Mendi
Mendia lurrazaleko goragune handia da, inguruko eremutik nabarmen goratzen dena[1]. Mendia muinoa baino handiagoa da. Mendien sorrera indar tektonikoek edo sumendiek eragiten dute. Indar hauek lurrazala altxa dezakete. Mendiak gutxinaka higatuz doaz, ibaien, eguraldiren eta glaziareen eraginpean. Mendi batzuk tontor bakanduak dira, baina gehienak mendikate batean kokatzen dira.
Munduko lurren % 24 dira menditsu, eta gizakien %10 bizi dira gune menditsuetan. Munduko ibai guztien sorburua mendietan dago, eta gizakien erdiek baino gehiagok mendiak behar dituzte ura lortzeko. Mendietako altitude handiek itsas mailan baino klima hotzagoak sortzen dituzte eta eragin handia dute mendietako ekosistemetan: altitude ezberdinek flora eta fauna ezberdinak dituzte. Lurra eta klima hain abegikorrak ez direnez, mendiak gutxiago erabiltzen dira nekazaritza, baina gehiago baliabideen ekoizpenean eta aisian, hala nola eski eta ibilaldietarako (mendizaletasuna).
Munduko mendi garaiena Everest da (8.848m itsas-mailatik[2], Nepal-Tibet mugan) eta Euskal Herrikoa Hiru Erregeen Mahaia (2.428 m[3], Nafarroa Garaian). Eguzki Sistemako edozein planetako mendi garaiena Olympus Mons da (21.171 m, Marten).
Izena(k)
Mendi hitza euskararen eremu guztian erabiltzen da, nahiz eta leku batzuetan beste termino batzuk ere erabili, hala nola borthü Zuberoan edo atx Arrazola-Aramaion[4]. Batzuetan baso terminoarekin nahastu izan da[5]. Badirudi latinezko mons-montis terminoarekin zerikusia duela[5]. Euskal Herriko toponimian erruz erabili izan da. XIX. mende arte, -ko mendia erabiltzen zen batez ere (adibidez Kalbarioko mendia, Apeninoko mendiak...), salbuespen batzuk izan ezik, baina XIX. mende amaieratik -ko gabe erabiltzen hasi eta azkenean gailendu (Aralar mendia, Urgull mendia, Everest mendia..)[5].
Ez dago mendi baten definizio unibertsalik. Garaiera, bolumena, malda, erliebea, espazioa eta jarraitasuna erabili dira mendia definitzeko irizpide gisa. Lekuaren arabera, altitude ezberdinen arabera hartzen da goragune bat menditzat. Adibidez, Britainia Handian eta Irlandan, goragune batek 2.000 oinbeteko (610 metro) garaiera izan behar du gutxienez, menditzat hartua izateko[6].
Mendien sorrera
Orogeniak, Geografiaren adarrak, aztertzen du mendien sorrera[7]. Izena antzinako grezieratik eratorria da: ὄρος, óros, “mendi” + γένεσις, génesis, “sorrera/jatorria”[8].
Funtsean hiru prozesuren ondorioz sortzen eta eratzen dira mendiak: higidura orogenikoen ondorioz, sumendien eta lurpeko indarren eraginaren ondorioz eta higadura prozesuen ondorioz.
Higidura orogenikoak
Higidura orogenikoek lurrazalean dute eragina, eta lurreko parte batzuk altxarazi edo hondoratzen dituzte. Lurrazalak harrizko plaka zurrun batzuk ditu, puzzle bateko piezen antzera egokituta, azpiko geruzaren, astenosfera edo mantuaren, gainean; mantua biguna da, eta plakak higitu egiten dira haren gainean. Plakak elkarretara hurbiltzen direnean, plaka bat bestearen azpian hondoratzen da, eta lurrazala tolesten hasten da; hala sortzen dira mendiak.
Lurrazalaren higiduraren ondorioz sortzen diren mendiek edo mendikateek arku handiak eratzen dituzte kontinenteetan zehar; halaxe eratuak dira, adibidez, Ameriketan Ande mendiek eratzen duten arkua, edo Himalaiak Eurasian eratzen duena.
