. Mendigorriatik gerrillariak Artederretarantz abiatu ziren, Frantziako zutabe bati erasotzeko asmoz. 1811ko urriaren amaieran, Frantzisko Ezpotz Mina jaunaren gerrilarien dibisioak Zangozatik zetorren Mendigorria zeharkatu zuen. Gerrilariek Aragoin preso hartutako preso frantziar asko gidatzen zituzten, eta Gipuzkoarantz abiatzen ziren haiek ontziratzera.

1813ko apirilaren erdialdean, Andre Maria eliza zaharra okupatzen zuen Mendigorriko goarnizio frantziarrari eraso zion. Frantziarrek gogor eutsi zioten, eta Espotzek tenpluari su emateko agindu zuen, defendatzaileek amore eman behar izan zutelarik. Gares hiribilduan frantziar goarnizio ugari zegoen, baina ez zen ausartu Mendigorriko goarnizioari laguntzera. Clausel jeneralak hori jakin bezain laster, Garesera etorri zen Espotz Minari erasotzera, baina ordurako Zangozarako bidean zegoen. 1813ko maiatzaren hasieran, Clausel jeneralaren tropak Garesen, Artaxoan, Mendigorrian eta Tafallan kokatu ziren, eta Espotz dibisioko hirugarren eta bosgarren batailoiek ikusi zituzten. Hilabete bereko 12an Clausel bere jendearekin Zangozara joan zen, gerrilarien batailoiak Erronkaribarrara erretiratu ziren bitartean. Sistema konstituzionalaren aurkako oposizio handia zegoen Mendigorrian. Urte bereko ekainaren 13an aldarrikapen errealistak iritsi zitzaizkion alkateari. Ordu batzuk geroago, Jose Antonio Goñi buruzagi errealista iritsi zen, eta aldarrikapenak irakurri eta ondo ikusteko moduko lekuetan jarri zituen. Urte horretako Garesko borrokan Mendigorriko Jose Salvador tenientea nabarmendu zen.[9]

Mendigorriko gudua

1822. urte inguruan, absolutista sutsuek beren burua nabarmendu nahi zuten, urte bereko maiatzean Mendigorrian gertatutakotik ondoriozta daitekeenez. Gau batean, udaletxeko frontisean zegoen Konstituzioaren ohola hautsi zuten. Honek berehala eman zuen bidegabekeriaren berri, eta paretaren gainean, Konstituzio plaza, idazteko agindu zuen. Ezin izan zen jakin nor izan zen egilea.

Lehen Karlistaldian, hiribildua topaketa garrantzitsuen eszenatoki izatera itzuli zen: Larragarako zubiaren inguruan Zumalakarregiren gizonek eta Carrerako brigadierraren kristinoek borroka egin zuten 1835eko martxoaren 9an, irabazlerik gabe geratu zen ekintzan, eta bi bandoek baja garrantzitsuak izan zituzten. Urte hartako uztailaren 16an, liberalek zuzenduriko Luis Fernández de Córdova jeneralak, karlistak garaitzea lortu zuen Mendigorriko guduan. Horregatik, Espainiako erregeak Mendigorriko markes izendatu zuen. Irailaren 12an, berriz ere, Aldama jeneralaren gizonek karlistak garaitu zituzten hiribilduaren inguruan, eta, horrela, Gareserantz abiatu ziren.

1847an, ospitale bat zegoen, XVIII. mendearen hasieran sortua eta zituen zentsu batzuekin eutsia; mutikoen eskola, zeinetara 133 joaten ziren, urtean 4420 erreal jasotzen zituen maisu batek zainduta, eta neskatoen eskola, 122 lagunek erabiltzen zutena eta urtean 2000 errealez hornitua. Parrokia-eliza bikario batek zerbitzatzen zuen, auzotarrek aurkeztua, eta zortzi onuradun eta bitarteko bat, erregeak eta Iruñeko ganberako arkitaniarrak aurkeztua. Hiru olio-errota, irin-fabrika bat bi harrirekin, pattar-fabrika bat lau galdararekin, oihalezko ehundegi batzuk eta ehungintza. 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazioari buruzko legea betez, 1862an ehungintza bat eta sutegi bat saldu ziren herri horretan; 1878an, landa-finka bat. 1920ko hamarkadan, hiribilduak bi txokolate-fabrika, beste bi pattar-fabrika, hiru olio-errota eta ehungintza zituen.[11]

1936ko gerran, Mendigorriko ezkertiar alderdi bakarra 1934an sorturiko Errepublikar Alderdi Erradikala izan zen. Errepublikaren aurkako altxamendu militar faxista burutzean, Mendigorrian ez zen hildakorik ezta atxiloketarik izan, eta herriko Zelestino Lator zinegotzi errepublikarra, ez zuten bi urte beranduagora arte bere kargutik kendu.

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

• HELBIDEA: Foruen Plaza, 1

Mendigorriko Udala 8 zinegotzik eta alkateak osatu zuten, demokratikoki hautatuak. Alkatea Eunate Lopez Pinillos izan zen, Euskal Herria Bildu zerrendakoa. 8 zinegotzi zeuden:

• Josu Arbizu Colomo (Euskal Herria Bildu)
• Jose Antonio Arizala Yanguas (Euskal Herria Bildu)
• Francisco Javier Yoldi Arbizu (Euskal Herria Bildu)
• Sabina Garcia Olmeda (Euskal Herria Bildu)
• Raquel Hermoso de Mendoza Martinez (Euskal Herria Bildu)
• Maria Lourdes Arostegui Per (Navarra Suma)
• Ivan Castaño Gomez (Navarra Suma)
• Maria Blanca Jimenez Jimenez (Navarra Suma)

1979tik, Mendigorriak 12 alkate izan ditu:

Mendigorriko mosaiko baten testua euskaraz idatzitako zaharrena izan liteke, Javier Velaza Bartzelonako Unibertsitateko irakasleak 2003ko uztailaren 1ean Aramaioko Udako Ikastaroaren barruan egindako interpretazioaren arabera. Testua K.a. 150. urteko mosaiko batean agertu zen, 1993an Andelos aztarnategian aurkitua, Mendigorria herriaren ondoan. Testuak lau hitz hauek ditu: "Likine abulor 'aune ekien biliar' s". Testua iberierazko karaktereetan dago, eta mosaikoaren egilearen sinadura izango litzateke, kasu honetan aitzineuskara erabiltzen duen zeltiberiar batena.

Iruñeko apezpikutzaren 1587ko dokumentu baten arabera, XVI. mendearen amaieran, aipatutako 536 herrietatik 58 erdaratutako eremuari esleitzen zaizkio eta 451 eremu euskaldunari. Datu horien arabera, Nafarroako mapa linguistikoa finkatu dezakegu, ekialdetik mendebaldera lerro bat marraztuz, Zarrakaztelutik abiatuta eta Santakara eta Pitillasetik jarraituz, eta Beire, Erriberri, Tafalla, Artaxoa, Mendigorria eta Oteitzara igoz iparralderantz Lizarrara, gero Aiegi, Iguzkitza, Antzin eta Azedotik Arabarantz abiatuz.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Mendigorria ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Mendigorria ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Mendigorria eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 0,77k zekien euskaraz, 2010ean % 0,76 eta 2018n % 5,20k.

2009an Mendigorriko, Larragako eta Artaxoako guraso batzuek Biderra taldea sortu zuten, hiru herri horietako umeek irakaskuntza publikoan euskaraz (hau da, D ereduan) ikasi ahal izateko beharrezkoak diren neurriak lortu nahian.

2017ko ekainaren 22an Nafarroako Parlamentuak Mendigorria eremu mistora pasatzea erabaki zuen, beste 43 udalekin batean.

• Santa Apoloniako jaiak, otsailaren 9aren parean
• Andionerako erromeria, maiatzaren 1ean
• Tortillako prozesioa, apirilaren 25ean
• Jasokundeko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren 14tik 20ra
• Azeriaren eguna, abenduaren 7an