Geologia aldietan zehar ziklo orogenikoak izan dira bata bestearen ondoren. Aurrekanbriarrean sortu ziren mendiak, ordea, higaduraren ondorioz desagertu ziren. Paleozoikoan sortuak dira, besteak beste, Apalatxeak eta Uralak. Mesozoikoan ez zen orogenia mugimendu handirik izan, eta higadurak berebiziko eragina izan zuen. Zenozoikoan higidura orogeniko berri bat sortu zen; aldi hartan Afrikako plakak eta Eurasiakoak elkarren kontra jo zuten, eta Andeak, Pirinioak eta Atlas mendiak sortu ziren. Era berean sortu ziren Kaukaso mendiak, Himalaia eta Japoniako eta Zeelanda Berriko mendiak. Himalaiako mendikatea Indiako plaka Eurasiakoaren azpian sartzean eratu zen, gaineko plaka tolestu eta gora egin baitzuen; gaur egun ere, Indiako plaka indarra egiten ari da barrenetik eta Himalaia goratzen ari da oraindik ere. Garai hartan sortu eta eratu ziren mendi horiek guztiak gazteak eta garaiak dira.
Sumendiak eta lurpeko indarrak
Bi plakaren artean jarduera handia izaten da, eta batzuetan lurpeko magmak kanpora irteten da, kono itxurako sumendiak eratuz. Andeetako gailur asko halakoak dira. Halaber, bi plaka elkarretatik urruntzean, bien tartean eratzen diren rift haranetan ere sumendiak sortzen dira.
Higadura
Geologia eragileek (urak, izotzak, haizeak…) egiten duten higalanaren ondorioz mendiek forma jakinak hartzen dituzte, eta erliebea eratzen da. Denborarekin, ordea, higadurak mendiak desagerrarazten ditu.
Mendiak eta klima
Garaierak moldatzen du, latitudearekin batera, lurralde bateko klima. Gora igo ahala presioa gutxitu egiten da, tenperatura hoztu, aireak ur gutxiago du… Klimarekin batera, landare motak eta landare ugaritasuna ere aldatuz joaten da garaieraren arabera. Bestetik, mendikateak hesien antzekoak dira, eta ez diote uzten haizeari igarotzen. Hala, haize hezea datorrenean, mendi hegalean gora joaten da, gora igotzean hoztu, lurruna kondentsatzen da eta euria edo elurra egiten du. Haize babesean dauden hegaletan, airea azkar jaisten eta berotzen da, eta lehor geratzen da berehalaxe. Foehn efektua deitzen zaio horri. Basamortu handi eta eremu idor askok mendikate handiak dituzte inguruan. Eskualde epeletan, 1.500 metrotik gora mendiko klimak izaten dira; halakoetan tenperatura hotzak izaten dira urte guztian.
Mendirik garaienak
Munduan
Hala ere, Everesten gailurra ez da Lurraren erdigunetik urrunen dagoen puntua, baizik eta Chimborazo mendiren tontorra (Ekuador). Izan ere Lurraren itxura esfera bat baino oboide bat da eta, beraz, ekuatoretik gertuago dauden puntuak urrunago daude. Konkretuki erdigunetik 6.384.415,98 metrora (6.384,4 kilometrora) dago[9], nahiz eta itsas mailatik 6.263,47 m baino ez izan[9].
2 Mendi-hegala / Mendi-hegia
3 Glaziarra
4 Bidezidor / Ibilbidea
5 Harkaitza
6 Luizia / Harritza / Harri-jauzia
7 Mendikatea
8 Larre / Bazkalekua
9 Soilgunea, Argigunea
10 Ibai-adarra
11 Oihana / Basoa
12 Mendatea / Lepoa
13 Aldapa / Malda
14 Mendi-oinaldea, Mendi-oina / Kontrahorma
15 Elur-muga
16 Gailurreria, Gandorra, Gailur-lerroa
17 Gailurra / Tontorra
18 Mendia
19 Baso-muga, Zuhaitz-muga
20 Iturburua
21 Horma (Eskalada)
22 Amildegia
23 Goi-ordokia
24 Harana / Ibarra
25 Aintzira
26 Mendi zintzurra / Arroila, Haitzartea
27 Ezproia, Mendi-adarra, Inguruko mendietan
28 Mendigunea / Mazizoa (geologia)
29 Malda gora / Malda-behera
30 Mendi-bidea / Mendi-pista
31 Ordokia, Lautada / Belardia, Belazea
32 Ur-jauzia
Everest mendia, munduko tontor garaiena
Ararat mendia, Armeniatik ikusia
Fuji mendia (Fujiyama sumendia)
Euskal Herrian
Euskal Herriko mendirik garaiena Hiru Erregeen Mahaia (2.428 m) da, tontorraren zati bat Nafarroa Garaian duena. Gailurrak egiten du Nafarroaren, Bearnoren eta Aragoiren arteko muga. Herrialdez herrialde begiratuta, Orhi (2.017 m) da Zuberoako garaiena; Aitxuri (1.551 m), Gipuzkoakoa; Gorbeia (1.481 m), Araba eta Bizkaikoa; Okabe (1.466 m), Nafarroa Beherekoa; eta Artzamendi (931 m) Lapurdikoa.
| izena | itsas mailaren gainetiko altuera | honako erakunde administratiboan dago | koordenatuak | irudia |
|---|---|---|---|---|
| Hiru Erregeen Mahaia | 2446 | Erronkari | 42.919411°N 0.7275039°W |  |
| Añelarra | 2358 | Nafarroa Garaia | 42.939087°N 0.731288°W | |
| Countendé | 2338 | Nafarroa Beherea | 42.949671°N 0.710208°W | |
| Ukerdi | 2251 | Nafarroa Garaia | 42.92379°N 0.749151°W | |
| Ezkaurre | 2050 | Nafarroa Garaia Huescako probintzia |
42.85416667°N 0.84°W |  |
| Orhi | 2017 | Zuberoa Nafarroa Garaia |
42.989627777778°N 1.0049527777778°W | .jpg.webp) |
| Kartxela | 1982 | Erronkaribar Nafarroa Garaia Zuberoa |
42.9525°N 0.88833333333333°W |  |
| Otsogorrigaña | 1923 | Zuberoa Nafarroa Garaia |
42.9575°N 0.91861111°W | |
| Barazea | 1893 | Zuberoa Nafarroa Garaia Nafarroa Beherea |
42.9638937°N 0.9057634°W 42.963592°N 0.905738°W |
|
| Lakhura | 1877 | Zuberoa Nafarroa Garaia |
42.95478°N 0.83704°W | |
| Lapazarra | 1785 | Nafarroa Garaia | 42.93083333°N 0.79777778°W | |
| Ezkaurretxikia | 1769 | Nafarroa Garaia | 42.858403°N 0.878088°W | |
| Kañadaxiloa | 1769 | Nafarroa Garaia | 42.838929°N 0.857465°W | |
| Zazpigaina | 1768 | Zuberoa | 42.99694444°N 1.01694444°W |
Hiru Erregeen Mahaia, Euskal Herriko tontor garaiena
Erreferentziak
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2017/11/13 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- Mendi sarrera Euskaltzaindiaren hiztegian.
- Everest mendia, 8000ers.com webgunean- (2008)
- (Gaztelaniaz) Nacional, Instituto Geográfico. «Instituto Geográfico Nacional» Geoportal oficial del Instituto Geográfico Nacional de España (Noiz kontsultatua: 2019-06-06).
- Mendi sarrera Euskaltzaindiaren Euskararen Herri Hizkeren Atlasean.
- Mendi sarrera Orotariko Euskal Hiztegian. Noiz kontsultatua: 2020-10-09
- Survey turns hill into a mountain, news.bbc.co.uk
- Orogenia sarrera Euskaltzaindiaren hiztegian
- Chambers 21st Century Dictionary. Allied Publishers 1999, 972 or. ISBN 978-0550106254..
- (Frantsesez) Le sommet du volcan Chimborazo est toujours le point le plus éloigné du centre de la Terre. (Noiz kontsultatua: 2020-10-09).
- Npr.org 2007-4-7 (Noiz kontsultatua: 2012-7-31).
Kanpo estekak
- Euskal Herriko mendien kokapena, argazkiak eta ibilbideak, luberri.net
- (Ingelesez) The Seven Summits, 7summits.com
